ئاو؛ وەك كێشەیەكی جیهانی

“پرسی ئاو لە یاسا نیودەوڵەتییەكاندا”

“دەروازە”

ئاو لە ڕووی فیزیایی و كیمیاییەوە شلەیەكی روونی بێ ڕەنگ و بی تام و بێ بۆنە، بە یەكێك لە پێداویستیە سەرەكیەكانی ژیان دادەنرێت بۆ هەموو زیندەواران. دەركەوتەكانی توانستەكانی ئاو لە سرووشدا دابەشدەبێت بۆ ئاوی سەرزەوی و ئاوی ژێرزەوی، هەرچی ئاوی سەر زەوییە، بریتین لەو سەرچاوە ئاوییانەی كە لە سەڕووی زەویدا هەن و بڵاوبوونەتەوە بەشێوەی زەریا و دەریا و ڕووبار و چەم و بەست و بەنداو و گۆمە و..هتد، بوونیان هەیە. ئاوی ژێر زەویش ئەو ئاوانەن كە كۆگاكانی ئاو لەژێر زەویدا هەڵی گرتوون لە شێوەی كانی و كارێز و بیر هەڵدەقوڵێن و دەردەكەون. سەرچاوەی سەرەكی ئاویش بریتیە لە باران و بەفر. ئەمڕۆ لە جیهادا بەهۆی گۆڕانكاریە خێراكانی ئاو و هەوا و بڵاوبونەوەی وشكە ساڵی و ڕاڕایی باران بارین و بە بیابان بوون، ئاو لە كێشەیەكی ناوچەییەوە پەلی هاویشتووە بۆ كێشەیەكی جیهانی، چەندین لێكەوتە و قەیرانی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و یاسایی و مرۆیی بەدوای خۆیدا هێناوە. زۆر وڵاتی جیهان گیرۆدەی دەرهاویشتەكانی كێشەكەن. ساڵانە ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەكان هۆشداری دەدەن سەبارەت بە قوڵبوونەوەی كێشەی كەم ئاوی لە نێوان بەشێك لە وڵاتانی جیهان.

“پرسی ئاو كێشەیەكی جیهانی”

پرسی كێشەی ئاو لەجیهاندا بووەتە یەكێك لە مژارەگەرمەكانی ڕۆژ، توێژەران و چاودێران وەك پرسێكی سیاسی و ئابووری لێی دەڕوان، لەمرۆدا كێشەی ئاو لە پرسێكی ناوخۆیی و هەرێمیەوە بووەتە پرسێكی جیهانی، لەوانەیە سەیربێت ئەگەر پایتەخت و شارە گەورەكانی وەك (ساوپاولۆ، لەندەن، پەكین، تۆكیۆ، مەكسیكۆ، جاكارتا، مێلبۆرن، بەرشەلۆنە…هتد) دەست نەگرن بە ئاوەوە سیاسەتی پەرەپێدانی سەرچاوەكانی كەناڵە ئاوییەكانیان پەرە پێنەدەن و بەهۆشیاریەوە گرنگی بە ئاو نەدەن، ئەوە دوورنیە تووشی قەیرانی كەم ئاوی ببنەوە، بە پێی پێشبینی توێژینەوەیەك لە ساڵی (2040)، زۆربەی وڵاتانی جیهان ڕووبەڕووی كارەساتی كەم ئاوی دەبنەوە و ئاوی پێویستی ڕۆژانەیان پێ دابین ناكرێت. لە هەسارەی زەوی و جیهانەكەی ئێمەدا ئاو كەم نییە بەشێوەیەك (326) ملیۆن ترلیۆن گاڵۆن ئاومان هەیە، ڕەنگە ڕێژەیەكی لێ ببێت بە بەستەڵەك و هەندێكی تر ببێت بە هەڵم، بەڵام گرفتەكە لەوەدایە ڕێژەی (97%)ی ئاوی ئەم جیهانە ئاوی سازگار نییە و بۆ خواردانەوە ناشێت و ڕێژەیەكی زۆر خوێی تێدایە، ئەوەی دەمێنێتەوە ڕێژەكەی بەم شێوەیە دابەشبووە، (2%)ی ئاوی سازگار بەستەڵەكە و لەناو بەفردایە، كەواتە هەموو مرۆڤایەتی بۆ بەردەوامی ژیان چاوی لە (1%)ی ئاوی سازگارە لەسەر ئەم هەساریەیە، ئەو ئاوەش، جگەلە ئاوی ژێر زەوی ئەوی تری لە ڕووبار و دەریاچەكاندا دەستمان دەكەوێت. (وژار فهری، 2021، باس نیوز).

