تێبینی: ئەم باسەی دکتۆر ئیزەدی گەشتێكی تا ڕادەیەك وردە بە نێو دیالێكتە جۆراوجۆرەكانی زمانی كوردیدا و دەستنیشان كردنێكی جوگرافیی كۆمەڵ و گرووپەكانی ئەو دیالێكتانەیە. باسەكە هەندێ ڕاوبۆچوونی گرتووەتەخۆ سەبارەت بە دیالێكتەكانی كە ئەو هەندێكیان بە زمانی سەربەخۆ دادەنێ و لەگەڵ بۆچوونی لێكۆڵەرەوانی تری ئەو بوارەدا یەكناگرنەوە، ئەگەرچی ئەوی ڕاست بێت تا ئێستا لێكۆڵینەوەی شیاو و زمانەوانی لەم بوارەدا كەمە لەبەر ئەوە ئەم باسەی میهردادی ئیزەدی بێنەوبەرەی زۆر هەڵدەگرێت بەتایبەتی لەلایەن كەسێكەوە نووسراوە كە پێگەیەكی زانستیی بەرزی هەیە لە زانکۆی هارڤارددا لە ئەمریكا و هەر لەو زانکۆیەشدا پرۆفیسۆرە.
ئەم باسە ئەگەرچی ساڵی 1988 لە گۆڤاری کوردیش تایمزدا بڵاوكراوەتەوە، بەڵام تا ئێستاش بۆ زمانی كوردی و دیالێكتەكانی بایەخی گەورەی خۆی هەیە و ئەوە هەڵدەگرێت كە بە گرنگی پێدانەوە بخوێنرێتەوە و مشتومڕی لەسەر بكرێت – وەرگێڕ.
كورد ئەمڕۆ ئەو خاسییەتە تەمومژاوییەی هەیە كەوا گەورەترین نەتەوەیە لە جیهاندا كەوا دان بەهیچ پێوەدانگێكی سیاسیی یان ڕۆشنبیریدا نەنراوە لەلایەن ئەو دەوڵەتانەوە كە حوكمی دەكەن، لەكاتێكدا بەدەستهێنانی دانپیانانێكی ئاوها رەزامەندیی حیزبە ناكوردییەكانی دەوێت و گەشەكردنی یەكێتیی ڕۆشنبیریی ناو كورد خۆی كارێكی ناوخۆیی خۆیەتی بەپلەیەكی سەرەكی لەبەرئەوەی كورد تائێستا بەگەلێ دیالێكتی جیاواز قسە دەكات و ئەلفبێ و زمانێكی هاوبەشی نییە، بۆیە گەشەكردنی زمانێكی ئەدەبیی ستاندارد پێویستە ببێت بە ئەركێكی نیشتمانیی كورد. زمانێكی ستاندارد یان هاوبەشی وەك هۆكارێكی پێویست خزمەنی ئاڵوگۆڕی بیروبۆچوون و یەكخستنی كەلەپووری ئەدەبیی كوردی دەكات.
لەناو تەواوی میللەتە سەرەكییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستتدا، تەنها كورد دەبێت زمانێكی ستاندارد گەڵاڵە بكات و بەگشتی لە هەموو لایەكی وڵاتەوە بەكارێكی بەجێ و پەسەند دەزانرێت. مایەی نیگەرانیشە كەوا ئەم ڕاستییە یەكلاكەرەوەیە هەقی شیاوی خۆی نەدراوەتێ لەلایەن توێژەر و ڕۆشنبیرانی كوردەوە بەڵام ئەوە ناگەیەنێت كەوا هەوڵی لەو چەشنە نەدراوە. ڕاستییه‌كەی هەوڵدانێك بۆ ئاستی زمانی ستانداردی كوردی و ڕازیكردنی گشت كورد بۆ ئەوەی ئەو زمانە تەنها بۆ مەبەستی ناوخۆ بەكارنەهێنن. بەڵام مەخابن هیچ كوردێك ڕێز بۆ غەیری دیالێكتەكەی خۆی دانانێت لەسۆنگەی لەخۆباییبوونی بێمانا یان هەر گەوجێتییەكی مرۆڤەوە بێت. ئاڵۆزیی كێشەكە لە بوونی سێ یان ڕەنگە چوار (زمانی) كوردی و چەندین دیالێكتدایە. لە ئاماژەكردندا بۆ ئەم ئاخاوتنە جودایانە من تێرمی (زمان)م بەكارهێناوە زیاتر لە بەكارهێنانی (دیالێكت) رێك و ڕەوان لەبەرئەوەی لەڕووی زمانەوانییەوە ئاوهان. جیاوازییەكان هێجگار گەورەن و بەگوێرەی هەموو پێوەرە زمانەوانییەكان بۆ مسۆگەر كردنی پۆلێنكردنی ئەو شێوازە جۆراجۆرانە وەك دیالێكتی سادەی ئەو زمانە ئەگەرچی ئەمەش ناخۆشە بۆ هەستی نەتەوەیی كورد، بەڵام دەبێت بە ئەقڵانییەت و پارێزەوە لەبارەی زمانەكانی كوردەوە بدوێین. چاوخشاندنێك بەم زمان و دیالێكتانەدا و بەوانەی بەكاریاندەهێنن و بە ڕەوش و بارودۆخی ئەو ئەدەبەی پێیان دەنووسرێت هەریەكەیان مەوداكانی گرفت و كێشەكە بەجوانی دەخاتەڕوو.
“سەرچاوەكانی جیاوازی”
ژینگەی سرووشتیی سەخت و دژواری كوردستان زۆر بەسەختی تەگەرە و كۆسپ دەخاتە بەر پەیوەندیكردنی نێوان گرووپە كوردە جۆراوجۆرەكانەوە كەوا لە وڵاتێكی شاخاوی و لەیەكدابڕاوی سەختدا دەژین. كاتی خۆیشی بە هۆی ڕێگاوبانی خراپ و نەگونجاو و نەبوونی یەكێتییەكی سیاسی و ئیداری و ژمارەی زۆری میرنشینە ناكۆكەكان لەگەڵ یەكتردا و هاوپەیمانێتی خێڵەكی ناحەزی و جیاوازییان بەرپا دەكرد و بوون بە هۆی ئەو جیاوازییەی ئەمڕۆ لە زماندا دەبینین. لەم سەدەیەدا، پەیدابوونی دەوڵەتی شێواز ئەورووپایی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا واقیعێكی سەختر و دژوارتری بۆ كورد هێنایە پێشەوە. كورد لە دۆخی ئێستای دابڕكاریی وڵاتەكەیان بوون بە كەمایەتی لە پێنج دەوڵەتی جیاجیای سەربەخۆدا. بەم پێیە زمان و فەرهەنگی كوردی بوون بە قوربانی زنجیرەیەك لەو سیاسەت و ڕێبازانەی دەوڵەت پیادەیان دەكات و داڕێژراون بۆ لاوازكردنی یان واتایەكی تر سەرلەبەر لەناوبردنیان لە دوای سەدەی بیستەمدا و لە سەردەمی شۆڕشی پەویوەندیكردندا پەیوەندیكردنی نێوان كورد بە واقیع مەودا تەسك و دواكەوتووە لە قەبارە و چۆنێتیدا. قورسایی كێشەكەش لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێكی تر دەگۆڕێت.
