ماهییەتی مێژوو لای شۆپنهاوەر

لە هەر جۆرە بابەت و ئارێشەیەكدا واقیعگەلێكی بێشومار هەن. لە نێو ئەم واقعگەلە بێشومارەدا، ژمارەی هەبووە تاكییەكان، كەسرەت و جۆراوجۆری و جیاوازییە بێشومارەكان دەكەونە ئەودیو درك و تێگەیشتنی ئێمە. زەینی كونجكۆڵ و چالاك بە سەرنجدان لەم هەمەكییەتە، دەكەوێتە گەڕان، بەڵام تا زیاتر لێكۆڵینەوە بكات، زیاتر خۆی لە نێو نەزانیی و مەحكوم بە نەزانییدا دەبینێتەوە. پاشان زانست دێت و بابەت و ئارێشە بێشومارەكان پۆلێن دەكات و لە ژێرناوی “چەمكە گشتییەكان” دا كۆیان دەكاتەوە، چەمكە گشتییەكانیش لە ژێرناوی “چەمكە تایبەتەكان” دا دادەنێت و بەم چەشنە، ڕێگەیەك بەرەو ناسینی بابەت و ئارێشە گشتیی و تایبەتەكان دەكرێتەوە.

ئەم ناسینە، ژمارەیەكی زۆر”بەش” لە خۆ دەگرێ، چونكە بە بێ ئەوەی پێویست بكات هەریەكە لەم بەشانە لە خۆیاندا بپشكنین، ناسینەكە دەربارەی”گشت”یش ڕاست دەردەچێت. بەم شێوەیە مژدەی تێربوون بە زەینی كونجكۆڵ دەدرێت. ئەوكات تەواوی زانستەكان پێكەوە دەكەونە سەرووی ئەو بابەتە پەرش و بڵاوانەی كە لە نێو خۆیاندا دابەشیان كردووە. بەڵام فەلسەفە، لە پێگەی گشتیترین و گرنگترین جۆری ناسین، دەكەوێتە سەرووی هەموو ئەوانی دیكە و مەعریفەیەك دەبەخشێ، كە زانستەكانی دیكە تەنیا دەتوانن ئاماژەی پێ بكەن،بەڵام ناتوانن تێیدا قووڵ ببنەوە. تەنیا مێژووە، كە ناتوانێ جێگایەكی گونجاو لە نێو ئەم كۆمەڵەیەدا ببینێتەوە چونكە ناتوانێ وەك زانستەكانی دیكە، گرنگێتی و لەپێشتربوونی خۆی نیشان بدات، واتە مێژوو خاڵییە لە تایبەتمەندیی بنەڕەتی زانست كە ئەویش “خستنەژێریەك”ـی بابەتە ڕوونكراوەكانە. لە بری ئەمە، مێژوو بابەت و ڕووداوە دیارەكان لە “تەنیشت یەك”ـەوە دادەنێ.لێرەوە، بە پێچەوانەی لقەكانی دیكەی ناسین، هیچ سیستەمێكی مێژوویی بوونی نییە و ناتوانێ بوونی هەبێ.

لە ڕاستیدا مێژوو، ناسینێكی ئەقڵییە، بەڵام زانست نییە، چونكە لە هیچ شوێنێكدا بابەتێكی تاك و بەشەكیی، لە ڕێی بابەتێكی هەمەكییەوە ناناسێ، بەڵكو ناچارە ڕاستەوخۆ بابەتە بەشەكییەكە بە جیا بپشكنێ. بە مانایەك؛ مێژوو دەبێ بەردەوام بێ لە خشان لەسەر ڕووكاری زەوی و لە نێو جیهانی تەجروبەدا. لە لایەكی دیكەوە، جۆرەكانی دیكەی زانست لە ئاستی ڕووكار بەرزترن، چونكە دەستیان بە “چەمكە هەمەكییەكان” گەیشتووە و لە ڕێی ئەم چەمكانەوە بابەت و ئارێشە بەشەكییەكان دەخەنە ژێر چاودێری و هێزی خۆیانەوە و لە پانتاییەكی دیاریكراودا، ئیمكانی بابەت و ئارێشەكانی قەڵەمڕەوی خۆیان پێشبینی دەكەن،بە شێوەیەك تەنانەت دەتوانن دەربارەی ئەوەی هێشتا ڕووینەداوە، دڵنیایی بەدەست بهێنن. بەو پێیەی زانستەكان سیستەمگەلێكی چەمكیین(conceptual systems)،هەمیشە دەربارەی جۆر(kind) دەئاخفن، بەڵام قسەی مێژوو دەربارەی تاكەكانە (individuals).بۆیە،مێژوو دەبێـتە زانستی بابەتە تاكییەكان و ئەمەش پارادۆكسێكە. تەواوی زانستەكان دەربارەی شتێك دەدوێن كە هەمیشە و بەردەوام هەیە ،لە بەرامبەردا،مێژوو،دەربارەی شتێك دەدوێ كە تەنیا بۆ كاتێكی دیاریكراو هەیە و ئیدی دواتر بوونی نابێ. وێڕای ئەمە، لەبەرئەوەی مێژوو، پێویستە لەگەڵ بابەتگەلێكی تاك و دیاریكراو و هەروەها لەگەڵ كەسایەتییەكاندا سەرووكاری هەبێ، كە بە پێی ماهییەتەكەیان مەحكومن بەكۆتاییهاتن، بۆیە هەموو شتێك بە شێوەیەكی بەشەكیی و ناتەواو دەناسێ. سەرەڕای ئەمەش، ناچارە ڕێگە بدات بابەت و ڕووداوە بێ بایەخەكانی هەر چەرخێك شتێكی نوێی فێر بكات، لەكاتێكدا هێشتا هیچ یەكێك لەو بابەت و ڕووداوانە ناناسێ.