چاوەڕوان دەكرێت لەئایندەدا ئاو ببێتە بە بایەختری سەرچاوەی سرووشتی پێش هەموو كەرەستە سرووشتییەكانی تری وەك نەوت و گاز..هتد بكەوێت، بەو پێیەی ئاو كەرەستەیەكی سەرەكی ژیانی ڕۆژانە، لە ئەنجامی كەمبوونەوەی ئاوی شیرین و سەرچاوە ئاوییە سازگارەكان وادەكات ململانێكان لە ئایندەدا لە هەناوی قەیرانی ئاوەوە سەرهەڵبدات، ئاو بكریت به‌ كارتێكی فشار و ڕەسمی سیاسەتی زۆر وڵاتی پێ لە قاڵب بدرێت.

ئەگەرچی (سێ) بەشی گۆی زەوی ئاوە، لەگەڵ توانەوەی بەردەوامی بەستەڵەكی جەمسەرەكان ئەوەندەی تر پێشبینی لەسەر زیادبوونی ئاوی ڕێژەی ئاو هەیە لەسەر زەوی. لەبەرامبەر ئەم زیادبوونەش كەمی ئاوی شیرین و سازگار مۆتەكەی بەردەم دانیشتوانی جیهانە و بە گەورەترین گرفتی سەردەم دەژمێردرێت بە پێشبینی لێكۆڵینەوەیەكی ڕێكخراوی عەرەبی بۆ پەروەردە و ڕۆشنبیری و بنكەی عەرەبی بۆ لێكۆڵینەوە لە ناوچە وشكەكان، ئامارێكی مەترسیدار دەخەنەڕوو لەسەر پرسی كەمی ئاو تا ساڵی (2030)، پێیان وایە بڕی ئاو كەم دەبێتەوە بۆ (361)ملیار لیتر لە ناوچەكە، ئەمە جگەلە كەمی باران بارین و كێشەی بیابان بوون، چونكە ناو هاوسەنگی دەبینرێت لە نێوان بە بەردەوامی زیادبوونی ڕێژەی دانیشتوان و كەمبوونەوەی سەرچاوەكانی ئاوی سازگار قۆڵبوونەوەی گرفتە ژینگەییەكان. لە جیهاندا ژمارەیەكی زۆر لە دانیشتوان بەدەست كەمی ئاوەوە دەناڵینن وامەزەندە دەكرێت (884)ملیۆن كەس لە جیهاندا بێبەش بن لە ئاوی خواردنەوە، (2.5) میلۆن كەس لە جیهاندا بێ بەشبن لە بەكارهێنانی ئاو بۆ حاڵەتی تەندروستی، هەر لەسەر كاریگەرییە تەندروستییەكانی كەمی ئاو لەسەر دانیشتوانی چەند وڵاتێكی جیهان و تەندروستی مرۆڤ بۆ ساڵی (2012)، خۆی دەدات لە (23.3)ملیۆن كەس. خشتەی (1). لە جیهاندا و لە ڕۆژێكدا (450) منداڵ گیان لەدەست دەدەن بەهۆی بەكارهێنانی ئاوی پیسەوە. (بەختیار ئەحمەد، 2012، ل50). نەك هەر ئەوە داتاكانی ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان سەبارەت بە پێشبینی ئایندەی ئاو مەترسیدارن ڕێكخراوەكە پێشبینی ئەوە دەكات لە ساڵی (2050)دا (پێنج) ملیار و (یەك) ملیۆن كەس لە كۆی (10)ملیار كەس، ڕووبەڕووی گرفتی كەم ئاوی ببنەوە لە جیهاندا. بەهۆی گۆڕانكارییەكانی ئاوهەوا و كیشە ژینگەییەكان و زۆری ژمارەی دانیشتوان و كەمی ئاوی پێویست بۆ ژیان. (حوسێن جەوادی، وەرگێڕانی عومەر قادری، 2011، ل33).

