“كورته‌یه‌كی مێژوويی”
“يه‌كه‌م: كورد له ده‌ستوورى ئێراقدا.”
سه‌ره‌تا بابزانين ده‌ستوورى ئێراق له‌ڕووى مێژوويیه‌وه كه‌ى نووسراوه‌ته‌وه و چۆن بووه له‌ڕابردوودا، پاشان باسى ئه‌و ده‌ستووره‌ش ده‌كه‌ين كه ئێستا هه‌يه، له ڕووى مێژوويیه‌وه يه‌كه‌مين ده‌ستوورى ئێراقى له‌ساڵى 1924دا نووسراوه، ئه‌ويش دواى ئه‌وه‌ى “ئه‌نجوومه‌نى دامه‌زراندى ئێراقى” له ڕۆژى 27ى ئازارى 1924دا كۆبوه‌وه بۆ 3 كارى گرنگ، كه له‌و كاته‌دا ببووه مايه‌ى كێشه و ململانێ له نێوان ئێراقييه‌كان و به‌ريتانيبه‌كان:-
يه‌كه‌مين كار؛ په‌يمانامه‌ى نێوان ئێراق و به‌ريتانيا كه له 10/10/1923 به‌سترا بوو.
دووه‌م؛ لائيحه‌ى ده‌ستوور.
سێيه‌م؛ لائيحه‌ى هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجوومه‌نى نوێنه‌ران.
ئه‌وكاته كورديش هه‌بوون له‌نێو وه‌زاره‌ت و داموده‌زگاكان، به‌ڵام هێشتا چاره‌نووسى ويلايه‌تى موسڵ (كه هه‌رێمى كوردستانى ئێستا ئه‌گرێته‌وه) يه‌كلاى نه‌كرابووه‌وه له نێوان ئينگليز و به‌ريتانيا، ئه‌گه‌ر تێبينى ئه‌وه بكرێ ئه‌و كاته حكومه‌ته‌كه‌ى شێخ مه‌حموود نه‌مابوو، ئه‌وه بوو دواى مشت و مڕێكى سياسى زۆرو دوور و درێژ ده‌ستووره‌كه‌ى له ته‌مووزى 1925 نوسرايه‌وه و دواتريش مصاده‌قه كرا، شايانى ئاماژه‌يه ده‌ستوورى ئێراقى ئه‌و كاته له 123 ماده پێكده‌هات. (ماده‌كانى ده‌ستووره‌كه له ئه‌رشيف هه‌ن). دووه‌مين ده‌ستوورى ئێراقى؛ له دواى شۆڕشى چوارده‌ى ته‌مووزى 1958 له ڕۆژى 27/7/1958 نووسرايه‌وه. كه ماده‌ى دووه‌مى ده‌ستووره‌كه “دان به هاوبه‌شى كوردو عه‌ره‌بدا ده‌نێت له ئێراقدا”. سێيه‌مين دستوور له‌سه‌رده‌مى حزبى به‌عسدا و له‌دوا كوده‌تاى ته‌موزى 1968 نووسرايه‌وه و ده‌ستكاريیه‌كى زۆرى به‌ند و ماده‌كان و بڕگه‌كانى ده‌ستوورى سه‌رده‌مى عه‌بدولكه‌ريم قاسم (1988-1963)كرابوو، هه‌رچه‌نده له سه‌رده‌مى حزبى به‌عسدا هه‌رگيز كار به ده‌ستوور نه‌ده‌كرا، ئه‌وه‌ى ببووه ده‌ستوور، بريتى بوو له ئه‌جێنداى حیزبى به‌عس كه له‌كۆنگره‌كانى خۆياندا بڕياريان له‌سه‌ر دابوو، ناسرابوون به بڕياره‌كانى (ئه‌نجوومه‌نى سه‌ركردايه‌تى شۆڕش).
