“١۹۳۹ بۆ ١٩٥٨”
“پێشەكی”
ڕۆژئاوای كوردستان بەشێكی بچوكی خاكی كوردستانی گەورەیە و خراوەتە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی سوریای عەرەبییەوە، وەكو هەموو پارچە دابەشكراوەكانی تری كوردستان خراوەتە ژێردەستی دەوڵەتێكی بێگانە، تاكو ئێستا كێشەكانی كورد بە تێر و تەسەلی باسی لێوەنەكراوە یان لەسەری نەنوسراوە و، ئەو نوسراوانەش كە هەن زیاتر تیشكیان خستۆتە سەر كوردی “باشوور و باكوور”ی كوردستان، بە بەراورد لەگەڵ پارچەكانی تری كوردستان “ڕۆژئاوای كوردستان” تاكو ئێستاش مافی خۆی لە لێكۆڵینەوەی مێژوویی وەرنەگرتووە، ئەوەشی لەسەر نووسراوە لە وتارێك یان لێكۆڵینەوەیەك یان نامیلكەیەكی بچوك تێپەڕی نەكردووە، كە ئەمەش تینوێتی خوێنەر ناشكێنێ، بەپشت بەستن بە میتۆدى (وەصفى – شیکاریی)، بە سوود وەرگرتن لە سەرچاوەکانى کتیبخانە ئێمە لێرەدا بەباشمان زانی لە وتارێکی مێژووی باس لە جووڵانەوەی نەتەوەیی كورد لە ڕۆژئاوایی كوردستان بکەین. چونكە مەبەستمانە تیشك بخەینە سەر ئەو ستەم و زۆرەی كە لەلایەن دەسەڵاتدارنی سوریاوە وەك هەوڵێكیش بۆ كۆنتڕۆڵكردن و تواندنەوەی شوناسی كوردی و كۆمەڵگاكەیان كراوەتە سەر كورد، لەئاكامی ئەو ستەمەدا كورد تووشی چەوسانەوە و سەركوتكردن بوون و تەنانەت دەربڕینی شوناسی نەتەوەیی وەك زمان و نەریتە فەرهەنگییەكان نایاسایین و واتای سیاسییان دەخرێتە پاڵ، زۆر پێویستە نەوەكانی دوای خۆمان ئەوە بزانن كە ئەم پارچەی كوردستانیش خاوەنی خەبات و تێكۆشان بوون، لە پێناوی ئازادی و سەربەخۆیی كوردستان هەوڵییانداوە، بەڵام بەهەمان شێوەی پارچەكانی تر لەلایەن بێگانەكانەوە ڕێگرییەكی زۆریان لێكراوە.
١- لەساڵی 1939 لە ڕۆژئاوای كوردستان ڕاپەڕینێكی كورد بەرپابوو بە سەرۆكایەتی “شێخ ئیبراهیم” لەناوچەی چیای كوردان “جبل الاكراد” كە جووتیارەكان هێزی بزوێنەری سەرەكی ئەم ڕاپەڕینە بوون و ئاڕاستیەكی دژ بە دەرەبەگایەتی گرتبوو، سوورییەكان و فەرەنسییەكان هاوكاری یەكتریان كرد بۆ دامركاندنەوەی ئەم شۆڕشەی كورد، ئەم شۆڕشە بەشێوەیەكی زۆر دڕندانە سەركوتكرا‌و زۆربەی ناوچە كوردنشینەكان وێران كران و دانیشتوانی ناوچەكانی “كارداغ” و “عەفرین” و ڕاگوێزران بەرەو توركیا، بەم شێوەیە بارودۆخی كوردی ڕۆژئاوای كوردستان لەسایەی دەسەڵاتی فەرەنسی و عەرەبەكان لە بارودۆخی براكانیان لە توركیا و ئێراق و ئێران باشتر نەبوو، لەگەڵ ئەوەی جموجۆڵی كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان ئەو پانتایەیی نەبوو كە وەك لە بەشەكانی تری كوردستان هەبوو، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا لە هەوڵدان و خەباتی نەتەوایەتی لە پێنا و بەدەستهێنانی ئازادی و سەربەخۆیی بەردەوامبوون، بارودۆخی رۆژئاوایی كوردستان لەدوای سەربەخۆیی سوریا لە كۆتایی سییەكانی سەدەی بیستەمدا بارودۆخی جیهان بەتەواوی پشێوی و شڵەژانی تێكەوتبوو، بەرەی فاشیزم كەوتبووە پەلاماردان و هێرشبردن بۆ سەر وڵاتان و جەنگێكی بەربڵاوی سەخت و دژواریان هەڵگیرساند و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەكو زۆرینەی وڵاتان كەوتبووە بەر ئایندەیەكی ترسناك و نادیار، خەباتگێڕانی ڕۆژئاوای كوردستان هۆشیار بوون بەرامبەر بە ڕوودان و گۆڕانكارییەكان، بەجۆرەها شێواز چالاكیان ئەنجام دەدا كە بۆ بەرژەوەندی نەتەوەكە لەو ڕووداوانە سوود وەربگرن، پەیوەندیكردن و ئاگاداریان بەهێز و كوردپەروەرانی بەشەكانی دیكەی كوردستانەوە هەبوو، بەتایبەت بە سەركردایەتی پارتی “هیوا” لە باشووری كوردستان و بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و ساڵی 1944نوێنەری ڕۆژئاوای كوردستان بەشداریكرد لە كۆبوونەوەی لوتكەی “دلانپارد”.
