لەم باسەدا هەوڵدەدەین بەکورتی ڕاگوزەرێک بـەنـێـو مــێــژووی کـــاری چـــاپ و پـەیـدابـوونـی چاپخانە لە سلێمانیدا بکەین، ڕۆڵ و کاریگەری گرنگی ئەم پیشەیە بخەینەڕوو. گومانی تێدا نییە، کە پەیدابوونی یاخود دامـەزرانـدنـی چاپخانە لــە شـــاری سـلـێـمـانـیـدا، کــاریــگــەری گـــەورەی هەبووە لەسەر کۆی بوارەکانی ڕۆشنبیریی، کۆمەڵایەتی، ئەدەبی، هونەری، تەنانەت بواری ڕامیاریش، لە باشووری کوردستاندا. هەروەک چـۆن مێژووی ڕۆژنامەگەریشمان بە هەمان شێوە پەیوەستە بەپەیدابوونی ئامێری چاپ و دروستکردنی چاپخانە لە سلێمانیدا. چاپکردنی ڕۆژنامە و کتێب و بڵاوکردنەوەی بەنێو خەڵکدا بۆتە هــۆی پاراستنی زمــان و دەستنووسی ئەدەبیاتی کــوردی لە لەناوچوون و فەوتان، گەشەسەندنی بواری ڕۆشنبیری بڵاوکردنەوەی زانست و زانـیـاری، بـڵاوبـوونـەوەی وشیاری زیاترو بە ئاگاهێنانەوەی خەڵک لە داواکردن بۆ مافەکانیان، چونکە کاتێک کە چاپخانە دامەزراوە، نـووسـەران و ڕۆشنبیرانی ئـەو سـەردەمـە لە دەوری چاپخانەکە کۆبوونەتەوەو ڕۆژنامەیان دەرکردوە، لە نووسین و وتارەکانیاندا گرنگیان بـە مـێـژوو و ئـەدەبـیـات و زمــان و کولتووری کـــوردی داوە. هــەروەهــا بــیــروڕای جـیـاوازو بۆچونی خۆیان بڵاوکردۆتەوە، ئەمانەش پێکەوە بە تێپەڕبوونی کات کاریگەرییان لەسەر کایە جیاوازەکانی بــواری ڕۆشنبیری و ئەدەبی و هـونـەری و تەنانەت دروستبوونی کۆمەڵە و ڕێکخراو و حزبی سیاسی هەبووە لە ساڵانی دواتـــردا. بۆ نموونە ڕۆژنـامـەی ژیـان بـوو بە مینبەرێک بۆ بڵاوکردنەوەی بروسکەو نامە و دەنگە ناڕازییەکانی خەڵکی کوردستان، ڕۆڵێکی باشی بینی لە ڕێکخستنی ناڕەزایەتییەکانی خەڵکی سلێمانی، تەنانەت بە هۆکاری خۆپیشاندانەکەی ڕۆژى ٦ی ئەیلولی ساڵی ١٩٣٠ بـەردەرکـى سەراى شارى سلێمانى دادەنرێت.
“یەکەم ئامێری چاپ”
مێجەرسۆن “ئێلی بانستەر سۆن” یەکەم ئامێری چـاپـی هێنایە سلێمانی و یـەکـەم ڕۆژنـامـەی کوردی لە کوردستاندا بەناوی پێشکەوتن بەو ئامێرە بەچاپ گەیاند، کە دواتـر باسی دەکەین. چاپخانەکە مەکینەیەکی کۆنی بچوکی لە جۆری (لێتر پـرێـس) ی ئەڵمانی بـــووە، لـە بـەسـرەوە هێناوێتی بـۆ سلێمانی، خـانـوی مـاڵـی فـارس ئەفەندی بۆ بەکرێ گرتووە کە بەرامبەر بە ماڵی حەمەی ئەوڕەحمان ئاغا بووە، لە نیسانی ۱۹۲٠ تا تەموزی ۱۹۲۲، ۱۱۸ ژمـارەی لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەچاپ گەیاند و لەم ماوەیەدا ڕۆڵی بەرچاوی “سۆن” لە بـواری گرنگیدان بە زمانی کــوردی دەبینرێت. سێ کەسی خوێندەواری فێری کــاری چـاپـکـردن کــرد، ئـەوانـیـش (شێخ مەجید شێخ عارف و ئەدیب عەزیزو محەمەد زوهدی) بوون و ڕۆژنامەکانی بانگی کوردستان و بانگی هەق و ئومێدی ئیستقلال و ژیانەوەش بەو چاپخانەیە چاپکراون.