گەر ڕەخنە بگیرێ و بوترێ لە مێژوودا،بابەت و ڕوداوە تاكییەكان دەچنە ژێرناوی “بابەت و ڕووداوە هەمەكییەكان”،دەبێ بڵێین وەها ڕەخنەیەك زادەی تێگەیشتنێكی نادروستە لە چەمكی”هەمەكیی”.هەمەكیی لە مێژوودا زەینییەsubjective) )، واتە هەمەكییەت لە مێژوودا لە ناتەواویی ناسینی تاكییانەوە دێ لە بابەت و ڕووداوەكان، بە مانایەكی دیكە، هەمەكییەت لە مێژوودا بابەتییobjective))  نییە و چەمكێك نییە كە شتەكان و ڕووداوەكان بەڕاستی پێكەوە لە نێویدا بیری لێ بكرێتەوە. تەنانەت هەمەكییترین شت لە مێژوودا،لە بنەڕەتدا شتێكی تاكیی و تایبەتییە،وەك سەردەمێكی دوور و درێژ یان ڕووداوێكی دیار. لە زانستەكانی دیكەدا لە ڕێی ناسینێكی دروستی هەمەكییەوە، دەكرێ تا ڕادەیەكی زۆر  دەربارەی نمونەیەكی تایبەت دڵنیا بینەوە و بڕیاری لێ بدەین. بۆ نموونە، گەرمن بە شێوەیەكی گشتیی یاساكانی سێگۆشە بزانم، دەشتوانم بزانم دەبێ تایبەتمەندییەكانی ئەو سێگۆشەیەی لەبەرچاومدایە چی بێت. یان دەتوانم بانگەشەی ئەوە بكەم؛ ئەوەی دەربارەی هەموو شیردەرەكان دروستە، دەربارەی ئەو شەمشەمەكوێرە نەناسراوەش دروستە كە گرتوومە و هێشتا توێكاریم بۆ نەكردووە.بەڵام لە مێژوودا، واتە لەوێدا كە هەمەكییەت، هەمەكییەتێكی بابەتی چەمكەكان نییە، بەڵكو”هەمەكییەتێكی زەینیی” ناسینی منە وەك تاك، تەنیا بە شێوەیەكی ڕووكەش و لە ڕووكاردا دەكرێ ناوی هەمەكیی لێ بنرێ.

بۆ نمونە؛ دەكرێ بە شێوەیەكی گشتیی ئاگاداری جەنگە سی ساڵییەكان بم، واتە بزانم ئەم جەنگانە جەنگی مەزهەبی بوون و لە سەدەی حەڤدەدا ڕوویان داوە، بەڵام ئەم ناسینە هەمەكییە توانام پێ نابەخشێ بتوانم بابەتگەلێكی بەشەكیی دەربارەی جەریانی ڕووداوەكان بزانم. ئەم پارادۆكسە لەم  حەقیقەتەشدا ڕاستە، كە لە زانستدا،ڕاستێتی شتە بەشەكیی و تاكییەكان دڵنیاترین شتە،چونكە پەیوەندی بە دركی ڕاستەوخۆوە هەیە. بە پێچەوانەوە لە مێژوودا هەمەكییترین شت دڵنیاترین شتە، بۆ نمونە:چەرخی زەمەن،جێنشینیی پادشاكان، شۆڕشەكان، جەنگەكان و ئاگربەستی ئاشتی. لە لایەكی دیكەوە بابەتە بەشەكییەكانی وەك ڕووداوەكان و پەیوەندی نێوانیان جێی دڵنیایی نییە و تا لە وردەكاریی زیاتردا ڕۆبچین، بابەتەكە نادڵنیاتر دەبێ. بۆیە مێژوو تا بەشەكییتر ببێ سەڕەنجڕاكێشتره‌، لێ هاوكات نادڵنیاتر دەبێ و جێی متمانە نابێ و زیاتر لە چیرۆك و ئەفسانە نزیك دەبێتەوە. ئێستا مادەم مێژوو تەنیا بابەت و ڕووداوی بەشەكیی و واقعی تاكییانە وەك بابەتی خۆی هەڵدەبژێرێ و تەنیا ئەمەش بە واقعی دادەنێ، ڕاستەوخۆ دەبێتە خاڵی بەرامبەری فەلسەفە، چونكە فەلسەفە بابەت و هەبووەكان لە هەمەكییترین گۆشەنیگاوە دەیشكنێت و بابەتە تایبەتییەكەی، گشتییبوونە. ئەم گشتیببونە لە تەواوی بابەتە بەشەكییەكاندا بە یەكسانی دەمێنێتەوە. لێرەوە،فەلسەفە لە هەر بابەتێكی بەشەكییدا، هەمەكییەت دەبینێ و گۆڕان لە دیاردەكاندا بە شتێكی لاوەكی دەزانێ.

