لە دوای ڕوخانی ڕژێمی بەعسی پێشوو، ئێراقیەکان سیستەمی فیدڕاڵیەتیان چەسپاند لە دەستووی هەمیشەیی ٢٠٠٥. ئەمەش لە پێناو پاراستنی مافی پێکهاتە جیاوازەکان و دووبارەنەبوونەوەی دیکتاتۆریەت و ناوەندیەتی توند لە حکومڕانیدا. لە هەموو سیستەمێکی فیدڕاڵیش، دادگایەکی باڵای فیدڕاڵی هەیە بۆ پاراستنی دەستوور و لێکدانەوەی دەقەکانی، یەکلایکردنەوەی ناکۆکیەکانی نێوان حکومەتی فیدڕاڵی و حکومەتی هەرێمەکان. مەبەست و ئامانجی سەرەکیش لە بوونی ئەم دادگایە ڕێگریکردنە لە هەژموون و زاڵبوونی پێکهاتەی زۆرینە بەسەر پێکهاتەی کەمینە، چونکە لە هەردوو دەسەڵاتەکەی دیکە (یاسادانان و جێبەجێکردن) پێکهاتەی زۆرینە هەژموون دەکات، بۆیە گەر دەسەڵاتێکی باڵاتر و سەربەخۆ نەبێت ئەوا سیستەمی فیدڕاڵیەت کە لەسەر بنەمای هاوبەشی بەشداری دروستبووە بەهایەکی نامێنێت. لەم پێناوەشدا، جەخت لەسەر سەربەخۆیی تەواوی ئەم دادگایە و ئەندامەکانی دەکرێتەوە، چونکە پارێزەری هەر سیستەمێکی فیدڕاڵین. بۆیە لە ماددەی ٤٧ دەستووری هەمیشەیی ئێراق باس لە لێکجیاکردنەوە و سەربەخۆیی تەواوی هەرسێ دەسەلاتەکان دەکات (دادوەری، یاسادانان، جێبەجێکردن)، بە پێچەوانەوە ئەگەر ئەم دادگایە سەربەخۆیی خۆی نە پارێزێ و لاگیری هەبێت بۆ لایەنی پێکهاتەی زۆرینە کە هەژموونی بەسەردا کردووە، ئەوا سیستەمی فیدڕاڵی و سەقامگیریە سیاسیەکەی دەکەوێتە بەر هەڕەشە و هەڵوەشانەوە.
لەم سۆنگەیەوە گەر هەڵوەستە و هەڵسەنگاندنێک بکەین بۆ دادگای فیدڕاڵی باڵای ئێراق لەڕوانگەی دەستووریبوون و سەربەخۆیی بوونیەوە، ئەوا کێشەئامێز و گرفتدارە. لە مادەی ٩٢ دەستووری ئێراقدا لە بڕگەی یەکەم و دووەم جەخت لەسەر سەربەخۆیی ئەم دادگایە دەکاتەوە، لە بڕگەی یەکەم دەڵێ دادگای ئیتیحادی باڵا دەستەیەکی دادوەری سەربەخۆیە لەڕووی دارایی و کارگێریەوە. لە بڕگەی دووەمیش جەخت دیاریکردنی ئەندامەکانی دەکات لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەران بە دەنگی دوو لەسەر سێ. بەڵام لە ڕاستیدا ئەندامانی دادگای فیدڕاڵی ئێراق بە ڕێککەوتنی سیاسی نێوان حزبە باڵادەست و پێکهاتە باڵادەستەکان دانراون لە دەرەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئێراق. کەوایە بوونی ئەم دادگایە خۆی لە خۆیدا نادەستووریە چونکە بە ڕێکارێکی دەستووری پێکنەهێنراوە کە گوزارشت لە سەربەخۆییان بکات، بەمەش گشت بڕیارەکانیشی دەبێت پوچ و بێ ئەرزش ببنەوە لەڕووی بەهای یاسایی و دەستووریەوە.
هەروەها لە دەستووردا دەسەڵات و بوار و پسپۆڕیەتیەکانی دادگای ئیتحادی دیاریکراوە، کە بە گشتی بریتین لە چاودێریکردنی دەستووریبوونی یاساکان، تەفسیر و لێکدانەوەی دەقەکانی دەستوور، چارەسەرکردنی ناکۆکیەکانی نێوان حکومەتی ئیتحادی و حکومەتی هەرێمەکان یاخود پاریزگاکانی کە لە چوارچێوەی هەرێمێکدا ڕێکنەخراون. بەڵام بەم دواییانە، دادگای فیدڕاڵی کۆمەڵێک بڕیاری دژی هەرێمی کوردستان دەرکردووە، هەندێکیان پێچەوانەوە و پێشێلکردنی دەستوورە، هەندێکیشیان لە دەسەڵاتەکانی ئەو دادگایە نیە. ئەمەش زەقترکردنەوەی زیاتری بێلایەن نەبوونی ئەم دادگایە دەردەخات.