كۆتا ده‌ستوورى ئێراقى ئه‌وه‌بوو كه له ساڵى 2005 نوسرايه‌وه، ئه‌م ده‌ستووره دواى ڕووخانى ڕژێمى به‌عس له( 9ى ئه‌پريلى 2003 ) نوسرايه‌وه، له‌م نووسينه‌وه‌ى ئه‌م ده‌ستووره‌دا ليژنه‌يه‌ك له زۆربه‌ى پێكهاته‌كانى ئێراق پێكهات بۆ نووسينه‌وه‌ى به‌م شێوه‌يه‌ى خواره‌وه:-
1- هه‌ژده ئه‌ندام له پێكهاته‌ى شيعه كه ئه‌وكاته له ليستى (العراق الموحد) به‌سه‌رۆكايه‌تى ئايه‌توڵا سيستانى خۆى ده‌بينيه‌وه.
2- پانزه ئه‌ندامى كورد كه خۆى له ليستى ته‌حالوفى كوردستانى به‌سه‌رۆكايه‌تى به‌ڕێزان (مام جه‌لال و كاك مه‌سعود بارزانى) خۆى ده‌بينيیه‌وه.
3- هه‌شت ئه‌ندام له سووننه‌كان كه ئه‌وكاته له ليستى (العراقيه الموحد) به‌سه‌رۆكايه‌تى ئه‌ياد عه‌لاوى خۆى ده‌بينيه‌وه.
4- چوار ئه‌ندامى تريش كه نوێنه‌رايه‌نى توركمان و ئاشوورى و مه‌سيحى و ئێزيديیه‌كانيان ده‌كرد.
ئم پێكهاته‌و ليژنانه، ليژنه‌يه‌كى ترى موخته‌ص و شاره‌زاى ياسايی و زمانه‌وانيان پێكهێنا بۆ داڕشتنى ده‌ستووره‌كه، ته‌بعه‌ن ئه‌مه هه‌مووى به‌چاودێرى ئه‌مريكا كه ئه‌وكاته “پۆل بيرمه‌ر “حاكمى سياسى ئه‌مريكى بوو له ئێراق، ئه‌م ليژنه‌يه‌ش (كه له 25 ئه‌ندام پێكده‌هات ،12 شيعه‌ى عه‌ره‌ب ،5كورد و 5 عه‌ره‌بى سوننه، هه‌روه‌ها دانه يه‌كى مه‌سيحى و 1كه‌سى ئاشوورى، له‌ناو ئه‌م ليژنه‌يه‌دا 3 ژنى تێدابوو، دوانيان شيعه‌و يه‌كێكيان توركمان بوو. ئه‌وه‌بوو به‌درێژايى هاوينى ساڵى 2004 دواى ململانێ و مشتومڕێكى سياسى زۆر ده‌ستووره‌كه نووسرايه‌وه، كه ئه‌وكاته 139ماده بوو، به‌ڵام دواتر چه‌ند ماده‌يه‌كى ترى بۆ زيادكرا. ئه‌وه‌بوو له ڕۆژى 15ى مانگدا ده‌نگدان له سه‌ر ده‌ستووره‌كه كرا و 78%هێنا، هه‌رچه‌نده هه‌ندێك ناوچه‌ى سووننه نششين بايكۆتى ده‌نگدانيان كرد، كه دواتر چه‌ند ماده‌يه‌كى بووه جێگه‌ى مشتومڕ، له‌وانه (مادده‌ى 140)كه ناوچه‌كانى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌وكاته‌ى حوكمڕانى كوردى ده‌گرته‌وه. ئه‌م ده‌ستووره تاوه‌كوو ئێستاش هه‌ندێك بڕگه و ماده‌ى كه له به‌رژه‌وه‌ندى گه‌لى كوردن جێبه‌جێ نه‌كراوه، مشتومڕ و لێدوان و خوێندنه‌وه‌ى جياواز بۆ بڕگه‌كانى ده‌كرێت، هه‌ركاتێك ئێراق هه‌ست به به‌هێزى خۆى بكات، خۆى له جێبه‌جێكردنى بڕگه‌كانى لاده‌دا و هه‌ر‌كاتێكيش تووشى گرفت و قه‌يرانێكى سياسى ببێت، په‌نا بۆ جێبه‌جێكردنى ده‌ستوور ده‌بات.