لە یەكێتیی سۆڤیێتدا1 كەمینە دانیشتووانی كورد هەمیشە بە زمانی خۆیان فێركردن و كاری لەچاپدان و بڵاوكردنەوەیان ئەنجامدەدا، كەچی لە توركیا زمان و فەرهەنگی كورد قەدەغەیە. بەڵام ئێراق لەنێوان ئەو دوو جەمسەرە دوور لەیەكەدایە، كەوا زمانی كوردی لە فێركردن و بڵاوكردنەوەدا (بە پرۆگرامی زانکۆشەوە) چەردەیەك بایەخ بە پەرەپێدانی دراوە، كەچی تا ئێستاش لە سووریا و ئێراندا تەنها زمانی قسەكردن بەكوردی ڕێگەی پێدەدرێت. دە ساڵێك لەمەوبەر سووریا بەتەواوەتی فشاری خۆی كەمكردەوە لەسەر بوون و پەرەگرتنی زمانی كوردی و تەنانەت بواری پەخشی گۆرانی و مۆسیقا و قسەكردنی كوردیشی دا لە ڕادیۆوە. لەپاش شۆڕش (مەبەست شۆڕشی ساڵی ١٩٧٩ی گەلانی ئێرانە – و) كوردی ئێرانیش مافی دەستووریی بڵاوكردنەوەی فێربوونیان پێدرا بەزمانی خۆیان لەئاستی قوتابخانەی سەرەتاییدا. پەخشی ڕادیۆش بە هەردوو زمانە كوردییە سەرەكییەكە لە سەردەمی پێش شۆڕشیشدا بواری پێدرابوو. بەڵام هیچكام لەم دوو قۆناخە چالاكییەكانی زانستیی وای بەخۆوە نەگرت بە مەبەستی پەرەپێدانێكی كاریگەر و بەرنامەداری زمانێكی كوردیی هاوبەش و ئاوێتەبوونێكی زمانەوانی ڕێگەی پێنەدرا. كۆششی ئەوتۆش نەكرا بۆ كەمكردنەوەی تایبەتمەندێتی دیالێكتی هەر پەخشێكی ڕادیۆ یان بۆ فێركردنی ئەو دیالێكتە كوردییانەی كە هەن.
- مەوداكانی جیاوازی لە زمانی كوردیدا.
سەرباری ئەو ڕاستییەی كەوا تەواوی زمانە كوردییەكان دەگەڕێنەوە بۆ هەمان لقی كۆمەڵەی زمانە ئێرانییەكانی باكووری ڕۆژئاوای خێزانی زمانە هیندۆئەوروپییەكان و جیاوازیی قامووسیی نێوانیان، لەڕووی كۆكردنەوە بۆ نموونە، لەوەی نێوان زمانی ئیتاڵی و ئیسپانی و كەتەلان و پورتوگالیی دەچێت. لە بەشی باكوور و باکووری ڕۆژئاوای كوردستاندا زمانی زازا دەست باڵایە كە ناوچەی نێوان فوراتی سەروو ئەو لقەی كە بە زێی موراد دەناسرێت ناوچەی دەرسیمی ڕۆژهەڵاتی ئەنەدۆڵی ناوەڕاست دەگرێتەوە. لەلای باكوورەوە لەگەڵ زەوییە نزماییەكانی قەراخ دەریای ڕەشدا هاوسنوورە و بەرەو باشووریش دەكشێت تا دەوروبەری شاری دیاریەكر. شارەكانی مووش و خەرپووت (كە ئێستا ئەلەزێگە)، ئەرزنجان، دەرسیم (كە ئێستا توونجەلییە)، بەزۆری دانیشتووانیان ئەو كوردە شیعانەن كە بە زازایی دەئاخڤن. هەروەها شارەكانی ئەرزەڕووم و سیواسیش ژمارەیەكی زۆری دانیشتووانیان بە زازایی قسە دەكەن. زازا، یان هەر شێوەیەكی تری زمانی كوردی، دەستووری تورك دانی پێدانەناوە، ڕەنگە ئێستا كەس ئەوەندە بە زازایی قسە نەكات و نەنووسێت و لەم سەردەمەدا هیچ كارێكی ئەدەبی بە زازایی چاپ و بڵاونەكراوەتەوە، بەهەمان دەستوور پەخشی ڕادیۆش لەئارادا نییە، بەمجۆرە پەڕەسەندنی زازایی لە دۆخێكی وەستاودا ماوەتەوە و تەنها بۆ بەكارهێنانی ناوخۆ كەڵكی لێ وەردەگیرێت.
هەرێمەكانی ڕۆژئاوا و ناوەڕاستی كوردستان زێد و مەڵبەندی زمانی کرمانجی و ژمارەیەكی زۆر دیالێكتەكانێتی. پێدەچێت ئەمەیان بایەخدارترینی تەواوی زمانە كوردییەكان بێت و گەورەترین ژمارەی كورد پێی دەئاخڤێت. ئەمیش دەبێتە دوو بەشەوە كە پێیاندەوترێت کرمانجیی باكوور و باشوور. ئەوی باکوور زمانی زۆربەی كوردەكانی ڕۆژئاوایە و کرمانجیی باكوور و باشوور. ئەوی باكوور زۆربەی كوردەكانی ڕۆژئاوایە و کرمانجیی باشووریش دانیشتووانی كوردستانی ناوەڕاست قسەی پێدەكەن. هێڵی دابەشكەری ئەم دوو لقە سەرەكییە تا ڕادەیەك لەگەڵ ئەو هێڵەدا دەگونجێت كە بە ڕۆخی خوارووی گۆلی ورمێدا تێدەپەڕێت لە ئێران و بە سنووری توركیا-ئێراق-سووریادا بەرەو ڕۆژئاوا درێژ دەبێتەوە تا سەر دەریای سپیی ناوەڕاست. لە هەركام لەو دوو لقەدا گەلێ دیالێكتی تر هەن كەوا شیاوی تێبینی و سەرنجدانن، چونكە ئەدەب و فۆلكۆرێكی دەوڵەمەندیان تێدایە، لەوانە دیالێكتی کرمانجیی باكوور كە ئورفەیی پێدەوترێت و لە شار و ناوچەكانی ئەنەدۆڵی ناوەڕاستدا قسەی پێدەكرێت وەك خەرپووت، ئورفە، مەرەش و ئەنتاب و نیشتەجێیەكی گەورەی كوردنشین لە ڕۆژئاوای ناوەندی ئەنەدۆڵەوە لەلای باشووری ئەنقەرەی پایتەختەوە بەرەو لێواری دەریای سپیی ناوەڕاست لە دەوروبەری كەنداوی ئەسكەندەروونەدا. هەروەها لەلایەن دانیشتووانە كوردەكەی نیوەی ڕۆژئاوای كوردستانی سووریایشەوە شاری كوردنشینی عەفرین و ناوچەی كوردداغ و بە سنووری توركیادا دەپەڕێتەوە بۆ هەرێمی هەتای، نزیك بە دەریای سپیی ناوەڕاست. بۆتانی دیالێكتی سەرەكیی دیاربەكری پایتەختە دێرینەكەی ناوچە كوردنشینەكانی ئەنەدۆڵە و ناوچەی بۆتانە لەلای باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریا یان جزیرە و باكووری ڕۆژئاوای ئێراق لە ناوچەی چیای سنجار لەلایەن ئێزیدیەكان و ناوچەی دهۆك لەلایەن كوردی سوننی مەزەب و كوردی جوولەكەوە٢ قسەی پێدەكرێت.