دوای كۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهانی لەساڵی1945و تێكشكانی بەرەی فاشیزم، گەلانی سوریا و لوبنان بە یەكپارچەی كەوتنە كۆڕی كۆشش و هەوڵدان بۆ دەركردنی سوپای بێگانە و وڵاتەكەیان و پیادەكردنی سەربەخۆیی تەواو، لە 17ی نیسانی 1947دا ئاواتە ڕەواكانی هاتەدی و نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیاری سەربەخۆیی تەواوی سوریا وەرگرت و بە ئەندامی تەواویش لە نەتەوە یەكگرتووەكان وەرگیران، گۆڕان بەسەر سوریادا هات پارتە نیشتیمانییەكان كە لەڕووی پڕۆگرام و ئایدۆلۆژیاوە نوێنەری ڕاستەقینە چینی بۆرژوای وڵاتەكە بوون بەڕێوەبردنی وڵاتەكەیان كەوتە دەست، ژمارەیەك لە كەسایەتییە ناسراوەكانی كورد كەوتنە ڕیزی دەستەی فەرمانبەرەكان.
۲-دوای سەربەخۆیی سوریا ڕۆشنبیران و خەباتگێڕانی كورد بەردەوامبوون لە هەوڵ و چالاكیەكانیان لەوانە (قەدری جەمیل، ئەكرەم جەمیل، جەلادەت بەدرخان، عوسمان سەبری، مەمدوح سالم‌و عەلی ئاغای زلف)و تا ساڵی 1947هەر بەناوی (خۆیبوون)ەوە بەهەندێك كارو چالاكی نەتەوەیی‌و كوردایەتی هەستان، هەروەها لە ساڵی 1946-1947 ژمارەیەك لە ڕۆشنبیرانی كورد ڕۆژنامەی (ڕۆژی نوێ) یان لە بەیروت بە چاپ دەگەیاند.
دوابەدوای سەربەخۆیی سوریا‌و كشانەوەی فەرەنسا، كورد بەردەوام لە پێكهێنانی بەشێكی گرنگ لە چوارچێوەی هێزەكانی سوپادا بووە، دوو كودەتا كە لەساڵی 1949دا ئەنجامدران، لەلایەن ئەو سەركردانەوە بوون كە پێشینەی كوردیان هەبوو، یەكەم كودەتا لە 30ی ئازاری 1949دا ئەنجامدرا، لەلایەن جەنەڕاڵ “حوسن زەعیم”ەوە ڕێكخرا‌و بۆ دابینكردنی ئاسایشی ڕژێم بەزۆری پشتی بە گرووپە كەمایەتییەكانی ناو سوپا دەبەست، باوەڕ وایە كە كاریگەری پلانی نهێنی (CIA) ئەمەریكی لە سوپا هانی كودەتاكەی زەعیمیان داوە، كاتێك زەعیم دەستی بە گفتوگۆی ئاشتی لەگەڵ ئیسرائیل كرد‌و بەناچاری داواكانی ئەمەریكای پەسەند كرد، بەهۆی كودەتاكەیەوە لەمانگی هەشتی هەمان ساڵدا ڕوخێنرا لە سێدارە درا، “ئەدیب ئەلشیشكەلی” كە دووەم كودەتای لەمانگی 12ی 1949داو جارێكی تریش لە مانگی 11/1951دا ئەنجامدا، بەشێكی بۆ ڕەچەڵەكی كورد دەگەڕێتەوە، هەرچەندە ئەو خۆی بەو شێوەیە