“لەبارەی مێجەرسۆنەوە”
سەرەتا گرنگە “مێجەرسۆن” بناسین، تا بزانین کێ بووە و چۆن و بە چ ئامانجێک ئەم کارەی کردووە؟ سۆن، ڕۆژهەڵاتناس و گەڕیدە و حاکمی سیاسی ئینگلیز بووە. لە ڕۆژی ١٦ ی ئابی ١٨٨١ لە شاری كینگستۆنی بەریتانیا لەدایکبووە، ساڵی ١٨٩٨ بەپلەی شەرەف زانكۆی كامبرێجی تەواو كـردوە. لەسەرەتای ژیانی گەنجییەوە خولیای فێربوونی زمـانـە ڕۆژهەڵاتییەكانی هـه‌بـووە، هەربۆیە ساڵی ١٩٠٢ســەردانــی ئێران دەكـات و لەتاران وەك ژمێریار لەبانكی شاهەنشاهی دادەمـــەزرێ و دواتــر دەچێتە شـاری شیرازو لــەوێ خـۆی فێری فـارسـی دەکـــات. بـۆئـەوەی زیاتر جێگەی خۆی بکاتەوە لە ۱۹٠٥ دا بەساختە موسڵمانبوونی خۆی رادەگەێنێت. وەک بازرگان دێتە ناوچەی هەڵەبجە و سلێمانی و ناوی خۆی دەگــۆرێــت بـۆ “مـیـرزا غــوڵام حسێن شـیـرازی”، بۆماوەی (٦) مانگ لە ماڵی وەسمان پاشای جاف دا دەمێنێتەوە، زۆر هامووشۆی خەڵکی کردووە و چۆتە هەموو دیوەخان و بـازاڕ و مزگەوتێک، بەجۆرێک دەڵێن “میرزا غـوڵام” سـەری بچوایە نوێژی نەدەچوو، بەڵام دوای ئەوەی وەسمان پاشا گومانی لێدەکات و ڕاستییەکان دەردەکەون بەدزیوە کوردستان جێدههێڵێت. ساڵی ١٩٠٦وەك بەڕێوەبەری بانک لە كرماشان خزمەتی كردووە و لەوێ زۆر بەباشی خۆی فێری زمانی كوردی كردووە و زانیاری ورد لەسەر مێژوو و جوگرافیا و دابونەریتی گەلی كورد كۆدەكاتەوەو هەموو ئەوانە لە كتێبێکدا بەناوی (گەشتێكی شاراوە بۆ وڵاتـی میسۆپۆتامیاو كوردستان). لەساڵی١٩١٢ بـڵاوكـردۆتـەوە. لەکاتی شــەری جیهنی یەکەم (۱۹۱٤- ۱۹۱۸ لەگەڵ سووپای ئینگلیز دەگەڕێتەوە بۆ ئێراق و بە یارمەتی شوکری فەزلی ٦۷ ژمارە لە ڕۆژنامەی تێگەیشتنی ڕاستی لە بەغداد دەردەکات، پاش ئەوەی ڕاپەرینەکەی شێخ مەحمود لە ۱۹۱۹ هەرەس دەهێنێت، سۆن بووە حاکمی راستەوخۆی سلێمانی، لە ٢٤ ی شوباتی ١٩٢٣ لەدوای گەڕانەوەی لەچارەسەری پزیشكی لەتونسەوە بۆ وڵاتەكەی لەناو دەریاو لەسەر پشتی کەشتی كۆچی دوایی كردوە.