“فەیلەسوف هاوڕێی هەمەكییەتە”

مێژوو فێرمان دەكات لە هەر سەردەمێكدا شتانێكی جیاواز هەبوون، بەڵام فەلسەفە هەوڵ دەدات ئەو ڕوانینەمان پێ ببەخشێ كە لە هەموو سەردەمەكاندا، كتوومت یەك شت هەبووە، هەیە و دەشبێ. لە ڕاستییدا جەوهەری ژیانی مرۆیی وەك جەوهەری سرووشت لە هەموو شوێنێكدا، لە هەر چركەساتێكی ئێستاییدا، بە تەواویی بوونی هەیە و بۆیە بۆ ئەوەی بە تەواویی بناسرێ، تەنیا پێویستی بە قووڵبوونەوە هەیە. بەڵام مێژوو دەیەوێ جێی قووڵایی بە درێژایی و پانایی پڕ بكاتەوە. بۆ مێژوو هەر چركەساتێكی ئێستایی پارچەیەكە كە پێویستە پەیوەست بێتەوە بە ڕابردووەوە. بەڵام درێژایی ڕابردوو، بێكۆتایە لە لایەكی دیكەشەوە داهاتووی بێكۆتاش پەیوەست دەبێتەوە پێوەی لێكدژیی و جیاوازی نێوان فەیلەسوفان و مێژووناسان لێرەوە سەر دەردێنێ؛ زەینە فەلسەفییەكان دەیانەوێ بە نێو قووڵاییدا ڕۆچن،بەڵام زەینە مێژووییەكان دەكۆشن لەسەر هێڵێك تا كۆتایی چیرۆكەكە بگێڕنەوە.مێژوو لە هەموو ڕوویەكەوە هەمان شت دەگێڕێتەوە بە فۆڕمگەلێكی جیاوازەوە،بەڵام گەر كەسێك نەتوانێ وەها شتێك لە یەك،یانژی چەند فۆڕمێكدا بناسێتەوە،بە دژوارییش دەتوانێ بە ژێراوژووركردنی هەموو فۆڕمەكان بگاتە ناسینێكی دروست. مێژووی میلەتان تەنیا بەهۆی ناو و بەروارگەلێكی جیاجیاوە جیاوازە، ئیدی كرۆكە حەقیقییەكەی لە هەموو جێگایەكدا یەك شتە.

هونەر و زانست هەردوو سەرقاڵی شتێكن كە هەمیشە و لە هەموو سەردەمەكاندا بوونی هەیە، نەك شتێك كە ئێستا هەیە و،دواتر نییە،ئێستا بە شێوەیەكە و دواتر بە شێوەیەكی دیكە.بۆیە هونەر و زانست سەرقاڵی شتێكن كە ئەفلاتون بە “بابەتی ناسینی عەقڵی واقعیی” ناوی دەبات. لە بەرامبەردا بابەتی مێژوو،شتگەلی فەردی و ئەگەرەكانییەتی.ئەم شتانە بۆ ماوەیەك بوونیان دەبێ و ئیدی هەرگیز بوونیان نابێ.بابەتی مێژوو، ئالۆزیی و شێواوییە تێپەرەكانی جیهانی بەشەرییە، كە وەك هەور لە ئاسماندا بەهۆی بچوكترین رێكەوتەوە،شێوە دەگۆڕن. لەم گۆشە نیگایەوە، بە دژواریی دەتوانین بڵێین بابەتی مێژوو، بابەتێكە بۆ توێژینەوەی جیدیی و قووڵ،چونكە بابەتی مێژوو زۆر ڕاگوزەرە. ئەقڵی مرۆیی پێویستە شتێك بۆ توێژینەوەی خۆی هەڵبژێرێ،كە هەرگیز لە نێو ناچێ.