“دووه‌م: كورد له ده‌ستووره‌كانى توركيادا”
دواى ڕووخانى ئيمپراتۆريه‌تى عوسمانى ده‌وڵه‌تى توركيا دامه‌زرا، ئه‌م ده‌وڵه‌ته تاوه‌كوو ئێستا (4)جار ده‌ستوورى داناوه، ياخود هه‌مووارى كردۆته‌وه، ئه‌وانيش؛: ده‌ستوورى يه‌كه‌م كه له ساڵى 1924دانراوه له ساڵى 1937 هه‌مووار كرا، ده‌ستووره‌كانى ديكه‌ش هه‌ريه‌كه‌يان له دواى كوده‌تا سه‌ربازييه‌كانى ساڵانى (1960) و (1982)دانراون، دوا هه‌موارى ده‌ستووريش ئه‌وه‌بوو كه له‌دواى كوده‌تا شكستخواردووه‌كه‌ى (2015)كرا، كه له (2016) ڕه‌جه‌ب ته‌يب ئۆردوگان له ڕاپرسييه‌كى جه‌ماوه‌رييدا ده‌ستووره‌كه‌ى هه‌مووار كرده‌وه و ده‌سه‌ڵاته‌كانى خۆى زياد كرد، سيسته‌مه‌كه‌ى كرد به سه‌رۆكايه‌تى. به‌شێوه‌يه‌كى گشتى له سه‌ره‌تاوه تاوه‌كوو ئه‌مڕۆ هه‌موو ده‌ستووره‌كانى توركيا ته‌نها دانيان به گه‌لى توركيادا ناوه و نكوڵيان له بوونى كورد كردووه، بۆ نموونه له ده‌ستوورى 1982دا كه له(177)ماده پێكهاتووه، له ديباجه‌كه‌يدا ئاماژه به‌وه ده‌كات كه، ته‌نها هاووڵاتى تورك مافى ژيانێكى ئاسووده‌ى هه‌يه. له‌و ده‌ستووره‌دا كۆتى ئه‌وه دانراوه كه سێ ماده‌ى يه‌كه‌مى نابێت بگۆڕدرێت ياخود هه‌مووار بكرێته‌وه:-
له ماده‌ى سێى ئه‌و ده‌ستووره‌دا هاتووه؛ كه ده‌ڵێت توركيا پێكدێت له يه‌ك نه‌ته‌وه له يه‌ك قه‌واره‌دا، به‌وه‌ش به ئاشكرا نكوڵى له بوونى گه‌لى كورد و هه‌موو گه‌ل و پێكهاته‌كانى ترى ناو توركيا ده‌كات. له‌ماده‌ى پێنجى ده‌ستووره‌كه‌دا باسى ئه‌وه ده‌كات كه ئه‌رك و ئامانجى سه‌ره‌كى ده‌وڵه‌ت ده‌سته‌به‌رى سه‌لامه‌تى وسه‌ربه‌خۆيى نه‌ته‌وه‌ى توركه، ئه‌وه‌ش به‌ماناى پاراستنى مافى نه‌ته‌وه‌ى تورك و فه‌رامۆشكردنى مافى نه‌ته‌وه‌ى كورد و نه‌ته‌وه‌كانى ديكه‌يه. له ماده‌ى شه‌شى ده‌ستووردا هاتووه كه سه‌روه‌رى بۆ نه‌ته‌وه‌ى توركه، به‌وه‌ش به‌ماناى پێشێلكردن و فه‌رامۆشكردنى سه‌روه‌رى نه‌ته‌وه‌ى كورد و نه‌ته‌وه‌كانى ديكه دێت.