“ئامانجی میجەرسۆن”
هـەرچـەنـدە کـە ئینگلیزەکان بـۆ بــەرژەوەنــدی خــۆیــان و پــڕوپــاگــەنــدە ئـــەم چـاپـخـانـەیـەیـان هێنابووە سلێمانی، بەڵام “سۆن” لەم ڕێگەیەوە خـزمـەتـێـکـی زۆری بـــە زمــــان و ئـــــەدەب و ڕۆژنامەگەری کـوردی کـردووە. زمانی کوردی کردە زمانی فەرمی، فەرمانی دەرکـردوە ناوی شار لەجیاتی (سلیمانیة) بنوسن (سلێمانی) لە ڕۆژنامەی پێشکەوتندا پێشبڕکێیەکی ڕاگەیاند بـۆ پـاکـکـردنـەوەی زمـانـی کـــوردی لـە وشـەی عەرەبی و فارسی و تورکی، خەڵاتی بۆ یەکەم و دووەم و سێیەم دانـا، گرنگییەکی زۆری بە مێژوو و ئەدەبی کلاسیکی کوردی داوە. بەڵام کاتێک کە “مێجەرسۆن” سلێمانی چۆڵکرد، هەندێک فەرمانبەر و نووسەری ڕۆژنـامـەی پێشکەوتنی لەگەڵ خۆیدا برد بۆ کەرکوک و پێلێکی (میل) چاپخانەکەی دەرهێنابوو، بۆ ئــەوەی لـەدوای خـۆیـان کــەس نەتوانێت ئیشی پێبکات، جگە لـەوەی کە خۆشی مەکینەیەکی بچووکی کۆن و پیتەکانی هـەمـووی ســواو و لە ئیشکردندا سست و بێ هێز بـووبـوون. جا بۆیە کاتێک « وەستا، ساڵحی سڵێمان جەژنێ چەخماخساز بە دوو ڕۆژ دروستی کـردەوە، شێخ مەحمود لە بری (٦٠) ڕووپێ (۲٠٠) دایێ، دەنگدانەوەی ڕۆژنـامـەکـە کـە سـەرلـەنـوێ دەرچــــووە، شێخ مەحمود بڕیاریدا چاپخانەیەکی تازەو گەورەتر لە ئەڵمانیاوە بهێنرێ، بــەڵام بەهۆی گۆڕانی بارودۆخەکەوە بۆی نەچوو سەر».
“کارمەندەکانی چاپخانەکە”
دەورانی دووەم؛ حکومەتی کوردستانی جنوبی (۱٠/ ۱٠/ ۱۹۲۲ ـ ۳/ ۳/ ۱۹۲۳) چاپخانەکەیان بەمشێوەیە بەڕێوەبردوه:- شێخ عبدولمەجیدی شێخ عارف بەڕێوبەری چاپخانە. محەمەد ئەدیب عەزیز ـ سەر مورەتیب. محەمەد تۆفیق مورەتیب، محەمەد تەیب ماکینەچی کاتێک “شێخ مەحمود”، پەیوەندی لەگەڵ ئینگلیزەکاندا تێکدەچێت، لە رۆژی ٤-٣-١٩٢٣ سلێمانی چـۆڵ دەکــات بە لەشکرکەیەوە و ڕوو دەکاتە ناوچەی سورداش، لەگەڵ خۆی چاپخانەکەی مێجەرسۆنی بردووە لەئەشکەوتی (جاسەنە) دایمەزراندوە. لە ڕۆژی(٨- ٣-١٩٢٣ )دا، یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی (بانگی هـەق )ی بـەو چاپخانەیە چاپکردووە. کە پاش ماوەیەک لەشکری کوردستان بە سەرۆکایەتی شێخ مەحمود ناوچەی سورداشی چۆڵ کردو چووە “پیران” لە ناوچەی پێنچوێن، چاپخانەکەی ناردەوە سلێمانی و دای بە دەزگای شارەوانی.