کاتێک دادگای فیدڕاڵی بڕیاردەدات کە دەبێت موچەی فەرمانبەنبەرانی هەرێم ڕاستەوخۆ لەلایەن حکومەتی بەغداوە بدرێت، ئەوە پێشێلکردنێکی ڕوونی دەستوورە، چونکە لە دەستووردا سیستەمی فیدڕاڵی چەسپاوە و دەنگی لەسەر دراوە وەک گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی، لە هەموو سیستەمێکی فیدڕاڵیش دوو جۆر فەرمانبەری کەرتی گشتی و دابەشکردنی مووچە هەیە، فەرمانبەرانی هەرێمەکان کە لەلایەن هەرێمەکانەوە موچەیان پێدەدرێت، لەگەڵ فەرمانبەرانی فیدراڵی کە لەلایەن حکومەتی فیدڕاڵیەوە موچەیان پێ دەدرێت. بۆیە پێدانی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم ڕاستەوخۆ لەلایەن حکومەتی بەغداوە پێشێلکردنی بنەمای فیدڕاڵیەتە کە لە دەستووردا چەسپاوە.
هەروەها کاتێک دادگای فیدڕاڵی بڕیار دەدات لەسەر دیاریکردنی ژمارەی کورسیەکانی پەڕلەمانی هەرێمی کوردستان، دیاریکردنی بازنەی هەڵبژاردن، بڕیاردان لەسەر مان و نەمانی کورسی کۆتاکان لە پەڕلەمانی هەرێمی کوردستان، ئەمانە دیسان پێشێلکردنی دەقەکانی دەستووری ئێراقە، چونکە بەپێی دەستوور، ئەم بابەتانە لە بوار و دەسەڵاتەکانی دادگای فیدڕاڵی نیە بەڵکو لە دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستانە بە پێی مادە ١٢١ ی دەستووری ئێراق کە هەرێم مافی دانانی حکومەتی خۆی و هەرسێ دەسەڵاتەکانی دادوەری و یاسادانان و جێبەجێکردنی هەیە لەگەڵ چۆنیەتی ڕەنگڕێژکردنی بە مەرجێک ناکۆک نەیەتەوە لەگەڵ دەستووری ئێراق. ئەم بابەتانەش کە ئاماژەیان پێکرا بە هیچ شێوەیەک دژیەک نابێتەوە لەگەڵ دەستووری ئێراق. بەڵکو ئەوە دادگای فیدڕاڵیە دەسەڵاتە دەستووریەکانی هەرێمی کوردستانی پێشێلکردووە و لە شوێنی دەسەڵاتە یاساییەکانی هەرێمی کوردستان یاسا هەموار دەكاتەوە. ئەمە لە کاتێکدا سیستەمی کۆتا لە پەرڵەمانی ئێراقدا هەیە و ٩ کورسی بۆ تەرخانکراوە، کرستیانەکان ٥ کورسی، بۆ ئێزدی و فەیلی و شەبەک و سابیئەش هەریەکە و یەک کورسی بۆ دانراوە!
لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین، دادگای فیدڕاڵی یاخود ئیتحادی وەک لە ناوەکەی دیارە، ئەرکی پارێزگاریکردنە لە فیدڕاڵیەت و سیستەمی فیدراڵیزمی وڵات لەسەر بنەمای دەستوورەكەی، لە پێناو هێنانەدی ئەو ئەرک و ئامانجە سەرەکیەش کە لە پێناوی دامەزراوە، پێویستە تەواو سەربەخۆبێت و لایەنگیری هیچ لایەن و پێکهاتە و حکومەتێک نەکات دژی پێکهاتە و حکومەتێکی دیکە لە ناوەخۆی وڵاتدا. دادگای فیدڕاڵی لە ئێراق هەم بوون وپێکهاتەی نادەستووریە، هەم بڕیارەکانیشی نادەستووریە وسەربەخۆیی وبێلایەنی خۆی لەدەستداوە. ئەگەر بەو شێوەیەش بڕوات وڕاستنەکرێتەوە، ئەوا دەبێتە کۆتایی ئێراق وسیستەمی فیدڕاڵی وسەقامگیری سیاسی، چونکە یەکێک لە کۆڵەكە سەرەکیەکانی ڕاگرتنی هەر سیستەمێکی فیدڕاڵی سەربەخۆیی دادگای فیدڕاڵیە لە نێوبژیوانیکردن و تەفسیکردنی دەقەکان ودەرکردنی بڕیارەکانیدا، ئەم کۆڵەگەیەش بڕوخێ ئەوا فیدڕاڵیەتیش بەرەو هەڵدێر وئاوابوون دەچێت.
