“جێبەجێکردنی ڕێککەوتنامەی شەنگال لە نێوان ئاڵنگارییە هەرێمییەکان و بەرژەوەندی قەزاکە”
“پێشەکی”
لە سەرەتای مانگی ئابی 2014، داعش دەستی بەسەر شاری شه‌نگالدا گرت کە 120 کیلۆمەتر دوورە لە ڕۆژئاوای موسڵ، دوای ئەوەی لە 10ی حوزەیرانی هەمان ساڵدا شاری موسڵ و بەشێکی زۆری پارێزگاکانی ڕۆژئاوا و باکووری ڕۆژئاوای ئێراقی کۆنترۆڵکرد. ئێزیدییەکان کە زۆرینەی ڕەهای دانیشتوانی قەزاکە پێکدەهێنن، لە سەر دەستی ئەندامانی ڕێکخراوەکە تووشی پێشێلکاریی جددی بوون، لەوانە ئاوارەکردنی زۆرەملێ، لەسێدارەدانی مەیدانی، دیلکردن و تاوانی دیکە کە بە جینۆساید لە دژی ئێزیدییەکان وەسف دەکرێن. لە 13ی تشرینی دووەمی 2015، هێزی پێشمەرگەی کوردستان، هێزەکانی کۆکردنەوەی جەماوەری و هێزە ئەمنییەکان و پاڵپشتی چڕوپڕی ئاسمانی فڕۆکەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی، سەرکەوتوو بوون لە وەرگرتنەوەی شارەکە و دەرکردنی داعش لەو شارە. بەڵام تا ئێستاش دانیشتوانی شارەکە هێشتا تووشی دڵەڕاوکێدان، لە ترسی تۆڵەسەندنەوە لەلایەن هۆزە عەرەبەکانی دەوروبەری قەزاکە، کە هۆزەکانن کە ناکۆکی مێژوویییان لەگەڵدا هەیە کە دەیان ساڵە درێژدەبێتەوە، ئەمەش بەهۆی کۆنترۆڵی ڕێکخراوەکە بەسەر ناوچەکە و بوونی ژمارەیەکی بەرچاو لە ئەندامانی ئەمانە بەهێزتر دەبێت هۆزەکانی لە ڕیزەکانیدا. لە هەمان کاتدا ئەندامانی هۆزە عەرەبەکان لەو ناوچانە لە حاڵەتێکی دڵەڕاوکێ و ترسدا دەژین لە ئۆپەراسیۆنی تۆڵەسەندنەوە کە ڕەنگە لەلایەن گروپە چەکدارە ئێزیدیەکانی پەیوەست بە پارتی کرێکارانی کوردستان یان هێزەکانی کۆکردنەوەی جەماوەرەوە دەست پێ بکەن.
لە دوای ئازادبوونیەوە، هەوڵەکانی ئاشتەوایی لەنێوان هۆزە عەرەبەکان و ئێزیدییەکان شکستی هێناوە، کە داوا دەکەن ئەو هۆزانە تاوانبارەکان ڕادەست بکەنەوە کە تۆمەتبارن بە ئەنجامدانی تاوانی جۆراوجۆر، ئەمەش لەلایەن ئەو هۆزانەوە ڕەتدەکرێتەوە. جگە لە هێزە ئەمنییەکان، هێزی چەکدار و پەکەکە و گرووپەکانی سەربە پەکەکە و کۆمەڵێک هێز و میلیشیای تری سەر بەحەشدی شەعبی لە قەزاکە بوونیان هەیە. لە دەڤەری شنگال لانیکەم ١٥ هەزار چەکدار هەن، کە نزیکەی چوار هەزاریان سەر بە گرووپە چەکدارە ئێزیدییەکانن کە بەشێکیان پەیوەستن بە هێزەکانی کۆکردنەوەی جەماوەر و بەشێکی دیکەیان بە پەکەکە، ئەمە جگە لە گروپە چەکدارەکانی دیکە کە هەندێکیان کوردی سوریان. شنگال دەکەوێتە ناو سێگۆشەیەکی جوگرافی کە ئێراق بە سوریاوە دەبەستێتەوە، شاری ئەلحەسەکەش لە دیوی سوریاوە ڕووی تێدەکات و ناوچەیەکی فراوانیشی کەوتۆتە ژێر کاریگەری چەکدارانی پەکەکە کە دژبەری حکومەتی ئەنقەرە چالاکی سیاسیەتەکانی خۆیان ئاراستە دەکەن، جگە لە بارەگاکانی و دروستکردنی تونێل لە ژێر ناوچە شاخاوییەکان بۆ دابینکردنی پاراستن لە هێرشە ئاسمانییەکان، ئەمە جگە لە بوونی کوتلە چەکدارەکانی دیکە لەوێ.
