سەرهەڵدانی ئەلفوبێ و فۆنتی کوردی لە سەردەمی کۆمپیوتەر
ئەوانەی لە سەرەتای هەشتاکان تا کۆتایی نەوەدەکان کاریان بۆ دروستکردنی خەتی کوردی و فۆنتی کوردی لە کۆمپیوتەر کرد، چەند کەسێک بوون، لە دەرەوەی وڵات و بەتایبەتیش لە سوید و بەریتانیا دەژیان. یەک لە کۆمپانیا هەرە لە پێشەکان، کۆمپانیای “زانین” بوو لە ساڵی ١٩٨٢ لەلایەن برایان: فەرهاد، وشیار، ڕێبوار، شێرکۆ عابد لە لەندەن دامەزرا. لەوکات کۆمپیوتەرێک بەناوی: “Comodora-64” هەبوو، یەک بەیسیک پڕۆگرامی لەگەڵ بوو، فەرهاد عابد، کە تازە نامەی ماستەری لە (Physical Bases of Electronics) لە ساڵی ١٩٨١ لە زانکۆی (London Metropolitan University) وەرگرتبوو، توانی پڕۆگرامەکە بۆ عەرەبی و کوردی بگۆڕیت و بەرنامەیەکیان بەناوی: “الکاتب” دانا و کۆمەڵێک فۆنتی کوردی و عەرەبی و فارسی دروست کرد. جگە لە زمانەکانی کوردی، عەرەبی، فارسی، تواندرا بۆ زمانەکانی ئینگلیزی، ئیسپانی و فەڕەنسیش سوود لەم پڕۆگرامە وەربگیرێ. ئەوان کیبۆردی کوردی و عەرەبیشیان بۆ کۆمپیوتەر و پڕۆگرامەکەیان دانا.
کۆمپیوتەری یەکەم پەرەی پێدرا و دانەیەکی تازە بەناوی: “Comodora-128” دروستکرا. کاریان لەسەر پڕۆگرامی ئەم کۆمپیوتەرەش کرد، بەرنامەکانیان پەرەپێدا و دەوڵەمەندیان کرد، بەڵام کورد نەیتوانی وەک پێویست سوود لەم پڕۆگرامانە وەربگری، چونکە هێشتا ژمارەی کۆمپیوتەر لەناو کوردان زۆر نەبوو، لە چاپ و چاپخانەش لەپێش نەبوون. عەرەب، وڵات و دەوڵەتی خۆیان هەبوو، بەڵام لەوکات ئەو تەکنۆلۆجیا تازەیە، هێشتا زۆر بڵاو نەبوو، لەگەڵ ئەوەش چەند کۆمپانیایەکی عەرەبی سەد دانەیەک لە کۆمپیوتەر و پڕۆگرامی “الکاتب”یان لە کۆمپانیای “زانین” کڕی و بەناو نیشتمانی عەرەبی بڵاویان کردەوە. یاسای کۆپیڕایت بۆ بەرنامەی کۆمپیوتەر لە وڵاتانی عەرەبی و ڕۆژهەڵات نەبوو، بۆیە ئەم داهێنانەی کۆمپانیای زانین، داهاتی ماددی زۆری بۆ نەهێنان، برایان وردە وردە کاریان زیاتر لەسەر دروستکردنی پرۆگرام بۆ وڵاتە ئەوروپییەکان کرد.