وەسف ناكات، یاسای سەربازی بەسەر سوریادا سەپاند‌و دەستورێكی نوێی لەمانگی ئەیلولی 1953دا ڕاگەیاند، سیاسەتەكەی لەسەر دروستكردنی دەوڵەتێكی پێكهاتەی عەرەب-مسوڵمان چڕ بووەوە، كورد و ئاشوور و ئەرمەنی و كەمایەتیەكانی تریش چەند بڕیارێك بەڕێوەی دەبردن، كە بەجۆرێك ڕێگری دەكرد لە بەكارهێنانی زمانی كوردی و زمانەكانی تر، زۆر هاوشێوەی ئەوەی كە لەژێر فەرمانڕەوایی ڕژێمی بەعسدان، بۆ نمونە بڕیار دەرچوو كە داوای ئەوەی دەكرد هۆتێل و قاوەخانە و سینەما و…هتد، تەنیا ناوی عەرەبیان بۆ بەكاربهێنرێت، هەروەك تەنیا زمانی عەرەبی لە كۆبوونەوە‌و ڤیستیڤاڵ یان بۆنەكاندا بەكاربهێنرێت و مسوڵمانەكان بە ژمارەی یەكسان لەگەڵ نامسوڵمانەكان بەشداری كۆمیتەی ڕێكخراوەكانی كەمایەتیەكان دەكەن.
دەربڕینی كولتور‌و مێژووی كورد لە شار‌و لادێكاندا قەدەغەبوو، هەروەك كۆمەڵە و گرووپە كوردییەكان بوونە شتێكی نایاسایی، سەرەڕای هەوڵەكانی “شیشەكلی” بۆ جێگیركردنی سوریا و لە چوارچێوەی نەتەوەی سوریایی و هەقیقەتی هەمەجۆری مەزهەبی و نەژادی سووریا، هەموو ئەمانە هانیان دەدا كە بەئاشكرا‌و لە ساڵی 1953دا ڕاگەیاند”سوریا ناوی فەرمی ئێستای ئەو وڵاتەیە، كە چوارچێوەی ئەو سنوورە دەستكردانە دەگرێتەوە كە لەلایەن ئیمپریالیزمەوە كێشراون. گۆڕەپانی ناوخۆی سوریا بەردەوام بوو لەوەی كە وەك شانۆی كراوەی دەستێوەردانی دەرەكی بێت، میسرو ئێراق و ئەردەن و ئەمەریكا و یەكێتی سۆڤییەت هەموویان لە كێبڕكێدا بوون بۆ دەستگرتن بەسەر ئەم هەلە سیاسی‌و ناوچەییەدا، لەو ماوەیەدا حیزبی بەعس دژە سیستەم‌و ڕادیكاڵ بووە، چارەسەری ئایدۆلۆجی بۆ دەژیەكییەكانی سوریا، لەگەڵ ئەوەی بەرگری لە سۆشیالیزمی شێوازی سۆڤییەت دەكرد، بنەمای ناوەندی حیزبەكە بریتی بوو لە یەكێتی نەتەوەی عەرەب، لە ساڵی 1954دا “شیشەكلی” بەهۆی كودەتایەكەوە لە حوكم لابرا، حوكمی پارلەمان گێردرایەوە بۆ شێوە دەستوورییەكەی ساڵی1950، كە ئەو لە ساڵی 1953 گۆڕیبووی، هەرچەندە حوكمی پارلەمان گەڕابووەوه و حیزبە سیاسییەكان و میدیا پاش ئەوە دەیانتوانی ئازادانە كار بكەن، بەڵام حكومەت و خەڵك بەبەردەوامی دەبوون بە عەرەبخواز و دژە ڕۆژئاوا و دۆستی سۆڤییەت.