لە كۆتاییدا، سەبارەت بەو هەوڵەی كە بە تایبەت لە ڕێی فەلسەفەی ساختە و ترسناك و دژە ئەقڵی هیگڵەوە دەستی پێكردووە،واتە هەوڵ بۆ تێگەیشتن لە مێژووی جیهان بە شێوەی گشتێكی پرۆگرامكراو،یان بەو شێوەیەی خۆیان دەیڵێن:” بۆ بنیاتنانی بە شێوەیەكی پەیكەربەند”،دەبێ بڵێین ڕیشەی ئەم هەوڵە لە ڕاستیدا جۆرێكە لە واقیعباوەڕیی سادەلەوحانەnaive realism)).ئەم واقیعباوەڕییە،دیاردەكان بەڕاستەقینە لەخۆیداthing in itself)  )دەزانێ و پێی وایە ئارێشەكە دەربارەی ئەم دیاردانە و فۆڕمەكانی و ڕووداوەكانییەتی.هێشتا هەندێ لە بۆچونە بنەڕەتییەكانی ئەفسانەناسیی لە لایەن فەلسەفەی هیگڵەوە جەختی لێدەكرێتەوە و بە شاراوەیی پاڵپشتی لێدەكرێ،گەر نا ڕەنگە ئەو پرسیارە بهاتایە پێش كە بەڕاستی ئەم كۆمیدیایە لەبەر خاتری كام تەماشاچی رێكخراوە؟ بەو پێیەی تەنیا تاك، خاوەنی وەحدەتی هەقیقی و ناپەیوەندیداری ئاگاییە، نەك جۆری مرۆڤ وەك گشتێك، بۆیە وەحدەتی جەریانی ژیانی جۆر، بە تەواوی ئەفسانەیە. سەرباری ئەمە، وەكچۆن لە سرووشتدا تەنیا”جۆر” ڕاستەقینەیە و ئیدی لق و دەستەكان، دەبنە بابەتگەلێكی ئەبستراكتی پەتی، لە جۆری مرۆڤیشدا تەنیا تاكەكان و جەریانی ژیانیان ڕاستەقینەیە و ئیدی میلەتان و ژیانی میلەتان،دەبنە بابەتگەلێگی ئەبستراكتی پەتیی.

تەنیا جەریانی ژیانی هەر تاكێك، وەحدەت، گونجاویی و مانای ڕاستەقینەی هەیە. تەنیا ڕووداوەكانی ژیانی دەروونیمان، تا ئەو جێیەی پەیوەندیان بە ئیرادەوە هەبێ، واقعی و ڕاستەقینەن، چونكە تەنیا ئیرادە (will) ڕاستەقینەیە لە خۆیدا(thing in itself).گەردونی مەزن لە هەر گەردوونێكی بچوكیشدا هەیە. ئەوەی لە گەردونی بچوكدا هەیە(مرۆڤ)،هەر ئەوەش لە گەردوونی مەزندا هەیە و زیاد لەمەی لە خۆیدا هەڵنەگرتووە. كەسرەت، دیاردەیە و ڕووداوە دەرەكییەكان شێوازی ڕووكاری جیهانی دیاردەكانن، بۆیە ڕاستەوخۆ حەقیقی و مانادار نین، بەڵكو بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ،بە پەیوەست بە پەیوەندییان بە ئیرادەی تاكە كەسییەوە ڕەهەندی واقعیی و ماناداریی لە خۆ دەگرن. بۆیە هەوڵ بۆ شیكردنەوە و ڕاڤەی ڕووداوە مێژوییەكان و پاشان پێشبینیكردنی داهاتوو، وەك هەوڵە بۆ بەخشینی ڕوویەكی جێگیر و وەستاو بە پەڵە هەورە بەردەوام جووڵاوەكان.ئەوەی مێژوو پێمان دەڵێ،لە ڕاستییدا دوور و درێژترین، قورسترین و شێواوترین خەونی مرۆڤایەتییە! دەبوو پەیڕەوانی هیگڵ كە فەلسەفەی مێژوو بە ئامانجی بنەڕەتی هەر فەلسەفەیەك دەزانن قووڵتر لە ئەفلاتوون تێگەیشتبان، بۆ ئەوەی چیدی هێندە جەخت لە ڕەسەنێتی مێژوو نەكەنەوە. ئەفلاتوون لە زۆر شوێنی نووسینەكانیدا دوبارە و چەند بارەی دەكاتەوە كە؛ بابەتی فەلسەفە، دەبێ شتێكی نەگۆڕاو و جێگیر بێت، نەك ئەوەی ئێستا بە چەشنێكە و ساتێكی دی، بە چەشنێكی دیكە. هەموو ئەو كەسانەی كە لە جەریانی جیهان، یان وەك ئەوەی خۆیان دەڵێن، جەریانی مێژوو، دەیانەوێ سیستەمێكی پەیكەرئاسا چێ بكەن، لەم حەقیقەتە سەرتاپاگیرەی فەلسەفە تێنەگەیشتوون كە؛ “ئەوەی هەیە، لە هەموو سەردەمەكاندا یەك شتە و، هەر جۆرە بوون-بە یەك (صەیرورت) و هاتنەبوونێك، بەتەواوی وێناییە و، كاتیش زەینییە. مەبەستی ئەفلاتون لە (ئایدیاكان) و كانتیش لە(نۆمین) ئەو شتە نەگۆڕاو و جێگیرەیە. بۆیە،پێویستە هەوڵ بدەین بزانین چ شتێك،ئێستا و هەمیشە،بوونی هەیە و،بەڕاستی هەیە.بە مانایەكی دیكە،پێویستە ئایدیاكان بە مانا ئەفلاتونییەكەی بناسین. لە بەرامبەردا، گەمژەكان پێیان وایە كە قەرارە شتێك بێتە بوون. بۆیە لە فەلسەفەكەی خۆیاندا پێگەی بنچینەیی دەدەنە مێژوو و، لەسەر بنەمای ئەمە، تەڕحێكی گریمانەیی لە جیهان دروست دەكەن، كە بە پێی ئەمە، هەموو شتێك بە ئاڕاستەی باشترین شتدا ڕێكدەخرێ. پاشان گریمانەی ئەوە دەكەن،ئەم باشترین شتە پێویستە لە كۆتاییدا دەركەوێت و ئەمەش شتێكی مەزن و شكۆدار دەبێ! كەواتە، ئەم كەسانە جیهان و بە مانایەكی وردتر، دیاردەكان بە ڕاستەقینە دەزانن و ئامانجەكەش لایان بەختەوەریی مرۆڤایەتییە. تەنانەت كاتێ مرۆڤ و چارەنووسیش هاریكار بن لە زیادبوون و گەشەكردنی ئەم بەختەوەرییەدا، دیسانەوە ئەم بەختەوەرییە پووچ و بێبەها و لەرزۆكە، كە نە دام و دەزگا یاساییەكان، نە ئامێرە هەڵمییەكان و نە ئامێری تەلیگراف هەرگیز ناتوانن شتێك بخولقێنن كە لە بنەڕەتدا باشتر بێ. بۆیە مێژووپەرستان كۆمەڵێك واقیع باوەڕی سادەلەوحن، كۆمەڵێك گەشبین و چێژگەران و  دەرەنجام، كۆمەڵێك سادەلەوحی خاڵی لە فەرهەنگن. تەنانەت مەسیحییەكی باشیش نین، چونكە ڕۆح و كرۆكی ڕاستەقینەی مەسیحییەت وەك ڕێبازەكانی بودیزم و برەهمایی، مەعریفەیە بە بێهودەیی هەر جۆرە بەختەوەرییەكی زەمینی و دواجار دامركاندنەوە و ڕەتكردنەوەی. بە بۆچوونی من، ئەوەی وتم جەوهەری ڕاستەقینەی مەسیحییەتە،نەك یەكتاپەرستیی. بودیزمی ئیلحادییش، زیاتر هاوشێوەی مەسیحییەتە تا یەهودییەتی گەشبینانە و شێوەكەی دیكەی یەهودییەت واتە ئیسلام.