ماده‌كانى حه‌وت و نۆى ده‌ستووره‌كه ده‌سه‌ڵاته‌كانى ياسادانان ودادوه‌رى بۆ نه‌ته‌وه‌ى تورك قۆرخ و قه‌تيس كردووه. له‌ماده‌ى چوارده‌ى ده‌ستوور هاتووه نابێت ماف و ئازادييه بنچينه‌ييه‌كانى ده‌ستوور به‌كاربێت بۆ پارچه‌پارچه‌كردنى ده‌وڵه‌ت و نه‌ته‌وه، ياخود هه‌ڕه‌شه له بوونى ده‌وڵه‌تى تورك و كۆماره‌كه‌ى بكات، له‌ماده‌ى بيست و شه‌ش دا هاتووه:- نابێت چاپه‌مه‌نى به‌زمانه قه‌ده‌غه‌كراوه‌كان ده‌ربچێت له‌ماده‌ى شه‌ست و هه‌شت دا هاتووه: نابێت به‌رنامه و په‌يڕه‌وى ناوخۆى حیزبه سياسييه‌كان دژى يه‌كێتى ده‌وڵه‌ت و نه‌ته‌وه بێت. له ماده‌ى حه‌فتاشدا هاتووه هه‌موو توركێك مافى به‌شدارى له ڕاژه‌ى گشتييدا هه‌يه، ماده‌ى حه‌فتا و شه‌ش ده‌ڵێت: مافى خۆ پاڵاوتن وه‌ك نوێنه‌ر ته‌نها به هاووڵاتى تورك ده‌درێت، ئه‌مه و جگه‌له ماده‌كانى قه‌ده‌غه‌كردنى به‌كارهێنانى زمانى كوردى له قوتابخانه و ڕاگه‌ياندنه‌كاندا. له (12/9/2010) له‌ڕێگه‌ى ڕاپرسييه‌وه، 26ماده‌ى ده‌ستوورى ساڵى 1982 هه‌مووار كرا كه تايبه‌ت بوون به بواره‌كانى دادوه‌رى و سوپا و دادگاى ده‌ستوورى و هه‌ندێ مافى ديكه‌ى هاووڵاتيان، زۆرينه‌ى هاووڵاتيانى كوردى توركيا بايكۆتى ئه‌و ڕاپرسييه‌يان كرد، چونكه ئه‌و هه‌مواركردنانه هيچ خواستێكى گه‌لى كوردى تێدا نه‌بوو. ئه‌و ده‌ستووره‌شى له ساڵى2017دا له توركيا ڕاپرسى بۆكرا، به‌هه‌مان شێوه هيچ ماف و ئازادييه‌كى وه‌هاى تێدا نه‌بوو بۆ كورد، له‌به‌رئه‌وه‌ى ئه‌بينين له زۆربه‌ى ناوچه كوردييه‌كان بايكۆت كرا، چونكه هه‌ر له‌ماده‌ى (سێ)دا هاتووه: (دولة تركيا، بأمتها وأراضيها، كيان غير قابل للانقسام، ولغتها هي اللغة التركية(.
“سێيه‌م: پێگه‌ى كورد له ده‌ستووره‌كانى ئێراندا”
ئه‌گه‌رچى ئێران له ساڵى 1907 تا ساڵى 1979، واته ماوه‌ى حه‌فتا ساڵ خاوه‌نى ده‌ستوور و په‌رله‌مان بوو، به‌ڵام له سايه‌ى ده‌ستوور و ژيانى په‌رله‌مانيدا، دان به‌مافه سياسى و نه‌ته‌وه‌ييه‌كانى گه‌لى كورددا نه‌نراوه، ماوه‌ى نێوان ساڵانى (1925-1941)واته سه‌رده‌مى ڕه‌زاشا، سه‌رده‌مى قه‌ده‌غه‌كردنى به‌كارهێنانى زمانى كوردى و جلوبه‌رگى كوردى و هه‌موو سيمايه‌كى نه‌ته‌وه‌يى كوردى بوو له ئێران، ته‌نها له سه‌رده‌مى جه‌نگى دووه‌مى جيهانيدا نه‌بێت (1939-1945) بارودۆخێكى تاڕاده‌يه‌ك ئاوه‌ڵا و ئازادى سياسى هاته ئاراوه و ڕه‌زاشا لادراو محه‌مه‌دى كوڕى(1941-1979) چووه سه‌رته‌ختى شايه‌تى له ئێران، هێشتا بارودۆخ سه‌قامگير نه‌بوو بوو، بارودۆخى سياسى كوردانى ڕۆژهه‌ڵات له ڕێگه‌ى دروستكردنى (ژ.ك) و دواتريش (حدكا) و كۆمارى كوردستان(1946)، كه بۆماوه‌ى (11)مانگ به‌رده‌وام بوو، تاڕه‌دايه‌ك باش بوو، له‌دوا ڕووخانى كۆمار مهاباد تاوه‌كوو 1979 ده‌ستوور هه‌بوو، به‌ڵام هيچ مافێكى نه‌ته‌وه‌ى كوردى مسۆگه‌ر نه‌كرد بوو.
