گرنگی و کاریگەری گەشتیاری و کشتوکاڵی لەسەر هەرێمی کوردستان

“دەستپێک”

مێژووی گەشەسەندنی گەشتیاری و کشتوکاڵی دەگەڕێتەوە بۆ نیوەی دووەمی سەده‌ی بیستەم، بەڵام بەم فۆرم و مانایەی ئێستا گەشتیاری و کشتوکاڵی دەگەڕێتەوە بۆ دوو دەیەیی یەکەمی سەدەی بیست و یەک، کە بە شێوازێکی سادە و ساکار بریتییە لە ناوەند و گۆڕەپانێکی کشتوکاڵ، کە گەشتیاران یاخود کریاران ڕاستەوخۆ سەردانی شوێنە کشتوکاڵییەکان دەکەن بۆ کڕینی و دەستخستنی بەرهەمە کشتوکاڵییەکان بە گشتی گەشتوكاڵ واتا کورتکراوەی هەردوو زاراوەی کشتوکاڵ و گەشتیارییە کە بەیەکەوە گرێدەدات، بەبێ هەبوونی ناوەندێک بۆ بەیەکەوە بەستنەوەی گەشتیار و خاوەن کیڵگە، یان کڕیار و فرۆشیار. لە ڕووی هونەرییەوە، دەکرێت گەشتیاری و کشتوکاڵی وەک شێوازێک لە شێوازەکانی بازرگانی پێناسە بکەین، کە بەمەبەستی سەرنج ڕاکێشانی گەشتیار بۆ کێڵگە کشتوکاڵییەکان و کارگەکانی بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی و سپیایی، کە مەبەستمانە تەواوی فۆرمە جیاوازەکانی کشتوکاڵی لە خۆ بگرێت وەکو کێڵگەکانی سەوزایی و میوە و سپیایی و گەنم و جۆ دەرەو هەرزن و کونجی و …هتد، بەم شێوەیەش گەشتیاران دەتوانن سەردانی ناوچە کشتوکاڵی و گوندەکان بکەن، هەروەها ئەم ئابووریە یاخود ئەم پرۆژەیە گرنگییەکی زۆری هەیە لە نێو وڵاتانی جیهان، کە بەنزیەکی ٤٠-٥٠ ساڵ دەبێت بە فۆرمی جۆراو جۆرەوە سەری هەڵداوە، کە ئەم وڵاتانەش بریتین لە (ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا و شانشینی یەکگرتووی ئینگلتەرا، ئیتاڵیا و فەرنسا، ئەرمینا و کەندا و بەهارات و پاکستان، لە بەشێک وڵاتانی نیشتیمای عەرەبی وەک میسر و جەزائیر و کوێت و سعودیا و ئیمارات)

“چەمک و پێناسەی گەشتیاری کشتوکاڵی”

تا ئێستا نەتواندراوە پێناسیەکی گشتگیر و یەکانگیر سەبارەت بە گەشتیاری کشتوکاڵی بکرێت، دەکرێت وەک یەکتر برینی نێوان کەرتی کشوکاڵ و گەشتیاری پێناسە بکەین، کە لە ساڵی ١٩٦٠، لە وڵاتی ئیتاڵیا سەری هەڵدا، پەیتا په‌یتا گەشەی کرد و بە وڵاتانی جیهاندا بڵاوبوویەوە تا بووە پرۆژەیەکی کاریگەری لە ئابووری جیهاندا، کە ئەم کاریگەرییەش نێوان دووڕیاندایە، کە یەکێکیان لە کەرتی گەشتیاریدایە، ئەویتریان لە کەرتی کشتوکاڵدایە، کە مەبەستی لێی گەشەپێدانە بە لادی و ناوچە کشتوكاڵی و گەشتیارییەکاندایە. (جمعية السياحة الزراعية واالريفية التعاونية) کشتوکاڵی گەشتیاری بریتییە لە سەردانیکردنی کێڵگە و باخچە جیاوازەکان، کە گەشتیاران و ئاشنایانی سرووشت، دەتوانن چێژ لە دیمەنە سەرسوڕهێنەرەکانی باخچەکان وەربگرن، فێربن دەربارەی تەکنیکە کشتوکاڵییە بەکارهێنراوەکان، و ئەزموونی چالاکییە ناوخۆییەکانی وەک دروێنەکردن، چاندن، لەوەڕاندن و پەلەوەری ئاژەڵان بکەن. هەروەها سەردانکەران دەتوانن زانیاری لەسەر بەرهەمە ناوخۆییەکان بزانن کە لەم کێڵگە و باخچانەدا بەرهەم دەهێنرێن و خواردنە تازە و ناوخۆییەکان تاقیبکەنەوە. گەشتوکاڵ بە لایەنی شارستانی و کولتووری تایبەتمەندە، بەم پێیەی گەشتیاران دەتوانن سوود لە زانیارییەکانی دەرباره‌ی دابونەریتی لۆکاڵی و کوولتوری جوتیاران و ناوچە لادێ نشینەکان و، بەشداربن لە چالاکییە کشتوکاڵییەکان، چێژ لە چالاکییە لۆکاڵییەکان وەربگرن، وەک چاڵاکییەکانی داچاندن و دروێنە و ڕنین بەرووبومەکان، بەرهم هێنانی سپیایی هتد. (Dhadha blog،٢٠٢٣ )