بایەزیدی، كە لە باکووری گۆلی وانەوە تا شارەكانی ماكۆ و خۆی قسەی پێدەكرێت، ئەو دیالێكتەیە كە ئەحمەدی خانیی شاعیر (1591) بەكاریهێناوە و شاكاری ئەدەبی كوردی (داستانی مەم و زین)ی پێنووسیوەتەوە. ئەگەرچی مەم و زین (یان ڕاستتر وایە بڵێین مەمی ئالان و زینی بۆتان) كە بەناوبانگترین چیرۆكی سەرزارەكیی كوردییە و لە زۆربەی زمانە ناوچەییە سەرەكییەكاندا دەگێڕدرێتەوە، بەزازایی و کرمانجیی و گۆرانی و لەكی (كە بەزۆریی ڕەسەنترە لەو بەیتانەی كەوا خانی نووسیونیەوە). ئەم كارە مەزنەی ئەحمەدی خانی بۆ كورد لە ڕیزی (ئیلیادە)ی هۆمەردایە بۆ گریك و شانامەی فیردەوسیدایە بۆ فارس. شایەرە كوردەكان زۆر شانازی بە بەیتەكانی ئەم داستانەوە دەكەن و بەردەوام لەبەرخۆیانەوە دەیڵێنەوە.
بەڵام ئێستا دیالێكتی بایەزیدی سڕترین و وەستاوترین دیالێكتی زمانی كوردییە کە خەوش و ناتەواویشی ڕەنگە ئەوەبێت كە بەدبەختانە هەڵكەوتی شوێنی قسەپێكەرانی لە سەدەی شانزەهەمەوە كەوتبێتە ژێر ڕکێفی ئیمپراتۆرێتە ناكۆكەكانی تورك و فارس و پاشانیش ڕووسەوە. لەكۆتایی جەنگی جیهانیی دووەمیشەوە هەرێمەكە بوو بە بەرەی هێڵی بەرگریی ناتۆ NATO لە توركیادا و ئەمەش كێشە و گرفتی بایەزیدی و زمانەكانی تری قورستركرد و لە ململانێی بەرگریكردنی سیاسەتی داپڵۆسێنەری توركیا دەرهەق بە نەتەوە و زمانیان هەردوو دیالێكتی هەكاری لە ناوچەی باشووری گۆلی وان و شەمدینانی لای سەرووی زێی گەورەوە بایەخیان لەوانیتر كەمترە و دانیشتووانی كوردی قەوقاز ئاخاوتنیان بە کرمانجیی باكوورە. بەزۆریی دیالێكتی ئێزدییەكان بەڕەسمی دەناسرێت لە یەكێتیی سۆڤیێتدا (جاران – وەرگێڕ). ئەو دیالێكتە لە قوتابخانە سەرەتایی و بەشێكی قوتابخانە ناوەندییەكانیشدا دەخوێندرێت. وەختێ كە حكوومەتی سۆڤیێتی جێگای ئیمپراتۆرێتی ڕووسیای گرتەوە ئەلفبێی زمانی ئەرمەنی گونجێنرا بۆ ئەوەی كورد بەكاریبێنێت، ئەوجا لاتینی و پاشانیش سڵاڤی. حاڵی حازریش هەردوو ئەلفوبێی لاتینی و سڵاڤی لەم دیالێكتەدا بەكاردێت.
كوردێكی زۆری دانیشتووی خۆراسانی باكووری ڕۆژهەڵاتی ئێران و باشووری توركمانستان بە چەند دیالێكتێكی جۆراجۆری کرمانجیی باکوور قسە دەكەن شارۆچەكەكانی قووچان و بوجنوورد و ئیسفراین و كەڵات و فەیروزە و ناوچە شاخاوییەكانی دەوروپشتی بینالوود و هەزار مەسجید و چیای كۆپتداغی مڵك و قەڵەمڕەوی ئەم كوردانەی ڕۆژهەڵاتن. هەرچەندە خەڵكی شارەكان بەشێوەیەكی بنەڕەتی بە هەردوو زمانی كوردی و فارسی قسە دەكەن (هەندێ جار زمانی سێهەمیش بەكاردێنن كە توركییە)، بەڵام بەزۆری لە ناوچە دێهاتییەكاندا بە كوردی قسە دەكەن. بە پێی زانیاریی من هیچ كارێكی چاپكراو بەم دیالێكتە دوورەدەستانە بەرهەم نەهاتووە. جارجارێك گوێت لە گۆرانیی ئەم كوردانەی ڕۆژهەڵات دەبێت لەسەر شەپۆلی هەوایی ڕادیۆی مەشهەد لە ئێراندا. کرمانجیی باكووریش و زازایی بەڕەسمی ناناسرێت لە هەرێمەكانی بەكارهێنانیدا، واتە لە كۆماری توركیا. هەوڵ و كۆششی بڵاوكردنەوەی كتێبێكی ئەلفبێ لە هەرێمی کرمانجیی باكووری ئەنەدۆڵدا ڕووبەڕووی قەدەغەكردن و بەرگرییەكی سەخت بووەوە لەلایەن دەسەڵاتدارانی حکوومەتەوە. کرمانجیی باكوور ڕێگەی پێنادرێت نە لە قوتابخانە بخوێندرێت، نە لە پەخشی ڕادیۆ بڵاو بكرێتەوە و نە لە میدیای ڕاگەیاندن و چاپەمەنیدا بەكاربهێنرێت لە توركیادا. دە ساڵ پێش ئێستا سووریا ڕێگەی بەكارهێنانی ئەم زمانە ناوچەییەی دا بۆ قسە پێكردن و گۆرانی پێ وتن.