بۆیە فەلسەفەی ڕاستەقینەی مێژوو، نابێ توێژینەوە بێ لەوەی كە وەك ئەفلاتون دەڵێ؛ ” بەردەوام لە “بوون-بە” دایە و هەرگیز “نابێ”، بەڵكو دەبێ توێژینەوە بێ لەوەی “هەمیشە هەیە” و “هەرگیز لەنێو ناچێ”. مێژوو وەك ئاوی ڕووبار نییە كە بڕوات و ئیدی نەگەڕێتەوە، بەڵكو وەك یاری “مار و پەیژە”ـەیە،كە دەتوانێت بە هەڵكەوت بتگەڕێنێتەوە بازنەی یەكەم. فەلسەفەی مێژوو بریتی نییە لەوەی ئامانجە كاتییەكانی مرۆڤ بخەینە پێش ئامانجە ڕەها و ئەبەدییەكانی سرووشت و دواتر لە ڕێی داهێنان و خەیاڵەوە، جووڵەی ڕووداوەكان لە نێو گێژاو و پێچەڵپێچە ئاڵۆزەكانی بوون، بە زۆر بەرەو ئامانجە مرۆییەكان ببەین. فەلسەفەی مێژوو بریتییە لەو ڕوانینەی كە مێژوو نەك بە تەنیا لەسەر هێڵێكی ڕێك، بەڵكولە خوودی سرووشتی خۆیشیدا متمانەپێنەكراوە، چونكە بە قسەكردن دەربارەی كەسەكان و ڕووداوە دیاریكراوەكان، وای نیشان دەدات كە خەریكی گێڕانەوەی شتێكی جیاواز و ڕیزپەڕە، لە كاتێكدا لە ڕاستیدا هەر لە سەرەتاوە تا كۆتایییەك شت بە كۆمەڵێ ناو و ناونیشانی جیاوازەوە دووبارە و چەند بارە دەكاتەوە. بۆیە فەلسەفەی ڕاستەقینەی مێژوو، بریتییە لەو دیدەی كە: وێڕای ئەم هەموو گۆڕانكارییە بێكۆتا و فەوزا و شێواوییە، بەڵام هەردەم كرۆكێكی جێگیرو یەكسانa stable and equal) essence (لەپێش چاوماندایە. ئەم كرۆكە جێگیر و یەكسانە ئەمڕۆش بە چەشنی دوێنێ دەكات و بەردەوام خۆی دووبارە دەكاتەوە. كەواتە فەلسەفەی ڕاستەقینەی مێژوو، پێویستە جێگیرێتی و یەكسانێتی لە هەموو ڕوداوەكاندا، لە كۆنەوە تا ئێستا، لە خۆرهەڵاتەوە بۆ خۆرئاوا، دەستیشان بكات و وێڕای بوونی جیاوازیی لە بارودۆخ و نەریت و كولتوورەكاندا، بەڵام لە هەموو جێگایەكدا هەمان مرۆڤایەتی ببینێ. ئەم ڕه‌گەزە یەكسانە، كە لە ژێر هەر بارودۆخێكدا بەردەوامیی خۆی دەپارێزێ، تایبەتمەندییە بنەڕەتییەكانی زەین و گیانی مرۆییە، كە زۆرێكیان خراپ و ژمارەیەكی كەمیشیان باشن. دروشمی مێژوو دەبێ ئەمە بێ “هەمان شت، بەڵام بە شێوەگەلێكی جیاواز”.