بەگشتی دیدمان وایە، کە گەشتیاری کشتوکاڵی بە بابەتێکی چەند لایەنی جوان و ورووژێنەر دەناسرێتەوە، بەم پێیەی گەشتیاران دەتوانن جوانییە سرووشتی و کولتوورییەکانی گەشتیاری کشتوکاڵی بدۆزنەوە. ئێمە دەتوانین ئاماژە بەوە بکەین، کە نوێنەرەیەتی فۆرمێکی ئابووری گەشتیاری دەکات، کە دەرفەت دەرەخسێنێت بۆ گەشتیاران کە ئاشنابن بە دیمەنی سرووشتی جوانی گوندەکان و وێنەکێشان و ئاشنابوون بە ژیانی سادەی جوتیاران و ئەزموونکردن و فێربوونی کارامەییە جۆربەجۆرەکانی کشتوکاڵ، هەروەها گەشتیاری کشتوکاڵی بە رێگا و دەرەچەیەک هەژمار دەکرێت بۆ برەودانی بەردەوام و پاراستنی سیستەمی ئابووری، چونکە گەشتیاران دەتوانن فێری پراکتیزە کشتوکاڵییە بەردەوامەکان و چۆنیەتی پاراستنی ژینگەی سرووشتی ببن و سوودی لێببین. بەم شێوەیە کشتوکاڵی گەشتیاری، هاندەری بەکارهێنانی پراکتیزە کشتوکاڵییە بەردەوامەکانە و هۆشیاری لە گرنگی پاراستنی ئیکۆسیستەم باشتر دەکات. ئەو شوێنانەی کە لە گەشتیاری کشتوکاڵیدا سەردانیان دەکرێن بریتین لە کێڵگە و باخچەی جۆراوجۆرەکان لە سەرتاسەری جیهان، وەک کێڵگەی زەیتون و ترێ لە وڵاتانی دەریای ناوەڕاست، کێڵگەی برنج و چا لە ئاسیا، باخچەی گوڵ لە ئەوروپا و ئەمریکای باکوور، ئەمەش دەرفەت دەرخسێنێت بە گەشتیاران، چێژ لە ژیانی گوندنشینەکان وەربگرن و کارلێک و بەریەک کەوتنیان هەبێت لەگەڵ جووتیاران و کۆمەڵگا لۆکاڵییەکان.