تا ڕادەیەك لەیەكەوە نزیكیی هەردوو دیالێكتی کرمانجیی سەروو و خواروو دەرفەتی ڕەخساندووە بۆ ئەوانەی بە یەكەمیان قسە دەكەن سوود لە پەخشی ڕادیۆ و بەزۆریش لەو چاپەمەنییانە وەربگرن كەوا بە دیالێكتی کرمانجیی خواروو دەردەچن و كەمتر چەپۆك و سەركوتكردنیان لەسەرە. بە واتایەكی تر بڵێین: كەوا کرمانجیی باكوور بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ زۆر بەتووندی كەوتووەتە بەر كاریگەریی کرمانجیی باشوور. مایەی سەیر و سەمەرەیە كەوا سەرسەختیی دەسەڵاتدارانی تورك لە قەدەغە كردنی هەر شێوازێكی دەربڕینی گشتی بە دیالێكتە كوردییەكان لە وڵاتی ئەنەدۆڵدا لەڕاستیدا زۆر بەچاكی پاڵ بە تێكەڵبوونی كولتوور و فەرهەنگی خەڵكی كوردەوە دەنێت بۆ ئاسانكردنی ڕێگای نزیكبوونەوەی گرووپەكانی هەردوو دیالێكتە باوەكەی کرمانجیی باشوور و باكوور. ئەمەش ڕەنگە ببێتە سەرەتایەك بۆ هەنگاوێكی زۆر گرنگی پەڕەسەندنێكی سرووشتیی هەندێک شێوەی زمانێكی هاوبەشی كوردی lingua franca لە سەر بنەمای کرمانجیی باشوور، هەڵبەت بە گریمانەی ئەوەی كە چارەسەرێكی بەپەلە نەڕەخساوە. کرمانجیی خواروو ناوجەرگەی ئەو شوێنانەی گرتووەتەوە كە نیشتمانی نەریتیی كوردانە. ئەمە تا باشووری ڕۆژهەڵات درێژ دەبێتەوە لە هێڵی دابەشكردنی کرمانجیی باکوورەوە بۆ هێڵێكی تر كە تا ڕادەیەك تەریبە لەگەڵ لای باكووری گوێ چەمی سیرواندا، لە هەمەدانی ئێرانەوە بۆ خانەقین لە ئێراق. هەروەها لەلایەن نزیكەی یەك ملیۆن كەسیشەوە قسەی پێدەكرێت لە ناوچەی كوردنشینە دوورەدەستەكانی خۆراسان و توركمانستانی ئاسیای ناوەڕاست.
کرمانجیی باشوور بێجگە لەوەی كە لە ڕووی جوگرافییەوە لە ناوجەرگەی كوردستاندایە، نەریتێكی دێرینی گەورەی كۆمەڵێك نووسین و ئەدەبی سەرزارەكیی هەیە و گەلێ لە دیالێكتەكانی سەر بە کرمانجیی باشوور كولتوور و ئەدەبێكی زیندوویان تێدا ڕەنگدەداتەوە. زۆر رووداوی گرنگیش هەیە لە مێژووی كورددا كەوا قسەكەرانی ڕەسەنی ئەم دیالێكتە ڕۆڵی سەرەكییان تێدا گێڕاوە. ئەوانی كە بەدیالێكتی موكری قسە دەكەن دەكەونە لای باکووری ئەم بەشەی زمانەكەوە، لەناویاندا دەوروپشتی مهاباد، شنۆ، سەقز، بۆكان، مەراغە و سەردەشت و باکووری ڕۆژئاوای ئێران ئەم دیالێكتە زمانی فەرمیی كۆماری مهابادی كوردی بوو كە لە كاتی جەنگی جیهانیی دووەمدا لەم ناوچەیەدا دامەزرا. لە مهابادی پایتەختدا گەلێك بڵاوكراوە لە شێوەی كتێب و ڕۆژنامەدا بە دیالێكتی موكری دەركران هاوكات لەگەڵ پەخشێكی ڕادیۆیی تەواو و بەردەوامدا. گەلێ لەو بابەتە چاپكراوانەی لەو دەمەدا هاتنە بەرهەم بایەخێكی یەكجار گەورەیان هەیە بۆ كولتووری هاوچەرخی كورد هەرچەندە ئەو كۆمارە لە نزیكەوە هاوپەیمانی ئەو هێزە شۆڤێنیانە بوو كە ئەم گۆشەیان لە خاكی ئێران داگیر كردبوو لەو كاتەدا و كەم تا زۆرێك ملكەچی ئارەزووە سیاسییەكانی سۆڤیێت بوو، بەڵام لە ڕووی كولتوور و ڕۆشنبیرییەوە كۆماری مهاباد خودموختار و سەربەست بوو لە ڕاییكردنی كاری لەو جۆرەدا وەك زمان بێ تەگەرە خستنەڕێی لەلایەن قەوارە و دەزگاكانی تری حوكم كردندا. بەدەر لە جیهانی سیاسەت، بەڕاستی سەربەخۆ و كوردانەبوو لە مۆرك و خاسییەتیدا و كورد هەرگیز ئازادییەكی فەرهەنگی و ڕۆشنبیریی ئاوهای بەخۆوە نەدیبوو.
میراتێكی گرنگی دیكەی دیالێكتی موكری قەبارەیەكی گەورەی بەرهەمی ئەدەبی و كاری زانستییە كە بۆ ماوەیەكی زۆر بەردەوام بوو لەپاش رووخانی كۆماری مهاباد. تا ئێستاش هەڵبژاردەی شاعیرانی موكری، فۆلكلۆر و گۆرانی و مۆسیقای ناوچەكە و قامووسی زمان بەم دیالێكتە دێنە بەرهەم لە ئێراندا. شیاوی باسە كەوا لەڕووی چاكی و مەبەست پێكان و زانستییەوە، زۆری ئەم ئەدەبە كاری ڕۆڵە ڕەسەنەكانی موكری خۆیەتی و پەخشی ڕادیۆش بەم دیالێكتە هەر بەردەوامە و لە ساڵی 1979 بەدواوە گەلێ بەرهەم لەناوخۆدا و لە مەهاباد بەچاپ گەیشتووە بەدیالێكتی موكری و بە ڕەزامەندیی حكوومەتی ئێران. كارە هاوچەرخەكانی كەسێكی هەڵكەوتووی وەك محەمەد موكری دیالێكتی موكریی دەوڵەمەند كرد بە چەند قامووسێكی ڕووەكناسی و جیهانی باڵندە شانبەشانی بەرهەمی زمانەوانیی كار و چالاكیی دوور و درێژی موكری خزمەتی پێناساندنی بەرهەمی شاعیر و نووسەرە كوردەكانی كرد (بەتایبەتی موكری زمانەكان) بە خەڵكی فارسی زمان و چین و توێژی ڕۆشنبیری ئێرانی و هەڵبژاردەی خەڵكی ڕۆشنبیر. دیالێكتی ئەردەڵانی سنەیی زمانی ناوچەیی ئوستان یان پارێزگای كوردستانە و تاقە كوردستانی ناوچەیی گەورەیە كەوا ڕێگەی پێدراوە ئەو ناوە قەدەغەیە هەڵبگرێت. بێجگە لە دانیشتوانی شاری سنە، خەڵكی شارۆچكەكانی بیجاڕ (پێشتر ناوی گەڕووس بووە) و بانە و دێهاتی دەوروبەریان بەم دیالێكتە قسە دەكەن. ئەردەڵانی زۆر نزیكە لە موكرییەوە و بەئاسانی لێكتر دەگەن و ڕادیۆی سنە درێژترین ماوە و فراوانترین پەخشی هەیە بە زمانی كوردی لە بەشی ئێرانی كوردستاندا. لەگەڵ ئەوەشدا كە ئەم دیالێكتە لە چەق و ناوەڕاستی كوردستاندایە، بەڵام بایەخی ئەدەبی مێژوویی كەمترە لە دیالێكتی موكری. هەڵبەت ژمارەیەكی باشی چاپەمەنیی بابەتەكانی ئەدەب و فۆلكلۆر بەم دیالێكتە دەردەچن. لە سەردەمی ئێستادا ئەلفبێی فارسی بەكاردێت و هەروەها دەربڕینی فۆنەتیكی ئەو ئەلفبێیەش زۆر لەوە دەچێت كە لە كوردستانی عێراقدا بەكاردێت.