هیچ گۆڕانكارییەكی باش نەهات بەسەر بارودۆخی كورد لە سوریا لەگەڵ ئەوەی هێزە نەتەوەییە دیموكرات خوازەكانی كورد بەشدارییەكی چالاكانەیان لە جموجۆڵەكانی دژ بە داگیركەر لە سوریا، بە پشكێكی گەروە بەشداریان كرد لە بەدەستهێنانی سەربەخۆیی لە سوریا، بەڵكو بە پێچەوانەی پێشبینیەكان بارودۆخیان زۆر خراپتربوو، بێبەشكردنیان لە مافە نەتەوەییەكانیان زیاتر بوو، لە قۆناغی ئینتیداب چەند دەرفەتێكی كەم هەبوو لە بەردەم ژیانی كولتووری نەتەوایەتی كورد، بەڵام لەگەڵ هاتنی نەتەوە پەرەستەكانی عەرەب بۆ سەر دەسەڵات ئەو دەرفەتە كەمانەش نەمان، چونكە پیادەكردنی ئەم سیاسەتە لەبەرامبەر سەرهەڵدانی نەتەوەی كورد بەمەبەست‌و ئەنجامدار بوو، بێبەشكردن لەمافە سیاسی‌و نەتەوەییەكان‌و سەختی ژیانی ئابووری فشارێكی زۆری خستبووە سەر دانیشتوانی كورد. ڕێژەی نەخوێندەواری لەناو ڕۆژئاوای كوردستان گەشیتبووە 90% ئەمەش بەهۆی نەبوونی قوتابخانەی حكومی لەناوچەكانیان و هەموو ئەو داواكاریانەی كە كورد چەندین جار بەرزی دەكردەوە بۆ كردنەوەی قوتابخانە كەسێك نەبوو گوێی لێبگرێت، هەروەها دانیشتوان دەیانناڵاند بەدەست بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەكانەوە، ئەمەش بەهۆی بەدخۆراكی و بارودۆخی نالەباری تەندروستی و بەشێوەیەكی پڕاكتیكی هیچ خزمەتێكی پزیشكی بوونی نەبوو، كێشەی كشتوكاڵیەكانیش بە بێ چارەسەر مابوونەوە، هەروەها بە پێی دەرئەنجامە فەرمییەكان لەساڵی 1949نزیكەی لە 60% زەوی‌و زارە لەبارەكانی كشتوكاڵ كردن لە جەزیرە و لە 90% چیای كوردان خاوەندارێتیان دەگەڕایەوە بۆ توێژێكی زۆر كەم لە دەرەبەگە گەورەكان، كەئەمەش وایكردبوو بارودۆخی كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان لەو پەڕی خراپی دابوو.
٣-دروست بوونی پارتی دیموكرات‌و ڕۆڵی لە بزافی ڕزگاریخوازی كورد لەدوای نەمانی دەسەڵاتی “ئەدیب شیشەكلی” ڕژێمێكی تا ڕادەیەك دیموكراتی دامەزرا لە وڵاتدا، هەروەها لە كۆتایی پەنجاكاندا تێبینی بوونی چالاكی بزافە نەتەوایەتی و دیموكراتیەكانی كورد دەكرا، ئەم ماوەیەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوكاتەی، بەتایبەتی لە نیوەی دووەمی ساڵی 1957 كە مەترسی پەلامارێكی دوژمنكارانەی چەكداری هەبوو لەلایەن توركیاوە لەدژی سوریا. لە ئابی 1957 پارتی دیموكراتی كوردستان دامەزرا بۆ یەكەمجار لە مێژووی ڕۆژئاوای كوردستان وەكو ئامڕازێكی هاوچەرخی رێكخستووی خاوەن پڕۆگرام وەكو ڕێكخستنێكی نەتەوەیی كوردی”هەرەمی” لەسەر بنەمای پرەنسیپەكانی “ناوەندێتی دیموكراتی” سەرهەڵدانی پارتی و كۆبوونەوەی چین و توێژە نیشتیمانییەكان لە دەورووبەریدا كاریگەرییەكی بەهێزی هەبوو، لە ژیانی جەماوەری كورد و وەرچەرخانێكی بەرچاوی خستە ڕێڕەوی سیاسی جەماوەر، دەستەی دامەزرێنەرانی پارتەكە بەریتی بوون لە “نورەدین زازا‌و حەمید دەروێش و عوسمان سەبری و…هتد”كە “نورەدین زازا” كرا بەسەرۆكی ئەو پارتە.
گرنگترین ئەو بنەمایانەی كە پارتەكە هەیبوو‌و كاری دەكر لە پێناویدا بریتی بوون لە:-
۱-خەبات و تێكۆشان لە پێناو مافەكانی دانیشتوانی كوردی بەستەوە بە خەبات و تێكۆشانی دیموكراتی گشتی لە وڵاتدا.