“هەرێمی کوردستان و گەشتیاری کشتوکاڵی”

هەرێمی کوردستان بە لانکە و بناغەی کشتوکاڵ بووە، کە مێژووکەی دەگەڕێتەوە ١١ هەزار ساڵ پ،ز کە یەکەمین گوند کشتوکاڵی تێدا دۆزرایەوە ئەویش گوندی “بێستان سوور” بوو، هەروەها یەکەمین ئامێر و ئالاتی کشتوکاڵیە لە خاکی کوردستان دۆزرایەوە کە مێژووی ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ ٧ هەزار ساڵ پ،ز.( فەریدوون، ٢٠٢٣ ) هەروەها پرۆژەی گەشتیاری کشتوکاڵی لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم گرنگییەکی زۆری هەیە، بەگرنگیەوە لەم پرۆژیە دەڕوانن چونکە گەشتیاری کشتوکاڵی هەموو ئەو چاڵاکییە کشتوکاڵی و گەشتیارییەکان لە خۆ دەگرێت، کە لەسەر زەوی و ناوچە گەشتیاری و کشتوکاڵییەکان هەرێمی کوردستان بوونیان هەیە. (حەمەکەریم، ٢٠٢٣ ) هەروەها بەپێی ئامار و داتاکان هەرێمی کوردستان خاوەنی ١٧ ملیۆن هێکتار زەوەییە، ساڵانە بە نزیکەی ٧ ملیۆن هێکتار زەوی دەدەچێندرێت بەبەرهەمە کشتوکاڵییەکانی وەک سەوزای و میوە، زەوییە داچێندراوەکانی بەگەنم و جۆ، دەرە و کونجی هتد، ئێمە لێرەدا تەنیا مەبەستمان کشتوکاڵی نیە، بەڵکو تەواوی سامانی ئاژەڵ و بەرهەمە سپیایەکانیش دەگڕیتەوە، هەروەها هەرێمی کوردستان بە پشتبەستن بە بە لەباری کەش و هەوا و رێژەی زۆری باران بارین و زەوییە بەپیتەکان و ناوچە گەشتیارییە سەرنج ڕاکێشەکانی گرنگییەکی زۆر بەم کەرتە بدات و سوودێکی زۆر بە ژێرخانی ئابووری هەرێم کوردستان بگەیەنێت، کە ئەم کەرتە دەبێتە فاکتەرێک بۆ هەمەڕەنگکردن و فرەچەشنکردنی سەرچاوەکانی داهاتی هەرێمی کوردستان. ( مەقسود گەردی، ٢٠٢٣)

بەگشتی زانایانی ئابووری ئەم کەرت و فۆرمەی ئابووری بە نەوتی سەدەی بیست و یەک ناو ده‌بەن، هەروەها کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان تێڕوانینێکی تایبەتی بەرامبەر بە گەشتیاری کشتوکاڵی هەیە و کابینەی نۆیەم لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠٢٣، بریاری لەسەر جێبەجێکردنی پرۆژەکە داوە، کە دەتوانێت لە ناوچە کشتوكاڵی و گەشتیارییە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستان کاری لەسەر بکرێت لە ناوچەکانی هەڵه‌بجە و سلێمانی و هەولێر و دهۆک، کە خاوەنی ناوچەیەکی فراوانی کشتوكاڵی و گەشتیارین، لە رێگا ئەم پرۆژانەوە ئێمە دەتوانن سەرنجی گەشتیارانی ناوەخۆی و دەرەکی بۆ ئەم ناوچانەی هەرێمی کوردستان ڕابکێشن.

“سوودەکانی گەشتیاری کشتوکاڵی لە ڕووی ئابووری”

1. دەبێتە فاکتەرێک بۆ دەستخستن و چاوگێکی نوێی داهات.

2. گەشتیاری کشتوکاڵی دەبێتە دەرفەتگەلێکی زێرین، بۆ تێکهەڵکێشکردنی لایەنە باشەکانی هەردوو کەرتی گەشتیاری و کشتوکاڵی بۆ دەستخستنی کۆمەڵێک سوود و دەستکەوتی دارایی و کۆمەڵایەتی بۆ ناوچە گەشتیارییەکان و خاوەن زەوی و کێڵگەکان.

3. گەشتیاری کشتوکاڵی بە شێوازێکی بەردەوام دەرفەتگەلێک دەرەخسێنێت بۆ خاوەن کێڵگەکان بۆ دەستخستنی داهات و بەبازارکردنی ڕاستەوخۆی بەرهەمەکان بۆ بەکاربەران.