كوردستانی ئێراق بەشێكی سەرەكیی گرووپی دیالێكتی کرمانجیی باشووری لەخۆگرتووە و بریتییە لە سۆرانی، هەولێر، سلێمانی یان شارەزووری، گەرمیانی، وارماوە، پشدەر و خۆشناو٣. سۆرانی بە شێوەیەكی بنەڕەتی زمانی شاری هەولێرە لە باکووری ئێراق، لەگەڵ ئەو ناوچەیەدا كە كەوتووەتە نێوان دۆڵی زێی گەورە و زێی بچووكدا. ئەمە ناوچەیەكە كەوا هەندێ جار وادەستنیشان دەكرێت كە لە ناوجەرگەی كوردستان بێت لە بەر مێژووی دوور و درێژی ئەو دیالێكتە كە تایبەتمەندییەكی جیاوازی هەیە لە ڕووی ڕێزمان و فەرهەنگەوە. زۆر لە كوردە ئێراقییەكان لەوە دەدوێن كەوا ئەمە پاكژترین و خاوێنترینی هەموو دیالێكتە كوردییەكانە. ئەڵبەتە موكری زمانێك و ڕەنگە گۆرانی یان زازایی زمانێك پێچەوانەكەی ببینن.
نزیكیی هەردوو دیالێكتی سۆرانی و سلێمانی وای لە گەلێ كەس كردووە كە هەردوكیان بە یەك دیالێکت دابنێن. بەهەرحاڵ ئەمە داواکارییەكی زەحمەتە و گونجاوترین حاڵەتی ڕاستكەرەوە ئەوەیە كەوا دیالێكتی گەرمیانی بخەیتەسەر. دانیشتووانی كوردی شاری کەرکووک و هەروەها دانیشتووانی شارۆچكەكانی كەلار و كفری و تووزخورماتوو و دەوروپشتیان هەموو بە گەرمیانی قسە دەكەن. ئەم دیالێكتەش زۆر لە سۆرانی دەچێت و لە ڕەوشی کرداریشدا دەكرێ وەك یەك دیالێكت مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت. شاری کەرکووک بڕبڕەی پشتی پیشەسازیی نەوتی ئێراقە و سلێمانیش پایتەختی هەرێمی ئۆتۆنۆمیی كوردە لە ئێراقدا٤ سلێمانی مەڵبەندی خوێندنی كوردییە لە زانكۆی سلێمانیدا و قەبارەیەكی زۆر گەورەی بەرهەمی چاپكراو بەم دیالێكتە لە بیست سی ساڵی ڕابوردوودا دەرچوون بێجگە لە پەخشی فراوانی ڕادیۆ و تەلەفزیۆنیش. دیالێكتی سلێمانی بە چاكی گەشەی كردووە و بەردەوام لە پێشڤەچوون و گۆڕاندایە ئەگەر بەراوردی بكەیت لەگەڵ سرووشتی ڕاوەستاوی زۆربەی زۆری دیالێكتەكانی دیكەی زمانی كوردیدا لەبەر ئەوەی ئەم دیالێكتە زمانی فەرمانڕەوایی شار و میرنشینی ستراتیجیی شارەزوور بووە (كە دواتر شاری سلێمانی جێگەی گرتووەتەوە)٥، لە سنووری نێوان هەردوو ئیمپراتۆرێتی فارس و عوسمانیدا. بەتەواوی وەك دیالێکتی گۆرانی كە زۆر دەوڵەمەندە لە تێرم و دەستەواژەی بەڕێوەبردن و دەسەڵاتدا و ئەو ئەلفوبێیەی بۆ نووسینی ئەم دیالێكتە بەكاردێت فۆنەتیكی گونجاوە لەگەڵ عەرەبی-فارسیدا.
دیالێكتی هەورامانی لە ناوچەیەكی ناوەڕاستی نێوان سنە و سلێمانیدایە، كە ناوچەی پاوە و مەریوانە. ئەم دیالێكتە جیاوازە لە کرمانجی و كەمتر جیاوازیی هەیە لەگەڵ گۆرانیدا و لە گەلێ رووەوە دەچنەوە سەر یەك بە ڕادەیەك كە وا لە لێكۆڵەرەوان بكات بەوە پێناسەی بكەن كە زمانێكی ناوچەیی ناوەندە. ئەگەر بەراوردی بكەین ژمارەیەكی كەمی خەڵك بەم دیالێكتە قسە دەكەن و هیچ چاپەمەنی و بەرنامەیەكی ڕادیۆیی بەم زمانە نەهاتووەتە ئاراوە. لە بەشەكانی باشووری كوردستاندا، لە شارۆچكەی ئەسەد ئابادی نزیك هەمەدانەوە بۆ شاری كرماشان بۆ ئیلام و قەسری شیرین و بەرەو لای باكووری ڕۆژهەڵاتی بەغدا زمانی گۆرانی بەربڵاو و باڵادەستە. هەروەها لە چەند شوێنێكی تریشدا گۆرانی قسەی پێ دەكرێ، لە زاخۆوە بۆ مووسڵ “وەك دیالێكتی شەبەك” كە لە هێڵی نێوان زمانی كوردی و عەرەبیدایە، لە سنووری باکووری ئێراقەوە بەرەو شێخان و خانەقین (دیالێكتی باجەڵانی” لەسەر ڕووباری دیالە (سیروان – و). لە بەغداشەوە بەرەو باكووری ڕۆژهەڵات بەسەر شارەكانی باقووبە و شارەبان و جلەولادا بە شێوەزاری فەیلی قسە دەكەن، كە شێوەیەكی گرنگ و بەرچاوی دیالێكتی گۆرانییە. زمانی گۆرانی پێنج یەكێكی كورد زیاتر قسەی پێ ناكات، بەڵام جێگە و شوێنێكی دیاری بۆ خۆی پاراستووە لەنێو زمانە كوردییەكاندا. ئەمەش بەشێوەیەكی سەرەكی دەگەڕێتەوە بۆ دوو فاكتەر: یەكەمیان پایەو شوێنی كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی گشتیی ئەوانەی قسەی پێدەكەن، كە ڕەنگە زادەی فاكتەری دووەم بێت، كە ئەویش شوێن و ڕێی ستراتیجییان بێت بە دەوروپشتی ڕێگای ئاوریشمدا، ئەو ڕێگا بازرگانییە دێرینەی جیهانی كۆن كەوا ئێران و هندستان و چینی دەبەست بە ئەوروپا و ئەفریقاوە.