“ژینگەی ڕۆشنبیری سلێمانی”
لە مێژووی شاری سلێمانیدا، هەر لەسەردەمی میرنشینی بابانەکانەوە، لە حوجرە و خانەقای مزگەوتەکاندا لـە پــاڵ کــاری خوداپەرستیدا، گرنگی بـە فێربوونی نووسین و خوێندنەوە دراوە، ئەوەش وایکردوە کە ژینگەی ڕۆشنبیری سلێمانی، ژینگەیەکی گونجاوبێت بۆ دامەزراندنی چاپخانە. بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونەش دوونموونە بە بەڵگە دەهێنینەوە کە چەندێک بە گرنگییەوە لە کاری چاپخانەیان ڕوانیووە؛ ئەحمەد موختار بەگی جاف لە ژمارەی (۳)ی ڕۆژنامەی (بانگ کردستان) دا ۲۱ئاغستوسی ۱۹۲۲، ل ۳ـ ٤ باس لە گرنگی و ئەهمیەتی چاپخانە دەکات و لە ستایشی چاپخانەدا دەڵێت: “باعیث پێشکەوتنی أم قومەیە أو مطبعە الحق امرو خاک کردستان زیبا کـــردوە” لە لاپــەرە ٤، ژمــارە ۱۳ ی ڕۆژ کوردستان دا، ناوی کۆمەڵێک لە کەسایەتی و بازرگانانی شار بڵاوکراوەتە کە لە ۸ تا ۲٠ ڕوپێ یان کۆکردۆتەوە بەمەبەستی کڕینی مەکینەی چـاپ. لەکۆتایی ناوەکانیاندا نـووسـراوە: “ئەم زاتانە کە ناویان لە سروە نوسراوە بۆ هێنانی ماکینەی چاپ، بذل غیرەتیان فەرموە، عەرزی شوکریان ئەکەین”. ئەگەر سەرنج بدەین لە ناو لیستەکەدا کۆمەڵێک ناوی تێدایە وەک: حاجی، بەگ، ئاغا، مەلا، سۆفی، ئه‌فەندی، قەساب، عەلاف، جۆڵا کرکوکی و بانەیی و ناوەکانی میخائیل و شەمعون و خواجە و کوران ساسون اسحاق … هتد، ئەمەش ئاماژەیە بەوەی کە هەموو خاوەن پیشەو چین و توێژەکان و بیروباوەڕ و ئایینە جیاوازەکان ئامادەی هاوکاری کردنی پرۆژەی لــەم شـێـوەیـە بـــوون و گرنگی و ئەهمییەتی ئامێری چاپیان زانیوە، بۆیە ئەم کارەیان کردوە، ســـەرەتـــای پـەیـدابـوونـی چـاپـخـانـە لــە شــاری سلێمانیدا بەمشێوەیە بووە،کە باسمانکرد، لە ساڵانی داواتریشدا کۆمەڵێک چاپخانەی چالاک لەسلێمانیدا هەبووە، جگە لە پێویستی ڕۆژانەی ناوبازاڕ، وەک پروپاگەندەو پسوڵە، هەموو ئەو کتێب و نووسراو و ڕۆژنامانەی ئەو سەردەمە لەم چاپخانانەدا چاپکراون، ئەوانیش بریتی بوون لە:-
– چاپخانەی شارەوانی، وەک باسمانکرد دوای ئەوەی شێخ مەحمود ناوچەی سورداشی چوڵکرد و چووە ناوچەی پێنجوێن، چاپخانەکەی ناردەوە بۆ سلێمانی و دای بەدەزگای شارەوانی، لە ۱۸ ی ئابی ۱۹۲٤ رۆژنامەی ژیانەوە ی پێ چاپکراوە تا ۱۹۲٦ بـــەردەوام بـووە و دواتــر رۆژنامەی ژیان ی پێ چاپکراو و حسێن نازم بەڕێوەبەری چاپخانەکە بـووە. لە ۱۹۳۲ حسێن نازم کۆچی دوایی دەکات و پیرەمێرد دەبێتە بەڕێوەبەریچاپخانەکە. بۆ ماوەی ۳ ساڵ چاپخانەکە بەکرێ دەگرێت لە شارەوانی.
– چاپخانەی ژیـن، لــەدوای ئـەوەی شارەوانی گرێبەستەکەیان بۆ تازەنەکردەوە لە (۱٠/۱٦/ ۱۹۳۸)پیرەمێرد ئیمتیازی ڕۆژنـامـەی ژیـن ی وەرگرت و خانووەکەی خۆی کردە بارمتە (رهن) بە پارەکەی چاپخانەی دامەزراند و ڕۆژنامەکەی پێ چاپکرد.
– چاپخانەی کامەرانی ساڵی ١٩٥٩، لە لایەن محەمەد عەزیز قەفتانەوە دامەزراوە، لە شەقامی سەیوان، شێخ لەتیف قەرەداخی کاری ڕێکخستن و پیتچنینی کــــردوە، چـەنـد جـارێـک لـەلایـەن ڕژێـمـەوە داخــــراوە، جگە لـە دەیـــان کتێب ۱۸ ژمارەی گۆڤاری “ڕۆژی نوێ” ی لێ چاپکراوە.