لەڕووی جیۆپۆلیتیکەوە ناوچەی شەنگال شوێنێکی گرنگە بۆ هێزە هەرێمییەکان بەتایبەت کۆماری ئیسلامی ئێران، ناوچەکە وەک دەروازەی بەیەکەوە بەستنەوەی عێراق و سوریا بەدی دەکات، بۆ تەواو کردنی پڕۆژە ستراتیژییە ناوچەییەکانی کە گرێدراوی ئەو هیلالە مەزهەبییە کە کاری لەسەر دەکات. ئەمەش وای کردووە ناوچەی شەنگال ببێتە شوێنی بەیەکەوە بەستنەوەی بەرەژەوەندییەکانی تاران، هەروەها تورکیا وەک هێزێکی هەرێمی بە ئاگاییەوە مامەڵە لەگەڵ پرسی شەنگال دەکات بەتایبەت لە ڕووانگیە بوونی هێزەکانی پەکەکە لە ناوچەکە و بەستنەوەی بە ناوچەکانی رۆژئاوای سوریا کە هێزەکانی سەر بە پەکەکە تێدا باڵا دەستن.
“ڕێککەوتنامەی گەڕانەوەی ئاسایش و ئاسایکردنەوەی بارودۆخی قەزای شەنگال”
لە 9ی تشرینی یەکەمی 2020، حکومەتی فیدراڵی لە ئێراق، بە سەرپەرشتی نەتەوە یەکگرتووەکان و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش، بە سەرۆکایەتی ئەمریکا، ڕێککەوتنێکی لەگەڵ هەرێمی کوردستان ئەنجامدا بۆ ئاساییکردنەوەی دۆخی شنگال.
لەمانگی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٠ ڕێککەوتنمایەک لە نێوان حکومەتی فیدڕاڵی ئێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان ئیمزا کرا دەربارەی ئاسایی بوونەوەی دۆخی قەزای شەنگاڵ کە لەدوای ساڵی ٢٠١٤ بەهۆی داگیرکردن و دەست بەسەرداگرتنی قەزاکە لەلایەن ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی/داعش دۆخی قەزاکە گۆڕانکاری ئەمنی، سیاسی و ئیداری بەسەرداهات، ڕێککەوتنامەکەش بەناوی “گەڕانەوەی ئاسایش و ئاسایکردنەوەی بارودۆخی قەزای شەنگال”. بەشێوەیەکی گشتی ڕێککەوتنامەکە لە پێشەکییەکی کورت و چوار میحوەر سەرەکی لەخۆدەگرێت، هەروەک لە پێشەکییەکەدا هاتووە؛ “بەمەبەستی گەڕاندنەوەی ئاسایش و سەقامگیری و ئاساییکردنەوەی دۆخی قەزای شنگال و هاوئاهەنگی لەگەڵ بنەما دەستووری و یاساییەکان و چارەسەرکردنی ئازارەکانی خەڵکی شنگال وەک ئامادەکارییەک بۆ گەڕانەوەی ئاوارەکان و ڕێکخستنەوەی چوارچێوەی کارگێڕی و ئەمنی لە قەزاکە، حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان، بە هەماهەنگی لەگەڵ نوێنەرایەتی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ وەبەرهێنانی پاڵپشتی نێودەوڵەتی بۆ بنیاتنانی سەقامگیری و ئاوەدانکردنەوە، ڕێککەوتن لەسەر ئەم خاڵانە:-
- میحوەری کارگێڕی
- هەڵبژاردنی قائمقامی نوێ کە سەربەخۆ، پیشەیی، بێلایەن و قبوڵکراو بێت لە چوارچێوەی میکانیزمە دەستووری و یاساییەکاندا.