کۆمپانیای “زانین” تا سەرەتای نەوەدەکان بەو ناوە بەردەوام بوو، دواتر ناوی خۆیان بۆ (ABC Coftware) گۆڕی و زیاتر کاریان لەسەر (Accounting Software) کرد. هیوا کاردۆیی، کە پەیوەندیێکی نزیکی لەگەڵ برایانی خاوەن کۆمپانیای “زانین” لە لەندەن هەبوو، لە ساڵی ١٩٨٥ سەردانی ئەوانی کرد و دوو کۆمپیوتەری لێ کڕین و بەرنامەی (الکاتب)یشی لێ وەرگرتن. یەک کۆمپیوتەری بۆ چاپخانەی (شەهید ئیبراهیم عەزۆ)ی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە ستۆکهۆڵم کڕی و دانەی دووەمیشی بۆخۆی هەڵگرت. هیوا کاردۆیی، بە ڕەزامەندیی کۆمپانیای “زانین” کۆماندۆکانی بەرنامەی (الکتاب) لە سەرەتای ١٩٨٦ لە زمانی عەرەبی بۆ زمانی کوردی گۆڕی. جگە لە هیوا کاردۆیی، جارێ هیچ کوردێک لە سوید نەیدەتوانی کار بەو کۆمپیوتەر و بەرنامەی “الکاتب” بکا. هیوا کاردۆیی، لە ستۆکهۆڵم ئەحمەد سەعید قادری فێری بەکارهێنانی کۆمپیوتەر و بەرنامەی “الکاتب” کرد، کە دواتر بۆ چاپکردنی کتێب و بڵاوکراوەکانی یەكێتی نیشتمانی کوردستانی بەکار هات. لە هەمان چاپخانە، جگە لە بڵاوکراوەکانی یەکێتی، چەند دانە کتێب و گۆڤاری “ئەرکی نوێ”ش بە هەمان کۆمپیوتەر تایپ کران. لەگەڵ ئەم پڕۆگرامە، کۆمەڵێک فۆنت هەبوون، کۆمەڵێک قەبارە (سایز) هەبوون و جگە لە نووسینی تێکست، بۆ سەردێڕ و ژێر سەردێڕیش سوودیان لێ وەردەگیرا. ئەم کۆمپیوتەرە تا پەیدابوونی کۆمپیوتەری “ماکنتۆش” لەکارکردن بەردەوام بوو.
لێرە دەبی بنووسم، کە فەرهاد عابد، یەکەم ئەندازیاری کوردە، بەرنامەی کۆمپیوتەری بۆ زمانی کوردی دانا، یەکەم پڕۆگرامی کوردی و عەرەبی و فارسی دانا، یەکەم فۆنتی بۆ زمانەکانی کوردی و عەرەبی و فارسی دانا، هیوا کاردۆییش یەکەم کۆمپیوتەری کوردی بۆ سوید هێنا، یەکێتی نیشتمانیش یەکەم حزبی کوردی بوو لە سوید، بوو بە خاوەنی یەکەم کۆمپیوتەر، بۆ تایپکردنی بڵاوکراوە و چاپەمەنییەکانی خۆی لە چاپخانەی (شەهید ئیبراهیم عەزۆ)لە ستۆکهۆڵم بەکاری هێنا و سوودی لێ وەرگرت. لەگەڵ کات، عەرەب و فارس زۆرتر کاریان لەسەر فۆنتەکان کرد و زوو فۆنتی خۆیانیان بۆ نەوەی نوێی کۆمپیوتەر دروست کرد.
ژمارەیەک کورد، بەتایبەتیش ئەوانەی لە دەرەوە دەژیان، کاریان بۆ دروستکردنی خەتی کوردی کرد، یەک لەو کوردانەی لە کۆتایی نەوەدەکان کاری زۆری لەسەر دروستکردنی خەت (فۆنت)ی کوردی کرد، مەحمود خۆشناو بوو. دیارە پێش ئەوەی مەحمود خۆشناو دەست بەو پڕۆژەیەی بکا، خەتی کوردی هەبوون، وەک لەسەرەوە نووسیمان، کۆمپانیای “زانین” لە لەندەن بەو کارە هەڵسابوو، بەڵام ژمارەی فۆنتەکان زۆر نەبوون و تێری هەموو جۆرە نووسینێکی نەدەکرد. هەبوونی تەنیا چەند خەتێکی کوردی کاری ڕۆژنامەنیگاری تێر نەدەکرد. مەحمود خۆشناو لەبەر ئەوەی خۆی خۆشنووسێکی بەناوبانگ بوو، خەڵاتی نێودەوڵەتی خەتی وەرگرتبوو، لە کۆمپانیایەکی دیزاینی سویدی کاری دەکرد، زوو هەستی بەو بۆشایییە کرد، بۆیە لە ماوەیەکی کەم توانی ٣١ فۆنتی کوردی بە قەبارەی جیا جیا دروست بکات، کە بۆ دەرکردنی ڕۆژنامە و تایپکردنی کتێب سوودی لێ وەردەگیرا. مەحمود خۆشناو فۆنتەکانی خۆی بەناو جەماوەر بڵاونەکردەوە، بۆ یەکەم جار لە ساڵی ٢٠٠٣ پێشکەش بە کەنالی تەلەفزیۆنی “کوردسات”ی کرد و ئەوان بۆ بەرهەمەکانیان سوودیان لێوەرگرت. ئێستا فۆنتەکانی مەحمود خۆشناو لەبازاڕ نەماون، بەڵام ئەگەر پشتگیری ماددی کرابا، بێگومان سوودی زۆریان لێ وەردەگیرا و سەدان هەزار کەس تا ئەمڕۆش بەکاریان دەهێنا. دەبی ئەوەش بنووسم، ناوی فۆنتە کوردییەکانی مەحمود خۆشناو ناوی شارەکانی کوردستانی لەسەر بوو وەک: هەولێر، دیاربەکر، سلێمانی…هتد.