– چاپخانەی ڕاپـەڕیـن ساڵی ١٩٦٣، لەلایەن پــارێــزەر “عه‌بدولعه‌زیز تالیبی” دامـــــەزراوە، لە شـەقـامـی کــــاوە، لــەجــۆری لیترپرێس بـــووە، ڕۆژنـامـەی ڕاپـەریـن بە زمانەکانی کــوردی و عەرەبی پێچاپکراوە،
– چاپخانەی ژین ساڵی ١٩٦٨، دووەم چاپخانە بووە بەم ناوەوە لەلایەن نەوشیروان مستەفاوە دامەزراوەو گۆڤاری «ڕزگاری» پێچاپکراوە. تا ساڵی ۱۹۷۲ بەردەوام بووە.
– چاپخانەی کاکەی فەلاح لە ساڵی ١٩٧٢، لەلایەن حەمەئەمین قادر “کاکەی فەلاح”ەوە دامەزراوە، سەرەتا لە شەقامی گـۆران بـووە دواتـر چۆتە شەقامی پیرەمێرد، ڕۆمانی «ژانی گەل» یەکێکە لەو کتێبانەی لێرە چاپکراوە.
– چاپخانەی زانکۆی سلێمانی لە(۱۹۷٥/٤/۷ز) دامەزراوە، مامۆستا ئەمین باڵدار یەکەم بەڕێوبەری بووە، کامەران موکریش سەرپەرشتیار.
– چـاپـخـانـەی سـەرکـەوتـن لـە٢٧/۱۱/١٩٧٩ز) لـەلایـەن “کامیل محەمەد عەزیز قەفتان”ەوە دامـەزراوە لە شەقامی حەمدی، جگە لەدەیان کتێب و نامیلکە، ڕۆژمێری سەرکەوتنی پێچاپکراو.
– چاپخانەی نەوڕەس لەلایەن شێخ نەوەڕەس ئیبراهیم حەفید، برازای شێخ مەحمودی حەفید لە ۱۹۸۲ دامەزراوە لە شەقامی کاک ئەحمەدی شێخ.
ناوی بەشێک لە کارمەند و مورەتیب (حەرفچن) و مەکینەچییەکانی چـاپـخـانـەکـان، کــە وەک سەربازێکی ون لەپشت ئـەو کـارانـەوە بـوون:-
شێخ عه‌بدولمەجیدی شێخ عارف، ئەدیب عەزیز، محەمەد زوهدی، شێخ لەتیف قەرەداغی، ئه‌حمه‌د شوكری، ئه‌حمه‌دی عه‌زیزئاغا، ئەحمەد مەلا محەمەد، سەڵاح مەجید، تاڵب محەمەد، خەلیل ئەمین، فەخرەدین شێخ ڕەوف، قادر محەمەد «قادری ئەڵڵایی»، یوسف عبدوڵڵا زیرەک، حەمە نەوزاد، کامەرانی مەلا عەزیز سەحاف، عومەر دەروێش، شێخ حسێن دارۆغایی، عبدولرەحمان سـاڵـح، مەجید کـەسـاس، حەمە تاهیر، عومەرحەمەسەعید، ناسراو بە عومەری ئۆفسێت، لەچاپخانەکانی کامەرانی ،ڕاپەڕین و ژینی کاکەی فەلاح کاری کردووە، کەمال چالاک… هتد.
*سەرچاوەکان؛
– سێ ڕۆژنامەی ڕۆژگاری شێخی نەمر (۱۹۲۳ـ ۱۹۲٤) بانگ حەق، بانگ کردستان، امید استقلال، سدیق ساڵح و د.کەمال فوئاد، ئا/ ڕەفیق ساڵح
– مێژووی چاپخانەکانی شاری سلێمانی، مارف ناسراو( ۱۹۲٠- ۲٠۱٠)، لەبڵاوکراوەکانی بەرێوەبەرێتی چاپ و بڵاوکردنەوەی سلێمانی، ۲٠۱۲ – وتارێکی د. سـەلام ناوخۆش لە گۆگڵ بە ناونیشانی ڕۆژنــامــەی پێشکەوتن یـەکـەم ڕۆژنــامــەی کـــوردی لە کوردستاندا.
– چیم دی، ئەحمەد خواجە، بەرگی (۱ـ ٤)، چاپی سێیەم،۲٠۱٦، ئا/ سدیق ساڵح.