- پۆستە کارگێڕییەکانی تر، لەلایەن ئەو لیژنە هاوبەشەی کە لەلایەن حکومەتی فیدڕاڵی وحکومەتی هەرێم پێکهێنراوە یەکلایی دەکرێتنەوە، دوای ناونانی پۆستی قائمقامی قەزاکە بە لەبەرچاوگرتنی بنەماکانی پیشەیی، پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و دەستپاکی.
- میحوەری ئەمنی
- پۆلیسی ناوخۆیی و دەزگاکانی ئاسایش و هەواڵگری نیشتمانی بە تایبەتی بەرپرسیارێتی ئاسایش لە چوارچێوەی دەسەڵاتی قەزاکە و، هەموو پێکهاتە چەکدارەکانی دیکە لە دەرەوەی سنوورەکانی قەزاکەدان دەگرنە ئەستۆ.
- بەهێزکردن و تۆکمەکردنی ئاسایشی قەزاکە بە دانانی (2000) ئەندامی هێزەکانی ئاسایشی ناوخۆ لە شنگال، هاوکات دڵنیابوون لە بەشداریکردنی دادپەروەرانەی ئاوارەکان لە کەمپەکاندا لەسەر بنەمای دادپەروەری.
- کۆتاییهێنان بە بوونی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) لە قەزای شنگال و ناوچەکانی دەورووبەری بە تەواوی لقەکانی سەربەر پەکەکە لەبەر ئەوەی هیچ ڕۆڵێکیان نەماوە لەناوچەکە.
- میحوەری ئاوەدانکردنەوە
پێکهێنانی لیژنەیەکی هاوبەش لە حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ ئاوەدانکردنەوەی قەزاکە بە هەماهەنگی لەگەڵ ئیدارەی خۆجێی لە پارێزگای نەینەوا ئاست و وردەکاری ئەرکەکانی لەلایەن سەرۆکی حکومەتی فیدراڵی و سەرۆکی حکومەتی هەرێمەوە دیاری دەکرێت .
- بە مەبەستی بەدواداچوون ئەوەی سەرەوەدا هاتووە، لیژنەیەکی مەیدانی هاوبەش لە لایەنی پەیوەندیدار لە هەردوولا پێکدەهێنرێت بۆ بەدواداچوون بۆ جێبەجێکردنی ڕێککەوتنامەکە.
سەرباری ڕێککەوتنامەکە پاشکۆیەکیش ئیمزاکراوە، تێیدا خشتەیەکی زەمەنی بۆ چۆنیەتی بەدواداچوونی جێبەجێکردنی ڕێککەوتنامەکەش دیاریکراوە، کە خۆی لە نۆ هەنگاو دەبینێتەوە. بە گوزارشتێکی دیکە، خشتەی بەدواداچوونی جێبەبەجێکردنی ڕێککەوتنامەکە سەرجەم مەبەستەکانی هاتوو لە ڕێککەوتنامەکەی دیاریکری کردووە و ڕۆڵی لایەنە پەیوەندیدارەکانیشی دابەشکردووە.
“مەرجەکانی هاتوو لە ڕێککەوتنامەکە”
لێرەدا پرسیارێکی جددی بەدی دەکرێت ئەویش ئەوەیە کە بۆچی دوای زیاتر لە سێ ساڵ و نیو هێشتا ڕێککەوتنامەکە نەچۆتە بواری جێبەجێکردنەوە، ئایا ڕێگرییەکان تەنها پەیوەستن بە دۆخی ناوخۆیی قەزاکە و ئێراق، یا خود کۆمەڵێک هۆکار و فاکتەری دەرەکی هەن کە ڕێگرن لە جێبەجێکردنی ڕێککەوتنامەکە، بەتایبەت فاکتەرە هەرێمییەکان. لە ڕێکەوتنەکەدا مەرجی دوورخستنەوەی ئەو میلیشیا چەکدارانەیە کە کۆنتڕۆڵی ناوچەکە دەکەن، ئەمەش وەک ئامادەکارییەک بۆ گەڕانەوەی ئاوارەکانی، کە تا ئێستاش نزیکەی لەسەدا هەشتایان بە هۆی گرژیی دۆخی ئەمنی شارەکە و کۆنترۆڵکردنی ئەو میلیشیایانە بەسەریدا بگەڕێنەوە ، جگە لە بوونی پەکەکە، کە شەنگالیان کردە ناوچەیەکی ئۆپەراسیۆنی تورکیش.