4. کەرتی گەشتیاری و ناوچە گەشتیارییەکان بوژانەوەی زیاتر بەخۆیەوە دەبینێت، بە زیادکردنی ڕێژەی گشتیاران بۆ لادێ و دێهات و ناوچە کشتوکاڵییەکان.

5. گەشتیاری کشتوکاڵی بەبەردەوامی دەبێتە فاکتەرگەلێک بۆ پاراستن و زیادکردنی زەوییە کشتوکاڵییەکان.

6. دەبێتە فاکتەرگەلێک بۆ هەمەچەشن کردنی چالاکییە بازرگانییەکانی جووتیاران.

7. دەبێتە فاکتەر گەلێک بۆ دەست خستنی داهاتی بەردەوام و جێگیر.

8. گەشتیاری کشتوکاڵی دەبێتە فاکتەر گەلێک بۆ ڕەخساندنی خوێندن و دەرفەتی کار بۆ تاکەکانی کۆمەڵگە لە بواری کشتوکاڵی و گەشتیاری.

9. گەشتیاری کشتوکاڵی دەبێتە فاکتەر گەلێک بۆ زیادکردنی باجی ناوەخۆ و دەرەکی.

10. دەبێتە فاکتەرگەلێک بۆ ئەوەی هەرێمی کوردستان پەرەبدات بە کارگەکانی بەرهەمهێنانی تایبەت بە کشتوکاڵ و بەرهەمە سپیاییەکان و پەلەوەر.

11. دەبێتە فاکتەر گەلێک بۆ چالاککردن و بەکارخستنی چالاکی گەشتیاری کشتوکاڵی.

12. دەبێتە فاکتەرێک گەلێک سەرنجڕاکێشانی گەشتیاران تا سەردانی هەرێم بکەن.

13. دەبێتە فاکتەر گەلێک بەهێزکردنی ئابووری و بوژانەوەی دێهاتەکان و دەستخستنی هەلی کار.

“چۆن بتوانین گرنگی بەم کەرتە بدەین”

1. لەڕێگەی دابینکردنی پاڵپشتی و هاوکاری دارایی بۆ جووتیاران پەرەی زیاتر بەم کەرتە بدەین، حکومەت دەتوانێت قەرزی کورتخایەن و درێژخایەن بدات بە جوتیاران.

2. هاندان و پشتگیریکردنی هاووڵاتیان بۆ ئاوەدانکردنەوەی دێهاتەکان.

3. هاوکاری و گەیاندنی خزمەتگوزارییەکان بۆ کێڵگە و زەوییە کشتوکاڵییەکان وەک دابینکردنی ئاو و کارەبای بەردەوام، و قیرتاوکردنی شەقامەکان.

4. تەرخانکردن و دروستکردنی بانکێکی تایبەت بەم کەرتە.

5. بەستنەوەی کار و چالاکییەکانی ئەم کەرتە بە جیهانی دەرەوە و ناوەخۆ، بۆ ئەوەی سەرنجی گەشتیاران بۆ هەرێمی کورستان ڕابکێشن.

6. زیادکردنی باج یاخود قەدەغەکردنی بەرهەمە هاوردەکراوەکان بۆ هەرێم.

“دەرئەنجام”

دەبێتە فاکتەرێک بۆئەوەی ئێمە لە ڕێگای هەردوو کەرتی گەشتیار و کشتوکاڵی گرنگی بە ناوچە بەپیت و سەرنج ڕاکیشەکانی هەرێمی کوردستان بدەین.
دەبێتە فاکتەرێک بۆ ئەوەی لە رێگای کەرتی گەشتوکاڵی ئابووی هەرێم هەمەچەشن بکەین.
دەبێتە فاکتەرێک بۆ ئەوەی لە ڕێگەی گەشتوکاڵەوە، سەرنجی ژمارەیەکی زۆری گەشتیار بۆ هەرێمی کوردستان ڕابکێشینی.
دەبێتە فاکتەرێک بۆ بوژانەوەی ژێرخانی ئابووری هەرێمی کوردستان و ناوچە کشتوکاڵی و گەشتیارییەکان.

سەرچاوەکان؛

وتارە کوردییەکان