لە ڕووی زمانەوانییەوە هەرچەندە گۆرانی لقێكی باكووری ڕۆژئاوایی زمانە ئێرانییەكانە، بەڵام بەزۆریی بەر ئەو لایە دەكەوێت كەوا پردێك دەرەخسێنێت بۆ لقی باشووری ڕۆژئاوایی كەوا فارسی بەناوبانگترین زمانێتی. ئەمەش تایبەتمەندییەكی ڕاستەقینە دەگرێتەخۆ ئەگەر (لەكی)مان بە دیالێكتێكی گۆرانی دانا. نزیكەی سەد هەزار كەس لە ناوچەیەكی دوورە دەستی بەلووجستان بە شێوەی گۆرانی قسە دەكەن. ئەم زمانە بەشێوەیەكی نائاسایی دەوڵەمەندە بە هۆنراوە و بەیتی لیریك و چیرۆكە شیعری چەشنی بەیتی دڵداریی فەرهادی سەنگتاش. زۆربەی گۆرانی زمانەكان شیعە مەزهەبن. دیالێكتە بەرچاوەكانی تری گۆرانی و لەكی ئەمانەن: پێرەوەندی Pairwandi، كولیایی Kulyai، سنجابی Sanjabi، نانكیلی Nankili و زەنگەنە Zangana. هەروەها دەبێ دیالێكتی مێژوویی كەڵهوڕیشی بخەینەسەر، ئەوەی كە ئێستا عەشیرەتی كەڵهوڕی بەهێز و ژمارە زۆر قسەی پێدەكەن لە ناوچەیەكدا كەوا دەشتی بەپیتی مایدەشتی گرتووەتەوە تا شارۆچكەكانی گەیلان و مەندەلی و لەوێوە بەرەوخوار بۆ بەدرە.
كرماشانیش دیالێكتێكی دیكەی گۆرانییە كە پایە و شوێنێكی تایبەتی خۆی هەیە لە ناو هەموو زمانە ناوچەییە كوردییەكاندا و زمانی خەڵكی شاری كرماشانە كە گەورەترین و فرەنەتەوەترینی تەواوی شارە كوردییەكانە، كەوا ژمارەی دانیشتووانی زیاد لە نیو ملیۆنە. كرماشان ماوەی چەندین سەدە مەڵبەندی حكوومەتێكی ناوچەیی بووە و ئەریستۆكراتییەتێكی كوردیی پیگەیاندووە كەوا پایەیەكی بەرزی سامان و خوێندەواری و كاروباری دنیاییان دەردەست كردبوو. ڕادیۆ و تەلەفزیۆنی كرماشانیش بەشێكی باشی بەرنامەكانی بە كرماشانییە و زانستگەی یان زانکۆی كرماشان و كۆلێجی پێگەیاندنی مامۆستایان لەو شارەدا ئاستێكی دەوڵەمەندی ئەدەب و فۆلكلۆر و زمانەوانیی كوردیی دەردەخات. ئەو دیالێكتانەی بەكاردێن بۆ چاپەمەنی و بڵاوكردنەوە لە كرماشاندا دیالێكتی كوردیی غەیرە گۆرانیشی تێدایە، بەتایبەتی ئەردەڵانی. میدیای ڕاگەیاندن گۆرانی و مۆسیقا و فۆلكلۆری كوردی بە دیالێكتی گۆرانی پەخش و بڵاو دەكاتەوە و بایەخ و پشتگیرییەكی گەورەی هەیە لە دیالێكتی كرماشانیدا و نەك تەنیا لە ناو خەڵكی كوردستانی ئێراندا، بەڵكوو خەڵكی فارسی زمانی كرماشان و شوێنانی دیكەی ئێرانیش بایەخی ئەو زمانە دەزانن كە زۆر شانازی بە خۆە دەكات و بەرزبوونەوە و پێشكەوتنی هەر زمانێكی كوردیی ناوچەیی تری پێ قبووڵ نابێت كە بگاتە پلە و پایەی زمانێكی هاوبەشی كوردی (لینگوا فرانکا).
ئەو ناوچەیەی كە بە (لەكی) قسە دەكەن دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی ناوچەكانی گۆرانی زمانەوە. گەلێ كەس دیالێكتی لەكی بە زمانێكی جیاواز دادەنێن، بەڵام مشتومڕێكی زۆری لەسەرە و بە لای ئەوەدا دایدەشكێنێت كە لەكی لقێكە لە گۆرانی با لە دووریشەوە بێت. ڕاستییەكەی لێكچوونی نێوان گۆرانی و زمانی ناوچەی لەكستان زۆر دیار و ئاشكرایە و گۆرانیزمانێك بەئاسانی دەتوانێت دەمەتەقێ لەگەڵ لەكیزمانێكدا بكات. ئەگەر ڕۆژێك وا هاتە پێشەوە گۆرانی خۆی بە زلتر زانی لە لەكی، ئەوە شاعیری گەورەی لەك، باباتاهیری هەمەدانی و ئەوە بەرهەمە بەرز و نایابەكانی بە لەكی و فارسی شانازییەكی گەورەیە و فەزڵە بەسەر ناو و شۆرەتی گۆرانییەوە. هەروەها بنەماڵەی شكۆداری زەند كە لە سەدەی هەژدەهەمدا حوكمی وڵاتی فارسی كردووە بنەماڵەیەكی لەك زمان بووە. بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین كەوا بێجگە لە بەرهەمەكانی باباتاهیر، بەرهەمی زۆر كەم بەم دیالێكتە نووسراوە یان چاپكراوە. دیسانیش بێجگە لەو گۆرانیانەی لە شیعرەكانی ئەم شاعیرەوە بەكارهاتووە و لەلایەن ڕادیۆی ئێرانەوە پەخش دەكرێت هیچ میدیایەكی ڕاگەیاندنی تر لە حاڵی حازردا دیالێكتی لەكی بەكارناهێنێت.
پشتگیری كردنی دیالێكتێك لەمەڕ پێكهاتنی زمانێكی نوێ لەسەر بنەمای یەكگرتن و ئاوێتەبوونی چەند دیالێكتێك ئەمەیان ڕێگای كوردە بۆ ژیان، نەك هەر زمان، كە بووە بە هۆكارێكی پڕ بایەخ بۆ بەیەكەوەبەستنی نیشتمانی كورد و لەخۆگرتنی زمانێكی ئەدەبیی هاوبەش، كەوا پەسەندترە زمانێكی بەیەكەوەگرێدەر یان كۆن بێت و رۆلێكی بەرچاو ببینێت بۆ كێشكردنی دڵ و دەروونی كورد لە هەموو شوێنێك. ئەمە دەگونجێت ببێتە زمانێك كە هەموو كورد فێری ببێت و هەموو منداڵی كورد فێری قسەكردن بن پێی لەبەر خاتری پاشەڕۆژی كولتوورییان. دروستكردن و بەهێزكردنی ئاوها زمانێكی كوردیی هاوبەش ڕاستییەكی بایەخدار دەسەلمێنێت. لە ڕێڕەوی دروستكردن و جێگیربوون و گەشەسەندنی زمانێكی كوردی هاوبەشدا گەلێ كۆسپ و تەگەرە و ئەگەر هەن ئەزموونی سەركەوتن و شکستی گەلانی تر لەم بوارەدا خزمەت بە كورد بگەیەنێت. لە ناو گەلانی دوروبەردا عەرەب سەركەوتووترینیانە لە گەڵاڵەكردن و پەرەپێدانی زمانێكی هاوبەشدا. زمانی عەرەبیی فەسیح یان نوێكردنەوەی زمانی عەرەبیی كلاسیكی، یەكبوون و مانای شیاوی نیشتمانپەروەریی داوە بە تەواوی خەڵكی عەرەب زمان، لە مەراكیشەوە بۆ عومان. ئەگەر بەراوردی بكەیت تورك و فارس لەوان كەمتر سەركەوتنیان بەدەستهێناوە، بەڵام گەلێ لە كورد لەپێشترن.