٢-پارتەكە بە پێویستی دەزانی كە ڕێزگرتن لەمافە نەتەوەییەكانی كورد لە دەستووردا جێگیر بكرێت، لەگەڵ ڕێزگرتن لە داب‌و نەریت‌و تایبەتمەندییە نەتەوایەتیەكانیان.
٣-ڕێگەدان بەوەی لەدام و دەزگاكانی وڵاتدا كاربكەن و بتوانن ڕێكخراوی كۆمەڵایەتیان هەبێت.
٤- جەختیان لەسەر یەكگرتنەوەی گشت پارچەكانی تری كوردستان دەكردەوە.
ئەم پارتە كوردییە دەیویست نوێنەرایەتی كورد بكات و لەڕووی كولتووری و پەروەردەییەوە كورد بەرەوپێش ببات و، هەروەها لەبەرامبەر ئەو هەستی دژە كوردەدا لەناو دەوڵەتی سوری ا‌و خەڵكی گشتیدا گەشەی دەكرد، بوەستێتەوە، گەشەسەندنی ناسیۆنالیزمی كوردی و هەوڵەكانی كورد بۆ پاراستنی ناسنامەیان، وایكرد وەك بەرهەڵستكاری ئامانجەكانی یەكێتی عەرەب ئەو گەشە كولتورییەی ناسیۆنالیزمی عەرەب و حكومەتە عەرەبییەكان كاریان بۆ دەكرد ببینرێت، ئەمەش لەبەرامبەردا ترسی عەرەبی لە نیازی سیاسی كورد لە سوریادا زیادی كرد، بەتایبەتی لەبەرئەوەی وشەی “كوردستان” لەبەرنامەی حیزبەكەدا هاتووە.
“ئەنجام”
١-كوردی ڕۆژئاوای كوردستان بەشێكن لە نەتەوەی كورد و ناوچە كوردییەكانی باكووری سوریاش بەشێكی ڕووبەری جوگرافیای كوردستان پێكدەهێنن، كوردی ڕۆژئاوای كوردستان هەمان نەریت و كولتووری و ئایینی كوردەكانی بەشەكانی تری كوردستان پەیڕەو دەكەن.
٢-دوای ئەوەی سوریا سەربەخۆیی بەدەستهێنا لە ساڵی 1947و كۆتایی بەدەسەڵاتی فەرەنسا هات، هیچ گۆڕانكارییەكی باش نەهات بەسەر بارودۆخی كورد لە سوریا لەگەڵ ئەوەی هێزە نەتەوەییە دیموكرات خوازەكانی كورد بەشدارییەكی چالاكانەیان لە جموجۆڵەكانی سوریا كرد لە بەدەستهێنانی سەربەخۆیدا ، بەڵكو بە پێچەوانەی پێشبینیەكان بارودۆخیان زۆر خراپتربوو، بێبەشكردنیان لە مافە نەتەوەییەكانیان زیاتر بوو.
٣-كوردی ڕۆژئاوای كوردستان پشتیوانییەكی گەورەبوون بۆ شۆڕشەكانی باكووری كوردستان و بەشدارییان كردووە لەشۆڕشەكانی شێخ سەعیدی پیران و شۆڕشی ئاگری داغ، لەكاتی شكستی ئەم شۆڕشانەشدا خەڵكی باكووری لەلایەن كوردی ڕۆژئاوا داڵدە دراون‌و یارمەتیان پێشكەشكراوە.
٤- لە ئابی 1957 پارتی دیموكراتی كوردستان دامەزرا بۆ یەكەمجار لە مێژووی ڕۆژئاوای كوردستان وەكو ئامڕازێكی هاوچەرخی رێكخستووی خاوەن پڕۆگرام وەكو ڕێكخستنێكی نەتەوەیی كوردی”هەڕەمی” لەسەر بنەمای پرەنسیپەكانی “ناوەندێتی دیموكراتی” سەرهەڵدانی پارتی و كۆبوونەوەی چین و توێژە نیشتیمانییەكان لە دەوروبەریدا كاریگەرییەكی بەهێزی هەبوو، لە ژیانی جەماوەری كورد‌و وەرچەرخانێكی بەرچاوی خستە ڕێڕەوی سیاسی جەماوەر.