کۆمپیوتەری ماکنتۆش لە ١٩٨٤ بە ماوسەوە کەوتە بازاڕی جیهان، کار ئاسانیێکی زۆر باش بوو، بەتایبەتیش لە بواری گرافیک. ماکنتۆش یەکەم کۆمپیوتەر بوو لە ڕاستەوە بۆ چەپ کار بکا و هەر بەو جۆرە کۆمپیوتەرەش کێشەی نووسینی کوردی و زمانانی ڕۆژهەڵاتی، کە (لە ڕاست بۆ چەپ) دەنووسران چارەسەرکران. کۆمپیوتەری (PC) کارکردن لەسەری زۆر گران بوو، خەڵکی لێزان و پسپۆری دەویست.
ماکنتۆش بە سیستێمی OS (Operation System) لەدایک بوو، بەڵام PC (Person Computer) بە سیستێمی (Dos) Disc operation system کاری دەکرد. لە PC دەبوایە بۆرد بەکاربێنی، چونکە PC ماوسی نەبوو. بۆ ئەوەی PC ماوس بەکار بێنی، ناچاربوو ویندۆز (Windows) دروست بکا. ویندۆز گرافیک سیستێم بوو بۆ بەکارهێنانی ماوس. لەو کاتەی باس لە فۆنتی کوردی دەکەین، ناکرێ بەسەر فۆنتەکانی (عەلی کەی) پازبدەین چونکە، فۆنتەکانی (عەلی کەی) بووە شۆڕشێک بۆ نووسین بە زمانی کوردی. فۆنتەکانی عەلی کەی، هەموو جۆرە قەبارەیەکی تێدابوو، هەموو جۆرە خەتێکی تێدابوو، بەڵام بەیسیکی خەتەکانی (عەلی کەی) زیاتر عەرەبی بوون، بۆ زمانی کوردی خۆش کرابوون. بەو خەتانە دەکرا کتێب تایپ بکرێ، ڕۆژنامە دەربکرێ، لە رۆژنامەش هەموو جۆرە فۆنتێک بەکار بێ.
فۆنتەکانی (عەلی کەی) بۆنموونە: (Ali_K_Sahifa) (Ali_K_Sulaimania) گورزەیەکی ٣٠ فۆنتی بوون، كە ١٧ فۆنت بۆ زمانی كوردی بوو ١٣ فۆنت بۆ زمانی عەرەبی بوو. لە هەندێ وشە، پیتی عەرەبی و كوردی پێكەوە هەبوون بۆیە نەدەگونجا شێوازی فۆنتەكانیان جیاوازبێت وەك وشەی: (مصطفی، طە،…هتد)، ئەم فۆنتانە لە سەرەتای هەزارەی نوێ دروستکران و تێنوێتی نووسین و چاپەمەنی کوردییان شکاند. ئەمە هەنگاوێکی زۆر باش بوو، بەڵام هێشتا چاپەمەنی کوردی، نووسین بە زمانی کوردی، کێشەکانی بەتەواوی بنبڕنەکرابوو، چونکە لەکاتی گواستنەوەی تێکست لە كۆمپیوتەرێكەوە بۆ کۆمپیوتەرێکی دیکە، ئەگەر کۆمپیوتەری تازە، فۆنتی (عەلی کەی) نەبا، نووسین و فۆنتەکان دەگۆڕدرا و بۆسەر ئەسڵی خۆیان دەگەڕانەوە، کە عەرەبی بوو. لەوكات، سیستمی ویندۆز تەنها پاڵپشتی لە نووسین بە سیستمی ئێنکۆدینگ (Encoding) دەکرد ئەویش تەنها بۆ ئەو زمانانە بوو، كە لەناو ویندۆزدا هەبوون. سیستێمی ئێنکۆدینگ، زمانی عەرەبی و فارسی چارەسەر کرد.