ڕاستییەكەی هیچ شتێك لە “بەرهەمی كوردیی كلاسیكیی” تۆماركراو باشتر نییە بۆ خزمەتی كورد بە هەمان ئەو دەستوورەی كەوا ئەدەبی كلاسیكیی عەرەبیی قورئان وەك كەرەستەی دەربڕین، خزمەتی ڕیفۆرمیستە هاوچەرخەكانی عەرەبی كردووە لە بواری كولتوور و كۆمەڵایەتیدا، بە هەمان شێوەی سیاسەتمەدارانیش هەندێ جار وا لەقەڵەم دەدرێت كە “زمانە” كوردییەكان لەو زمانەوە هاتوون كە میدییە دێرینەكان قسەیان پێكردووە. ئەگەر وابێت دەبێت كوردی تەنها لقێكی دیالێكتە لاوەكییەكانی زمانی میدیی یان ماد بێت. تەنانەت ئەگەر زمانی میدیی بە بنەما و ڕەچەڵەكی زمانی كوردی دابنرێت ئەوە زانیاریی ئێستا لەسەر ئەو زمانە كوردییە دادەنرێت. بەڵام زانیاریی ئێستا لەسەر ئەو زمانە زۆر كەمە بۆ سەلماندنی بیر و بۆچوونی بووژاندنەوەی، هەرچەندە ئەوەش كارێكی بەجێیە. چونكە ئێستا تەنها شتی بچڕبچڕی بچووك و لاوازی میدیی هەن لە زمانی كوردیدا و چارەسەریش لەوەدایە كەوا دیالێكتێكی مۆدێرن هەڵبژێردرێت یان زمانێكی نوێ پێكبهێنرێت و بەزۆری پشت بەو دیالێكتانە ببەستێت كە ئێستا لەئارادان. دیالێكتی کرمانجیی باشوور، سلێمانی بۆ نموونە، زۆر بە چاكی پشتگیری دەكرێ لەلایەن زۆربەی كوردی ئێراقەوە بۆ هەڵبژاردنی وەك زمانێكی ئەدەبیی هاوبەش بۆ كوردەكانی ئێرانیش دیالێكتەكانی موكری و ئەردەڵانیی سەر بە کرمانجیی باشوور. زمانی گۆرانی لەڕووی مێژووییەوە گرنگە و ڕەنگە هەڵبژاردنی دیالێكتی سلێمانییان پێپەسەند نەبێت، ئەگەرچی دیالێكتەكانی سلێمانی و سۆرانی لای خۆیانەوە زۆر گونجاو و دەوڵەمەندن. لە ڕووی سیاسییەوە موكری زمانەكان وا دەڕواننە میراتی كۆمارە كوردییەكەیان كە جێی سەرنج و ڕێز بێت وەك چۆن سلێمانی پایتەختی هەرێمە ئۆتۆنۆمیدارەكەی كوردی ئێراقە، (بۆ ئاگاداریی خوێنەر ئیزەدی ئەم وتارەی ساڵی ١٩٨٨ بە ئینگلیزی بڵاوکردووەتەوە و ڕەنگە پێش ئەوش نووسیبێتی – و). لەلایەكی ترەوە گۆرانی زمانەكانیش، ڕۆشنبیر و زانا و ئەریستۆكراتەكانی كرماشان، ڕەنگە وای بۆبچن كە كارێكی نامۆ و نابەجێ بێت دیالێكتەكانی شارە دوورەكانی مهاباد و سلێمانی بەكاربێن وەك هۆكارێك بۆ بڵاوكردنەوەی ئایدیای یەكبوونی فەرهەنگی كوردی، لەكاتێكدا كە ئەزموونی جیاوازی گەشەكردووی فەرهەنگی و ئیداریی خۆیان كە بە گۆرانی گوزارشی لێوەدەكەن، بواری پێبدرێت دابەزێتە ڕیز و خانەی دووەمەوە. لە كوردەكانی ئەنەدۆڵ و سووریاشەوە گوێبیستی ئەفزەڵییەت دەبین، بەڵام بەزۆری بۆ کرمانجیی باكوور و زازایی.
كارێكی نابەجێ نییە ئەگەر وای لەقەڵەم بدەین هەر زمانێكی ناوچەیی كوردی وا دابنرێت كە ڕۆڵی زمانێكی هاوبەش ببینێت، چونكە بە شێوەیەكی لۆجیكی یەكێك دەبێت لە دیالێكتە بایەخدارەكانی شارە كوردییە سەرەكییەكان كەوا گەیشتوونەتە پلەی پێگەیشتنێكی ئەوتۆ كە شێوازی ژیانی ئەم سەدەیە گەرەكێتی. ئەو دیالێكتانە دەبێ پێش هەموو شتێك، قەبارەیەكی گەورەی ئەدەبی نووسراویان تێدابێت بۆ پشتگیری كردن لەو كاندیدكردنەیان و كەمیان میدیاكانی ڕاگەیاندن و مەنهەجی زانكۆكان باوەشی بۆ كردوونەتەوە. ڕاستییه‌كەی كێشەکە لەوەدایە كەوا كامیان ئەو ئیمتیازەیان بدرێتێ و دیسانەوە ئەوە دەڵێن زەحمەتە بیر لەوە بكرێتەوە كە كوردێكی شانازی بەخۆوە كردووی خەڵكی دەرسیم، دیاربەكر، سلێمانی، مهاباد یان كرماشان حەز بكات زمانی دڵبەند و خۆشەویستی خۆی دابەزێتە پلەی دووەم لە گرنگیدا و (پاشانیش پشتگوێخستنی) بەدانانی دیالێكتێكی كوردیی تر بۆ بەكارهێنانی سەرەكیی زمانێكی پێكهێنراو بە پێی بنەمای ئەم دیالێكتە سەرەكییانەیە و یەكخستنی خاڵە بەهێزەكانیان ڕەنگە چارەسەێكی بەجێ و گونجاو بێت.