 لە گۆشە نیگای فەلسەفییەوە گەر كۆی كارەكانی “هیرۆدۆت”ـی مێژوونوسمان خوێندبێتەوە ،وەك ئەوەیە بە بڕی پێویست كۆی مێژووی مرۆڤایەتیمان خوێندبێتەوە، چونكە تەواوی ئەو شتانەی كە مێژووی دواتری جیهان پێكدەهێنن، لەودا هەیە واتە؛ كۆی هەوڵ و كۆششەكان، كار، ڕەنج و چارەنوسی جۆری مرۆڤ لەخۆ دەگرێ. گەر لەوەی تا ئێستا باسمان كرد، ئەوەمان دەستنیشان كردبێ كە مێژوو، وەك ئامرازێك بۆ ناسینی سرووشتی مرۆیی، لە ڕووی گرنگییەوە لە خوار فەلسەفە و شیعرەوە دێ و هەروەها بە مانای تەواوی وشەكە، زانست نییە و، دواجار هەوڵ بۆ خولقاندنی بە شێوەی” گشتێك” كە سەرەتا و ناوەڕاست و كۆتایی هەیە و، هاوشانی پەیوەندییەكی مانادارە، ئەوا بەهەڵەدا چووین و ئیدی وا دەردەكەوێت كە ویستومانە بە تەواویی نكۆڵی لە بەهای مێژوو بكەین، مەگەر نیشانی بدەین گرنگی و بەهای مێژوو لە چیدایە. پاش شكستهێنانی مێژوو لە بەرامبەر هونەر و زانست، قەڵەمڕەوێك دەمێنێتەوە كە تایبەت و جیاوازە لە قەڵەمڕەوی هونەر و زانست و لوتكەی ڕێز و گرنگی مێژوو لەم قەڵەمڕەوییەدایە.

“ئەوەی هێزی بیركردنەوەیە بۆ تاك، مێژووە بۆ جۆری مرۆڤ”

ئەوە هێزی بیركردنەوەیە وا دەكات مرۆڤ وەك ئاژەڵ نەبێت، لەوەدا كە بە تەنیا سنووردار نییە بە دۆخی ئێستای ئیدراكەوە، بەڵكو ڕابردووش دەناسێ كە بە چەشنێكی بەراوردنەكراو فراوانترە لە ئیدراكی ئاژەڵ و، دۆخی ئیدراكیش پەیوەستە پێوەی و لێیەوە سەر دەردێنێ. مرۆڤ بە هۆی توانای بیركردنەوەوە تێگەیشتنێكی دروستی لە دۆخی خۆی هەیە و هەروەها دەتوانێ دەرەنجامگیریی سەبارەت بە داهاتوو هەبێ.لە لایەكی دیكەوە، ئاژەڵ، كە توانای ناسینی خاڵییە لە تێڕامان و سنووردارە بە ئیدراك و چركەساتی ئێستا، تەنانەت ئەو كاتەشی كە ماڵیی و ڕام دەكرێ، بە نەزانیی و دۆشداماوییەوە لە نێو مرۆڤەكاندا دەسوڕێتەوە. حاڵی ئەو میلەتەی كە ئاگاداری مێژووی خۆی نەبێ و سنووردار بێ بەو نەوەیەی كە ئێستا تێیدا دەژی، هەر بە چەشنی ئەو ئاژەڵەیە. لێرەوە، ئەم میلەتە لە خۆی و بارودۆخی خۆی تێناگات، چونكە ناتوانێ بگەڕێتەوە بۆ ڕابردوو و بە یارمەتی ڕابردوو ئێستا بناسێتەوە. میلەتی وەها ناتوانێ پێشبینی داهاتووش بكات. تەنیا بە هۆی مێژووەوە دەكرێ میلەتێك وشیاریی دەربارەی خۆی هەبێ.