خشتەی (1)، كاریگەری كەمی ئاو لەسەر تەندروستی مرۆڤەكان بۆ ساڵی (2012)، چەند وڵاتێك بە نموونە

سەرچاوە: تویژەر پشت بەست بە: ئەحمەد، بەختیار، سەدەی ململانێی شەڕی ئاو لە جیهاندا و لە داهاتوودا ئاو لە نەوت بەنرختر دەبێت، گۆڤاری ئایدیا دیبلۆماتیك، ژمارە (2)ی ئابی (2012)، ل51.

“ڕێگاكانی بەكارهێنانی ئاو”

لە سەدەی نوێدا بەكارهێنانی ئاو حەوت بەرامبەر زیادی كردووە، هەموو تاكێك ڕۆژانە پێویستی بە نزیكەی (سێ گاڵۆن) ئاو هەیە بۆ پێداویستیە خۆشگوزەرانییەكانی لە خواردانەوە بەكارهێنانی (بۆ ناوماڵ، بۆ بواری كشتوكاڵ و ئاژەڵداری و بۆ بواری پیشەسازی و بۆ بواری گەشتوگوزار و چارسەری)، جا ئاوی سازگاری سەر زەوی بێت (وەك رووبار و دەریاچەكان) یاخود ئاوی ژێرزەوی وەك (كانی و كارێز و بیرەكان). (صمد عبداللە صالح، 2015، 192)، لەگەڵ ئەوەشدا ڕێگەكانی سوود و بەركارهێنانی ئاو جیاوازە، لێرەدا دەاتونین دابەشی بكەین بۆ رێگە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆكانی بەكارهێنانی ئاو.

یەكەم: ڕێگە ڕاستەخۆكانی بەكارهێنانی ئاو:-

1. خواردنەوە و جێشت لینان.
2. خۆشۆردنز
3. ڕۆژانە شۆردنی دەستەكان.
4. دان شتن و دەم و چاو شۆردن.
5. شۆردنی جل و بەرگ.
6. شۆردنی قاپ و قاجاغ.
7. شۆردنی ئۆتۆمبێل.
8. جۆرەكانی دیكەی پاككردنەوە بە ئاو.
9. شۆردنی ئۆتۆمبێل.
10. ئاودانی باخچە.

دووەم: ڕێگە ناڕاستەوخۆكانی بەكارهێنانی ئاو:-

1. خۆراك.
2. خواردنەوە و خواردنەوە گازیەكان.
3. وزە (نەوت، بەنزین، گاز، خەڵوز).
4. كاغەز و جۆرەكانی بەرهەمهێنانی دیكەی دار.
5. پلاستیك و جۆرەكانی دیكە.
6. ساردكەرەوە و گەرم كەرەوە.
7. بەرهەم هێنانی كاڵا و مادەكان.
8. كشتوكاڵ و ئاودێری.
9. گەشتوگوزار.
10. بەركارهێنانی ئاو لە پیشەسازییە قورس و سوكەكان.
11. بەركارهێنانی ئاو بۆ كەشتیوانی و بازرگانی.