له دواى شۆڕشى گه‌لانى ئێران له ساڵى 1979 ده‌ستوورێكى نوێ دانرا، به‌ڵام ئه‌م ده‌ستووره‌ش ئه‌گه‌ر سه‌يرى به‌نده‌كانى بكه‌ين، مافه‌كانى نه‌ته‌وه‌كانى ترى ئێرانى تێدا نييه. له ماده‌ى (9)دا هاتووه زمانى فارسى زمانى فه‌رمى وڵاته و به‌ڵگه‌نامه‌كان و موراسه‌لات و ده‌قه فه‌رمييه‌كان و كتێبه‌كانى خوێندن به‌و زمانه ده‌بێت، به‌ڵام ده‌كرێت زمانه ناوخۆييه‌كانى نه‌ته‌وه‌كانى تر له بوارى ڕۆژنامه‌گه‌رى وڕاگه‌ياندن و خوێندنى ئه‌ده‌بياتياندا له پاڵ زمانى فارسيدا به‌كاربێت. ماده‌ى (115)ده‌ستوور مه‌رجى ئه‌وه‌ى داناوه بۆ پاڵێوراوى سه‌رۆك كۆمار كه بڕواى به بنه‌ماكانى كۆمارى ئيسلامى ومه‌زهه‌بى فه‌رمى ده‌وڵه‌ت هه‌بێت كه مه‌زهه‌بى شيعه‌ى جه‌عفه‌رى دوازده ئيمامييه، به‌پێى ئه‌و ماده‌يه هاووڵاتيانى موسوڵمانى سووننه له كورد و توركمان وعه‌ره‌ب مافى ئه‌وه‌يان نييه خۆيان بۆ پۆستى سه‌رۆك كۆمار بپاڵێون.
“چواره‌م: پێگه‌ى كورد له ده‌ستووره‌كانى سوريادا”
له ساڵانى (1920-1973) چه‌ندين ده‌ستوور له سوريا دانراون، به‌ڵام له هه‌موو ئه‌و ده‌ستوورانه‌دا هيچ ماده و بڕگه‌يه‌ك به‌دى ناكه‌يت كه دانى به مافه نه‌ته‌وه‌ييه‌كانى گه‌لى كورد له‌و وڵاته‌دا نابێت، ده‌ستوورى ساڵى 1973 كه دوا ده‌ستووره و سه‌رابى ئه‌وه‌ى كه چه‌ند جارێك هه‌موار كراوه، دوا هه‌مواركردن ئه‌وه‌بوو كه له ساڵى 2012دا كرا، دواى به‌رپاكردنى شۆڕشى سوريا له‌و وڵاته‌دا، ئه‌م ده‌ستوره له (150)ماده پێك دێت و كراوه به پێنج به‌ش.
له ماده‌ى يه‌كدا هاتووه:- الجمهورية العربية السورية دولة ديمقراطية ذات سيادة تامة، غير قابلة للتجزئة، وال يجوز التنازل عن أي جزء من أراضيها، وهي جزء من الوطن العربي.
الشعب في سورية جزء من األمة العربية.
واته هه‌م خاكى سورياى به به‌شێك له نيشتمانى عه‌ره‌بى داناوه و گه‌له‌كه‌شى به‌بێ حساب كردن بۆ كورد به به‌شێك له ئومه‌ى عه‌ره‌بى داناوه، سه‌ره‌ڕاى گۆڕانكارييه‌كانى ناوخۆيى سووريا و حوكمى خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى ڕۆژئاواى كوردستان، به‌ڵام ده‌وڵه‌تى سوريا له‌سه‌ر زارى گه‌وره به‌رپرسانييه‌وه جار جار لێدوانى تووند دژ به مافه‌كانى كورد ده‌ده‌ن و هه‌ڕه‌شه‌ى گێڕانه‌وه‌ى بۆ ژێر ده‌ستى حكومه‌تى ناوه‌ندى ده‌گه‌ن.