میلیشیاکانی وەک لیواکانی هەسەدە و نوجەبا و عەسائیب ئەهلی حەق ڕەتیدەکەنەوە لە ناوچەکەدا بکشێنەوە، ئەمەش جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکە قورس دەکات سەرەڕای بەڵێنی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکان. نوێنەری سکرتێری گشتی نەتوە یەکگرتووەکان جینین پلاشخارت، خۆشحاڵی خۆی بە گەیشتن بەم ڕێککەوتنە دەربڕی و جەختی لەوە کردەوە کە “ڕۆژێکی مێژووییە بۆ شەنگال دوای ئەو کۆمەڵکوژییانەی کە خەڵکەکەی لەسەر دەستی چەتەکانی داعش، ئەو سەختیانەی کە دوای دەرکردنی ڕێکخراوەکە تووشی بوون، ناوبراو ئەمەی بە سەرەتایەکی ڕاستەقینەیە بۆ گەڕانەوەی ئاوارەکان بۆ ناوچەکانی خۆیان زانی.
“هەوڵە نێودەوڵەتییەکان لە پێناو جێبەجێکردنی ڕێککەوتنامەکە”
ڕۆژی 9ی ئایار، شاندێکی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا بە سەرۆکایەتی ئەزرا زیا، یاریدەدەری وەزیری ئاسایشی مەدەنی و دیموکراسی و مافی مرۆڤ سەردانی هەرێمی کوردستانی کرد، ئەمەش لە چوارچێوەی هەوڵە هاوبەشەکان بۆ پتەوکردنی پەیوەندی لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و ڕۆڵی لە پاڵپشتیکردنی ڕێگاکانی پێشکەوتن و خۆشگوزەرانی لە ناوچەکەدا لە گرنگترین بابەتەکان کە جەختیان لەسەر کرایەوە، پێویستی جێبەجێکردنی (ڕێککەوتنی شەنگال) بوو، کە حکومەتی ئێراق لە ٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠، بە سەرپەرشتی لەگەڵ هەرێم واژۆی کرد لە نەتەوە یەکگرتووەکان و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە سەرۆکایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، کە بەپێی بەندەکانی ڕێککەوتنامەکە بناغە و میحوەرە گرنگەکان دانران بۆ دڵنیابوون لە دەرچوونی تەواوەتی هەموو میلیشیا چەکدارەکان و گروپە شەڕکەرەکان لە ناوچەکە و ئاوەدانکردنەوەی قەزای شەنگال و دڵنیابوون لە گەڕانەوەی ئاوارەکان بۆ سەر ماڵ و حاڵی خۆیان، دەستەبەرکردنی ژیانیان، دابینکردنی ئامرازێکی ژیانی شایستەیان بۆیان، هەروەها قەرەبووکردنەوەی ئەو زیانانەی کە لە ئەنجامی ئەوەی بەسەریاندا هاتووە ساڵانی ڕابردوو دوای ئەوەی داعش دەستیان بەسەر قەزاکەدا گرت، هەروەها پێویستی ڕادەستکردنی مەلەفی ئەمنی بە پۆلیس لە ناوخۆدا، بە پاڵپشتی حکومەت لە بەغدا و بە هەماهەنگی لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەرێمی کوردستان.
زیاتر لە سێ ساڵ و نیو بەسەر ڕێککەوتنە سیاسی و ئەمنییەکەدا تێدەپەڕێت بەبێ ئەوەی هیچ ئاساییکردنەوەی دۆخی شاری شنگال بێت، حکومەتی عێراقیش نەیتوانی هیچ یەکێک لە بڕگەکانی ڕێککەوتنەکە جێبەجێ بکات کە لەسەر بنەمای دوورخستنەوەی چەکدارانی پەکەکە و حزب و گروپەکانی پەیوەست پێنانەوە و گەڕاندنەوەی خەڵکی ڕەسەنی شارەکە لە ئێزیدی و عەرەب و کورد و مەسیحی. جگە لە چەکدارانی پەکەکە، میلیشیا وگرووپە چەکدارەکانی نزیک لە ڕێژیمی ئێران لە ناوچەکەدا چالاکن و ئەمەش ڕەهەندێکی ئیقلیمی بە ناوچەکە دەبەخشێت کە دەیکاتە بەشێک لە بەرژەوەندی و ئامانجەکانی پڕۆژەی سیاسی ئێران لە ڕووی فراوانکردن و کاریگەرییەوە و لە نێو ناوچە ستراتیجیەکانی ناو دیدگای ئەمنی ئێراندا، بەو پێیەی ناوچەکە هاوسنوورە لەگەڵ خاکی تورکیا و سوریا، لەلایەکی دیکەشەوە هیزەکانی پێشمەرگەش لەناوچەکە بوونیان هەیە.