ئاو لە زۆربەی پێداویستیە سەرەكییە ڕاستەخۆ و ناڕاستەوخۆكانی پێداویستی ڕۆژانەی دانیشتوانی جیهاندا بەشداری دەكات. بەهۆی كێشە ژینگەییەكانی وەك گۆڕانكارییەكانی ئاوهەوا و وشكەساڵی و بەبیابانبوون جیهان بەرە و قۆناغێكی مەترسیداری كەم ئاوی دابینكردنی ئاوی شیرین پەل دەهاوێژێت. (مەحمود بابان، 2022، ل3)

“پرسی ئاو لە یاسا نێودەوڵەتییەكاندا”

ئەگەرچی ڕێكەوتنی زۆر كراوە لەبارەی مافی وڵاتان لە دابینكرد و مسۆگەركردنی ئاو و ڕێڕەوە ئاوییەكان، بەڵام لەواقیعدا ڕێكەوتنەكان جێ بەجێ نەكراون لە یاسای نێودەوڵەتیدا ئاوی ڕووبارەكان  بۆ دوو جۆر دابەشكراوە:-

یەكەم:- ڕووباری نیشتیمانی: جوگرافیای ئەم ڕووبارانە لە سەرچاوەی ئاوەكەیەوە تا كۆتاییەكەی دەكەونە ناو سنووری جوگرافیای یەك وڵاتەوە، هیچ وڵاتێكی تری دراوسێ بەشدار و پشكدار نییە لە ئاوەكەی، وەك ڕووباری (تایمز) لە بەریتانیا و ڕووباری (وسین) لە فەڕەنسا. ئەم ڕووبارانە بێ كێشە و گرێ و گۆڵن، لەبەرئەوەی دەكەونە ناو سنووری سەروەری یەك وڵاتەوە، مافی پارێزارەوە بۆ وڵاتەكە و خۆی تەحەكومی پێوەدەكات. ئازادە لەبەكارهێنانی لەبواری (كشتوكاڵ، پیشەسازی، كەشتیوانی…هتد).

دووەم:- ڕووباری نێودەوڵەتی: ئەو جۆرە ئاوانەیە كە سنووری جوگرافی دوو وڵات یان زیاتر دەبڕێت، هەر وڵاتێك مافی خۆی هەیە و سەروەرە لە بەشی ناوخۆی خۆی، واتا لەو بەشەی دەكەوێتە ناو جوگرافیای وڵاتەكەیەوە، بەمەرجێك پابەندی بەرژەوەندیی وڵاتانی خواروی خۆی بێت، بەتایبەت لە سوودی گشتی وەك (كشتوكاڵ، پیشەسازی، كەشتیوانی..هتد)، بۆ نموونە ڕوباری (دانوب، ڕاین، نیل، دیجلە، فۆرات…هتد). (سیروان حەمە شەریف، 2023، ماڵپەڕی چاوی كورد).