بۆیە، پێویستە مێژوو بە “خود-ئاگایی جۆری مرۆڤ”بزانین. مێژوو بۆ نەژادی مرۆڤ، وەك ئاگایییەكی قووڵ و گونجاوە بۆ هێزی تێگەیشتنی تاك. ئاژەڵ بەهۆی نەبوونی ئەم ئاگاییە، سنووردارە بە ئیدراكی ئێستایی. هەر كەلێنێك لە مێژوودا هاوشێوەی كەلێنە لە خود ئاگایی و یادگەی كەسێكدا. سەرسامی و دۆشدامانمان لەو كاتەدا كە لەبەردەم بەجێماوێكی دێرینی وەك هەڕەمەكانی میسر و كۆشك و پەرستگاكان تیاماندا دروست دەبێ، وەك و ڕبوون و دۆشداماویی ئاژەڵێكە كە لە هەندێ كاروباری مرۆییدا وەك خزمەتكارێك بەشدارە یان وەك كەسێكە كە ڕەمزی قوفڵەكەی لەبیركردووە. بۆیە پێویستە مێژوو بە هێزی تێگەیشتن، یانژی وشیاری جۆری مرۆڤ بزانین. مێژوو لە پێگەی خودئاگاییەكدایە كە بە ئاشكرا لە نێو جۆری مرۆڤدا هاوبەشە،بە شێوەیەك كە ئەم “جۆری مرۆڤ”ـە تەنیا بە هۆی ئەم خودئاگاییەوە دەبێتە “گشت”ـێك و دەكرێ وەك مرۆڤایەتی ناوی ببەین. ئەوەی باسكرا بەهای ڕاستەقینەی مێژووە، بۆیە حەزی گشتیی و زەق بۆ مێژوو، زۆرجار دەرەنجامی ئەوەیە كە مێژوو جێی بایەخ و بایەخدانی جۆری مرۆڤە. وەكچون زمان ئامرازێكی پڕبایەخە بۆ هێزی بەڵگەسازیی، نووسین و تۆماركردنیش هەمان بایەخی بۆ مرۆڤ هەیە، چونكە كرۆكی ڕاستەقینەی بیركردنەوە تەنیا لە ڕێی نووسین و تۆماركردنەوە دەردەكەوێت، واتە كتوومت وەكچۆن كرۆكی ئەقڵانی تاك لەسەرەتادا بە زمان دەردەكەوێت. بۆیە نووسین و تۆماركردن یارمەتیدەری زیندوو هێشتنەوەی وەحدەتی ئاگایی مرۆڤە، چونكە ئەم ئاگاییە بە بەردەوامی بە هۆی مەرگەوە لێك دەترازێ و هەر بۆیە پارچە پارچەیە. درەنجام نوسین و تۆماركردن بیرۆكە و داهێنانی پێشینانمان بووە و لە ئێستاشدا بەردەوامی پێ دەدرێ.

نوسین و تۆماركردن دەربارەی مرۆڤ، بە جۆرێك قەرەبووی فانیبوونی تاكەكان دەكاتەوە و بەم شێوەیە لە بەرامبەر شەپۆلی ڕێپێنەگیراوی “كات” دا كە فەرامۆشی بەردەوام دەهێنێ، دەوەستێ. دەبێ نوسین و هەروەها بەجێماوە بەردینەكان بە هەوڵێك بزانین لە پێناو ئەم ئامانجەدا. ڕوونە بەجێماوە بەردینەكان دێرینترن لە نووسین و تۆماركردن. ئایا دەكرێ بڕوا بەوە بكەین كەسانێك بە تێچوویەكی زۆر، كە ناخەمڵێنرێ، هێزی هەزاران هەزار مرۆڤیان خستبێە جووڵە و هەرەم و پەرستگا و كۆشكگەلێكی زەبەلاحیان خولقاندبێ كە پاش تێپەڕینی هەزاران ساڵ هێشتا ماونەتەوە، تەنیا خۆیان و سەردەمی كورتی خۆیان، كە تەنانەت بەشی ئەوە ناكات تەواوبوونی دەسكەوتەكان ببینن، لەبەرچاو گرتبێ؟ یان ئایا دەكرێ ئامانجگەلێكی ڕووكەشانەیان هەبووبێ؟ ڕوونە كە ئامانجی سەرەكی ئەوان قسەكردن و دواندنی نەوەكانی داهاتوو، پەیوەندی دروستكردن لەگەڵیان و دواجار زیندوو هێشتنەوەی ئاگایی مرۆڤایەتی بووە. بەجێماوە سەرسوڕهێنەرەكانی هیندییەكان و میسرییەكان و تەنانەت یۆنانییەكان و ڕۆمانییەكانیش وەها دروستكراون كە هەزاران ساڵ بمێننەوە، چونكە ئەم میلەتانە بە هۆی فەرهەنگە دەوڵەمەند و باڵاكەیانەوە،ئاسۆی بینین و دركیان فراوان بووە. لە بەرامبەردا، بەجێماوەكانی سەدەكانی ناوەڕاست بە چەشنێك دروست كراون كە تەنیا چەند سەدەیەك بمێننەوە.ئەمە لێكەوتەی ئەو ڕاستییەیە كە پاش ئەوەی خەت و نوسین بووە بابەتێكی هەمەپەسند و لە هەناوی ئەمەشەوە وێنەكێشان گەشەی كرد، متمانەیەكی زیاتر درایە خەت و نوسین. تەنانەت لە شێوازی دروستكردنی بینا و باڵەخانە مۆدێرنەكاندا دواندنی داهاتوو بەرچاو دەكەوێت، بۆیە لەناوبردنیان،یان دەستكاریكردنیان لەبەر هەندێ ئامانجی نزم و بەرژوەندیخوازانە، كارێكی قێزەونە.هەڵكۆڵراوە بەردینەكان كەمتر لەبەردەم ئەم مەترسییەدان. میسرییەكان بەجێماوە بەردینەكانی خۆیان بە نوسینی هیرۆگڵۆفی داپۆشی، لەو جێگایەشدا كە ئەگەری هەبوو نوسینە هیرۆگڵۆفییەكە شیاوی تێگەیشتن نەبێ،سودیان لە وێنەكێشانیش وەردەگرت.