هێزە سەربازییەکانی ئێراق ئامادەیی سنوورداریان هەیە، چونکە ئامرازی تەواویان نییە بۆ درێژکردنەوەی کۆنترۆڵی خۆیان و دەرکردنی میلیشیا و لایەنە چەکدارەکان، هەروەها ناچالاکی هێزەکانی پێشمەرگەش لە ناوچەکە ڕەهەندی سیاسی هەیە کە پەیوەندی بە سروشتی پەیوەندییەکانی بەغداوە هەیە لەگەڵ ئێران و لایەنە پشتیوانەکانی لە قەزای شنگال.
پەکەکە و گرووپەکانی چیای شه‌نگالیان کردە تونێلی خۆیان و بە بارەگایەکی سەلامەتیان زانی بۆ پاراستنیان لە هێرشە ئاسمانییەکانی تورکیا کە ناوبەناو لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە مۆڵگەکانی ئەو حزبەیان لە شنگال و دەوروبەری دەکەنە ئامانج ، و لەبەر ڕۆشنایی پێشهاتەکانی ئەم دواییەی ئێراق و سەردانەکەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا، کە پەیوەندییەکانی دامەزراند کە لەو ماوەیەدا چەندین ڕێککەوتن واژۆ کرا، لەوانە ئەوانەی پەیوەندییان بە لایەنی ئەمنی و ڕووبەڕووبوونەوەی پەکەکە و بارەگاکانی لە ناوخۆی خاکی ئێراقەوە هەبوو، دوای ئەوەی بەغدا پەکەکەی ەک (پارتی قەدەغەکراو) ناساند کە دەبێت ڕووبەڕووی ببنەوە و ئەمەش ئەوەیە کە لایەنی تورکیا بەدوایدا دەگەڕا، کە ئێستا خۆی بۆ هەڵمەتێکی سەربازی فراوان بەرەو خاکی ئێراق ئامادە دەکات بۆ کۆنتڕۆڵکردنی پارتی کرێکاران و سەربازگە و بارەگاکان، ڕێگریکردن لە حاڵەتەکانی دزەکردن بۆ ناو خاکی تورکیا، و بە ئامانجگرتنی ئاسایشی نیشتمانی تورکیا، دوای هێرشە سەربازییەکان کە شوێن و بارەگاکانی سوپای تورکیا و ئاسایشی تورکیایان کردە ئامانج.
سەردانەکەی جێگری وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بۆ هەولێر و دیدارەکەی لەگەڵ سەرۆک وەزیرانی حکومەتی هەرێم و ئامادەبوونی باڵیۆزی ئەمەریکا لە بەغدا زەروورەتی جێبەجێکردنی بڕگەکانی ڕێککەوتنی شنگال دووپات دەکەنەوە، کە قۆناغێکی پێشکەوتوو لە پاڵپشتیکردنی هەر ڕێوشوێنێکی ئەمنی سەربازی کە حکومەتی تورکیا دەیگرێتەبەر، پاڵپشتیکردنی سەقامگیری لە ناوچەکە و ناوچەی سنووری هاوبەشی نێوان ئێراق و تورکیا، دەستەبەرکردنی گەڕانەوەی خەڵک و گەیشتن بە ئاسایشی ناوخۆ، دابینکردنی پێداویستییە خزمەتگوزارییەکان، ئاوەدانکردنەوەی ناوچەکە و ڕێگریکردن لە هەر ئامادەبوونێکی چەکداری کە بەرژەوەندی و قازانجی هەر دەوڵەتێکی ئیقلیمی لە ناوچەکەدا بەدەست دەهێنێت.