پرسی ئاو ڕووبارە نێودەوڵەتییەكان مێژوویەكی كۆنی هەیە و ئەم پرسە لە كۆندا بەسترابوەوە بە دیاردەی كەشتیوانی لە مێژوودا بۆ بە یاسایی كردنی دا پرسی ئاو چەندین پەیماننامە و ڕێكەوتننامە ئەنجام دراوە لەوانە: پەیماننامەی لاهای ساڵی (1795ز)، كە ئازادی كەشتیوانی لە هەر دوو ڕووباری (موس-Meuse) و (ئسكو-Escau) سەلماند. پەیماننامەی (كامپۆفۆڕمیۆو)ی ساڵی (1797ز). ڕێكەوتننامەی (پاریس)ی ساڵی (1804ز)، سەبارەت بە ڕێكخستنی ئاوی ڕووباری (ڕاین-Rhin). لە كۆنفرانسی ڤیەننای ساڵی (1815ز) چەمكی ئازادی كەشتیوانی نێودەوڵەتی بەڕادەیەك فراوان كرا كە لەگەڵ كەشتیوانیدا، كاروباری بازرگانیشی گرتەوە. هەروەها چەند پەیماننامە و ڕێكەوتننامەیەكی تر مۆركرا لەوانە: ڕێكەوتننامەی (دریسد)ی ساڵی (1821ز)، سەبارەت بە ڕووباری (ئیلب). ڕێككەوتننامەی (مایانس)ی ساڵی (1831ز) دەربارەی ڕووباری (ڕاین). پەیماننامەی دووەمی (لەندەن)ی ساڵی (1839ز)ی لەسەر هەر دوو ڕووباری (موس و ئسكۆ)، دواتر پەیماننامەكانی ساڵانی(1856ز، 1878ز، 1883ز)ی (بەرلین، پاریس، لەندەن) دەربارەی ڕووباری (دانوب). پەیماننامەی (بەرلین)ی ساڵی(1885ز) لەمەڕ كەشتیوانی لە هەر دوو ڕووباری (كۆنگۆ و نەیجەر) لە ئەفەریقیا. لەگەڵ هەموو ئەم ڕێكەوتننامانەدا هێزی مانەوەی ڕێكەوتننامەی (ڤیەننا)ی ساڵی (1815ز) بۆ ماوەی سەدەیەك (100) ساڵ، وەك دەستوورێكی یاسایی بۆ ڕوبارە نێودەوڵەتییەكان مایەوە و بەسەر ڕوبارە نێودەوڵەتییەكانی (ئەوروپا و ئەفەریقیا) پراكتیزە كرا.

دوای كۆتاییهاتنی یەكەم جەنگی جیهانی لە ساڵی (1914ز-1918ز)، ڕێكەوتنامەی (بەرشەلۆنە)ی ساڵی (1921ز)، ئەوەی بەسەر دەوڵەتاندا سەپاند كە هیچ كار و كردەوەیەك ئەنجام نەدەن كە ببێتە هۆی شێواندنی كەشتیوانی. پاشان لە ساڵانی (نەوەدەكان)ی سەدەی ڕابردوودا كێشەی ڕووبارە نێودەوڵەتییەكان پەرەسەندنی زیاتری بەخۆوە بینی لەم بوارەدا واژەی (ڕێڕەوی ڕوبار) جێی خۆی لەق كرد بۆ واژەكانی (حەوزی ڕوبار و ڕایەڵی ڕوبار)، كە مانایەكی فراوانتریان هەیە بۆیە كۆمیسۆنی یاسای نێودەوڵەتان لە خولی (43)ی ساڵی (1991ز)ی (ژنێڤ)، دەربارەی بەكارهێنانی ڕێڕەوە ئاوییە نێودەوڵەتییەكان بۆ كاروباری جگەلە كەشتیوانی، لە ڕاسپاردەیەكدا ڕێڕەوی ڕوباری نێودەوڵەتی و دەوڵەتی ڕێڕەوی ڕووبارەكەی بەمجۆرە ناساند، (ڕایەڵی ڕێڕەوی ڕووبار؛ ڕایەڵێكە لە چەند توخمێكی هیدرۆگرافی پێكدێت، ئەو ڕووبار و دەریاچە و ئاوی ژێرزەوی و كەناڵانە دەگرێتەوە كە بە پێی پەیوەندییە سرووشتییەكانیان یەك گشت پێكدەهێنن. ڕایەڵی ڕێڕەوی ڕوباری نێودەوڵەتی ڕایەڵێكە پارچەكانی كەوتونەتە سنووری جوگرافی چەند دەوڵەتێكەوە، دەوڵەتی ڕێڕەوی ڕووباركە یان دەوڵەتی ڕایەڵی ڕوبارەكە ئەو دەوڵەتەیە كە بەشێكی ڕایەڵی ڕووبارێكی نێودەوڵەتی كەوتوەتە چوارچێوەی سنورە جوگرافیەكەیەوە)، بە پێی ئەم چەمكە فراوانە ڕووبارە نێودەوڵەتییەكان موڵكی هەموو دەوڵەتە هاوڕوبارەكانن و لەم سۆنگەیەوە هەموویان شەریك و پشكدارن مافیان بەسەر ئاوی ڕووبارەكەوەوە هەیە، لەبەرئەوە هیچ وڵاتێكیان بۆی نییە دەست بەسەر ئاوی ڕوبارەكەدا بگرێت، بەڵكو دەبێت پێكەوە بە هاوبەشی سوود لە ئاوی ڕوبارەكە وەربگرن. بەم پێیە ئەو دەوڵەتەی ئاوەكەی لێوەدێت یان لێیەوە هەڵدەقوڵێت بۆی نییە كارێكی وابكات كە ببێتەهۆی كەم بوونەوەی ئەو بڕە ئاوەی كە بۆ دەوڵەتێكی تر دەچێت، هەروەها جگەلەوە ئەو دەوڵەتە بۆی نییە بەبێ ڕاوێژ و گفتوگۆ لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەی ئاوەكەیان بۆ دەچێت هیچ دەستكاریەكی هەلومەرجە سروشتیەكانی ڕووبارە نێودەوڵەتییەكە بكات. (عەباس خۆشناو، 2004، ل118-122). لەگەڵ ئەوەشدا ڕێكەوتن و پەیماننامەكان تا ئێستا نەیان توانیوە ئاسایشی دابینكردنی ئاو بپارێزن و لەو سۆنگەیەوە (داپەروەری) لە ئاوی ڕوبارە نێودەوڵەتیەكان بەدیبهێنن، هەتاكو ڕایەڵ و ڕێڕەوی ڕوبارە نێودەوڵەتییەكان نەبن بە كارتی فشار، دەوڵەتان شەری سیاسی  پێنەكەن و لەبەرامبەر یەكتر بەكاری نەهێنن بۆ یەكلا كردنەوەی پرسە سیاسیەكانی نێوانیان.