“ڕوونكردنەوەیەكی گرنگی وەرگێڕ”

ئەوەی شۆپنهاوەر لەم نوسینەدا بە “كرۆكی جێگیر و یەكسانی جیهان”ناوی دەبات، كە گۆڕانی بەسەردا نایەت و هۆ و ژێدەری هەموو هەبووەكانە، بریتییە لە ئیرادەی ژیانthe will of life)).چەمكی ئیرادە لە فەلسەفەی شۆپنهاوەردا ئاماژەیە بە ئیرادەیەكی بنەڕەتی، كە ژیان دەبەخشێتە كۆی هەبووەكان، لە ئاستی گەردیلەیەكەوە بۆ فۆڕمەكانی ژیانی ڕووەكی، ژیانی ئاژەڵیی و دواجار لە خود-ئاگایی مرۆڤدا دەگاتە لوتكە. خودی ئیرادەی ژیان لەخۆیدا، نەگیراو و نەبینراوە، بەڵام ئێمە بەر دەركەوتەكانی دەكەوین، بە پلەی یەكەم لە چوارچێوەی جەستەی خۆمان و پاشان لە چوارچێوەی دیاردە جۆراوجۆرەكانی دیكەدا. ئیرادە بە تەنیا چەمكێكی ناوبۆشی زەینی نییە، بەڵكو پێش لەوەی چەمكێكی پەتیی بێ، واقعێكە و تەنانەت دەتوانین بڵێین خودی واقعە. نزیكترین و ڕوونترین و بەرجەستەترینی ئەم واقعەش كە ڕاستەوخۆ بەرەی دەكەوین، خودی جەستەی خۆمانە كە لە لایەكەوە “وێنا”ی ئێمە و ،لە لایەكی دیكەشەوە دەركەوتەی ئیرادەیە.

 ئیرادە دەكەوێتە ئەودیوی كات و شوێنەوە (كات و شوێن لە فەلسەفەی شۆپنهاوەردا  زەینین)بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە كە فەلسەفەی شۆپنهاوەر میتافیزیكێكی ترانسەندێنت و نا-ئەزمونی بێ،بەڵكو جۆرە میتافیزیكێكی ئەزمونییە كە تێیدا ڕاستەوخۆ بەر ئیرادە ناكەوین، بەڵام لە ڕێی دیاردەكانەوە دەگەینە شتێك لە زانین دەربارەی ئیرادە، ئەویش نەك  لەسەر بنەمای زانینێكی تێۆریی پێشوەخت، بەڵكو ڕاستەوخۆ لە ڕێی سەرنجدانی كردە سرووشتیی و مرۆییەكانەوە.واتە لێرەدا “كردە” پێش “زانین” دەكەوێت. ژیان دەرەنجامی كردەی كوێری ئیرادەیە، نەك هۆشێك.ئیرادە هێزێكی كوێرە كە گرنگی بە ژیاتی “تاك” نادات و “پاراستنی جۆر” وەك سەرەنجامێك دەبێتە ئامانجی.

ڕوونكردنەوەی ئیرادەی ژیان، وردەكاری زیاتری دەوێ كە لە توانای ئەم ڕوونكردنەوەیە بەدەرە،بۆیە بە نمونەیەك دەربارەی ئیرادەی ژیان، كە خودی شۆپنهاوەر هێناویەتییەوە كۆتایی بەم باسە دەهێنین؛ تاڤگەیەك لەبەرچاو بگرن، خودی تاڤگەگە ئیرادەی ژیانە كە بەردەوام هەیە و  ئاو لێیەوە سەرڕێژە و دەڕژێ. ئەو قەترە زۆر وردانەش كە لە كاتی هاتنەخوارەوەی تاڤگەكە پەرش و بڵاو دەبنەوە و لە چاو تروكانێكدا نامێنن،دیاردەكان و ژیانی تاكن.

سەرچاوە:  

كتێبی  جیهان وەك ویست و نواندن-ەوە

” the world as will and representation”

وەرگێڕانی: دانا  موحەمەد