دوای ئەوە، کۆمپانیای مایکرۆسۆفت (Microsoft) پاڵپشتی لە سیستمی نووسین بە یونیكۆد (Unicode) كرد، هەموو ئەو زمانانەی ئەلفوبێی ئارامییان بەکاردێنا، توانییان پیتە ڕەسەنەکانی خۆیان، وەک چۆن خۆیان دەیانەوێ دیزاینی بکەن. لەم سیستێمە نوێیە، لە (Unicode) هەوڵ بۆ دروستکردنی فۆنتی کوردی درا و بۆ جاری یەکەم گورزەیەکی (٤٠) فۆنتی بۆ نووسسین بە زمانی کوردی دروست کرا، کە سوودیان لە شێوە و ڕواڵەتی فۆنتەکانی عەلی کەی و فارسەکان وەرگرتبوو. ئەمە قۆناغێکی زۆر گرنگ بوو، چونکە لەکاتی گواستنەوەی فایلەكان بۆ کۆمپیوتەرێكی تازە، فۆنتی کوردیشی نەبا، تێکستەکە هەر دەخوێندرایەوە و فۆنتەکان تێک نەدەچوون. وەک لە پێشەوە ئاماژەمان پێیکرد، فۆنتەکانی عەلی کەی و مەحمود خۆشناو و “زانین”ی لەندەن، هەوڵی یەکەم بوون، لە دەرەوەی کوردستان ئەنجام درابوون.
دوای هەوڵەکانی یەکەم و پێش ساڵی (٢٠٠٠) لە کوردستان کۆمەڵێک فۆنت بەناوی فۆنتەکانی “زانست” دروست کرا. زانست، دەکاتە “مەکتەب کۆمپیوتەری زانست” لە دهۆک، بەرهەمیان هێنابوو. دوای ئەوە، فۆنتەکانی پاشای گەورە (PG) لەسەر سیستێمی (Encoding) دروستکران. ڕواڵەتی فۆنتەکان جیاواز نەبوون و ئەوانیش سوودیان لە فۆنتەکانی عەرەبی وەرگرتبوو.
بۆ نووسین بە فۆنتەکانی (عەلی کەی)، پێویست بە کیبۆردی تایبەت نەبوو، بە پڕۆگرامێکی تایبەت نەبوو، تا بە زمانی کوردی بنووسی، لەسەر کیبۆردی عەرەبی کاری دەکرد، کە لەناو سیستێمی (Windows) هەبوو. بەڵام بۆ نووسین بە سیستێمی (Unicode) پێویست بە پڕۆگرامێکی پاشکۆ هەبوو، هەتا بەکوردی بنووسی.
لێرە یەک کێشە هاتە کایەوە. یەکەم کیبۆرد، کە بتواندرێ بە زمانی کوردی بنووسرێ، لەلایەن گووپی کوردئایتی (KURDITGROUP) دروستکرا. لەبەر ئەوەی (KURDITGROUP) لە ئەوروپا دەژیان، پیتەکانیان لەسەر پیتەکانی كیبۆردی زمانی ئینگلیزی جێگیر کردبوو. ئەوە بۆ بەکارهێنەرانی ئەوروپا باش بوو، بەڵام بۆ کوردانی کوردستان، چونکە لە کیبۆردی عەرەبی لێڕاهاتبوون، لەکاتی تایپکردن هەندێ کێشەی تەکنیکییان دەهاتە پێش، ئەوەش لەلایەن گرووپی (C4kurd)، کە لە هێمن فاتح و هەردەوان نەقشبەندی پێکهاتبوو، زوو چارەسەر کرا. ئەوان بۆ یەکەم جار لە مێژووی کۆمپیوتەر، کیبۆردی (Unicode)ی کوردییان، بەهەمان شێوەی دابەشبوونی پیتەکانی كیبۆردی زمانی عەرەبی دروستکرد.
لەدوای ئەو هەوڵانەی سەرەوە، کورد دەتوانی کۆمپیوتەر و فۆنتی کوردی بێ کێشە بۆ دیزاینی کتێب، ڕۆژنامە و گۆڤار، تێکست لەسەر شاشە و هەموو بوارەکانی دیکەی دیزاین و گرافیک بەکار بێنی. ئێستا هیچ کێشەیەک بۆ تایپکردن بە زمانی کوردی زاراوەی سۆرانی و بادینی (شێوە نووسینی ئارامی) لەئارادا نییە و لە بیست ساڵی ڕابردوو، هەموو کەموکورتییەکان چارەسەر کراون.