بیلۆگرافیای سەرچاوەكان:

1. فهری، وژار، كێشەی ئاو لە جیهان و عێراقدا، سایتی باس نیوز، 18/3/2021. بڕوانە لینكی بابەتەكە:

https://www.basnews.com/so/babat/676631

2. جەوادی، حوسێن، مرۆڤ بۆ شارستانیەت؟ یا شارستانیەت بۆ مرۆڤ؟، وەرگێڕانی: عومەر قادری، چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری، چاپی یەكەم، هەولێر، 2011
3. ئەحمەد، بەختیار، سەدەی ململانێی شەڕی ئاو لە جیهاندا و لە داهاتوودا ئاو لە نەوت بەنرختر دەبێت، گۆڤاری ئایدیا دیبلۆماتیك، ژمارە (2)ی ئابی (2012)، ل51.
4. صالح، صمد عبداللە، شیكردنەوەیەكی جوگرافی بۆ بەكارهێنانی ئاوی ژێرزەوی لە قەزای چەمچەماڵ، نامەی ماستەر(بڵاونەكراوە)، بەشی جوگرافیا، فاكەڵتی پەروەردە، زانكۆی كۆیە، 2015.
5. بابان، مەحمود، دیوێكی دیكەی بەفیڕۆدانی ئاو لە هەرێمی كوردستان و عێراق، سەنتەری توێژینەوەی تۆڕی میدیایی ڕووداو، 5/7/2022. بڕوانە لینكی بابەتەكە:

https://rudawrc.net/sorani/topic/water-issues

5. شریف، سیروان حەمە، چارەسەری كێشەی ئاو لەیاسای نێودەوڵەتیدا، ماڵپەڕی چاوی كورد، (8)ی شوباتی 2023
6. خۆشناو، عەباس، داهاتی ڕوبارە نێودەوڵەتییەكان لە یاسای نێودەوڵەتیدا، گۆڤاری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجی، ژمارە (1)ی ساڵی (12)ی مایسی 2004.