ئەوی كە زیانبەخشە بە یەكێتیی بنەڕەتیی هەموو زمانە كوردییە ناوچەییەكان ئارەزووی هەندێ لە زمانەوانەكانە بۆ پۆلێن نەكردنی گۆرانی و لەكی یان تەنانەت زازاییش وەك زمانی كوردی بەڵكوو زیاتر پێناسەكردنیان وەك زمانی ناوبەینی کرمانجی و لوڕی، كە ئەمیان زمانێكی باشووری ڕۆژئاوای ئێرانییە. گۆرانی و لەكی وەك زازا و کرمانجی دوو لقی باكووری ڕۆژئاوای خێزانی زمانە ئێرانییەكانن. لوڕییش وەك فارسی لقێكی باشووری ڕۆژئاوای ئەو خێزانەیە. لە ڕێگەی هەورامییەوە گۆرانی بە ئاسانی بە کرمانجییەوە گرێ دەدرێت، هەروەها لێكچوونی نزیكی نێوان گۆرانی و زازایی دەبێتە هۆی بەهەڵە تێگەیشتن لە گرووپەكانیان و لەقەڵەمدانی ئەمی دواییان بە دیالێكتێكی سەرەكی ئەوی یەكەم دەداتەدواوە. بە واتایەكی تر ئەمە بە خاڵی كاریگەر دادەنرێت ئەویش ئاماژەكردنە بە ڕەگێكی هاوبەشی تەواوی زمانە كوردییەكان كەوا كەمێك دروستبوونی زمانێكی هاوبەش ئاسان بكات و پشت بەم پاشخانە هاوبەشە ببەستێت. بەڵام دەبێت مەسەلەكە ڕوون بێت و تێكەڵ و پێكەڵیی تێدا نەبێت. بیر و بۆچوونی بەستاندارد كردنی زمانی كوردی بە ئاوێتە كردنی ئەو زمان و دیالێكتانەی كە هەن. بەهەرحاڵ، ڕەنگە بەئاسانی لە نزیكی و تێكەڵبوونی زمانە ناوچەییە كوردییەكانەوە پەیدابێت كەوا پێشتر باسیان لێوەكرا. ڕاستییەكەشی ئەم بیروڕایە تاڕادەیەك مەحاڵە لەمەڕ هەموو ئەو زمانانەی كەوا گەلێ بەرهەمی نوووسراو و بەهای مێژوویی و فەرهەنگی خۆیانیان هەیە.
كورد لەمێژە كەمتر پێی لێدەنێن و كەمتر لەوە دەدوێن كەوا بەرهەمە ئەدەببیە كوردییەكان لەڕاستیدا كەمن، ئەگەر بەراورد بكرێن لەگەڵ شاكارەكانی ئەدەبی فارسی و عەرەبیدا، بەڵام لەسەرێكی ترەوە ڕەنگە بۆ مەبەستەكەی ئێمە ئەمەیان كارێكی باش بێت، چونكە هیچكام لە زمانە كوردییەكان قەبارەی بەرهەمێكی ئەدەبیی گەورەیان بەدەستەوە نەداوە ئەگەر بەراودیان بكەیت لەگەڵ میراتی ئەدەبیی ئەو دوو زمانەدا كە پێشتر باسمانكردن. لەبەر ئەوە تێرم و زاراوەكانیان بە ئاسانتر ئەو گۆڕانكارییەیان تێدا دروست دەبێت كە پێویستە بۆ پرۆسەی تێكەڵبوون. بەرهەمهێنانی ئەدەبێكی گەورە و بەهادار بەزۆری ئەوە دەگەیەنێت كەوا زمانە پێشینەكان لە ئاستێكی زۆر وەستاودا بوون و كۆسپ و تەگەرەی زۆری سەر ڕێی گەشەكردنی سرووشتیی زمانەوانییان مەسەلەی لەناوچوونیانی هێناوەتە پێشەوە. ئەمەش بە ڕۆڵی خۆی بووە بە هۆی “سواوییەك” وەك ئەنجامێكی دینامیكی بەكارهێنانی ڕۆژانە، بەڵام زمانی كوردی نە ڕاوەستاوە و نە پابەندە بە دەقێكی ڕەق و تەقی ئەدەبی نووسراوەوە. لەبەر ئەوەی زۆربەی كورد بە یەكێك لە دیالێكتە زۆرەكانی کرمانجیی قسە دەكەن كەوابوو رێزمانی بنەڕەتی و گەلێ لە فرمانەكانی زمانێكی پێكهێنراو دەكرێت و دەبێت لە کرمانجییەوە بێت، كە لە گشت بارێكدا رێزمانێكی نامۆ نییە بە گۆرانی یان زازایی، چونكە زۆر گونجاوە و دەتوانێت قەوارەی سەرەكیی خۆی لە گۆرانی و زازایی و هەروەها لەكییش دروست بكات. گەورەترین ژمارەی كورد وا لەقەڵەم دەدرێت كە بە دیالێكتەكانی کرمانجیی باكوور قسە بكەن. بەم پێیە لێكگرێدانی دیالێكتەكانی کرمانجیی سەروو و خواروو دەكرێت ببێتە زمانی زۆرینەی موسڵمانی سوننە، هیچ نەبێت بەناویش بێت. زازایی و گۆرانی زمانەكان بەزۆری شیعە مەزهەبن و تیرە و تایەفەی جۆراجۆرن و ڕێنماییە ئاینییەكان بە دیالێكتی جۆراوجۆری كوردی نووسراونەتەوە و بەهایەكی ئاینیی پیرۆزیان لەخۆگرتووە. ئەم مەسەلە ئاینییە ڕەنگە كێشەیەكی ڕاستەقینە بێت لە ڕێی گەڵاڵەكردنی زمانێكی ستاندارد لە ناو كورداندا.
سەرچاوە: گۆڤاری کوردیش تایمز ، بەرگی ٢، ژمارە ٢، هاوینی ١٩٨٨
زمانێکی هاوبەشی کوردی
Kurdish Times
Vol. 2, No. 2, Summer 1988
Pages: 13 – 24
A Kurdish Lingua Franca
* میھرداد ئیزەدی (لەدایکبووی ١٩٦٣) مێژووزان و نووسەر و کوردناسی به‌ناوبانگ و مامۆستای زانکۆی ھارڤارده. باوکی کورد و دایکی بەلجیکی بوونە و بە ھۆی دیپلۆمات بوونی ئەوان میھرداد زۆربەی لاوێتی خۆی لە عێراق، ئێران، ئەفغانستان و کۆریا تێپەڕکردووە. لە زانکۆی کانزاس، جوگرافیا و زانستی سیاسی و مێژووی خوێندووە. پاشان لە زانکۆی سیراکیوز دوو پلەی ماستەری لە Remote Sensing و کارتۆگرافی و لە پەیوەندییە نێونەتەوەییکاندا گرتووە. لە ساڵی ١٩٩٢دا دوکتۆراکەی لە زانکۆی کۆڵومبیا وەرگرتووە.
لە کتێبە گرنگەکانی:
- The Kurds: A Concise Handbook، (کورد: چەردە باسێک(بە ئینگلیزی)، ٢٦٨ لاپەڕە، ١٩٩٢،
- وەرگێڕانی شەرەفنامەی بەتلیسی بۆ ئینگلیزی (The Sharafnâma, Or, The History of the Kurdish Nation, 1597)، ٣٠٢ لاپەڕە، ٢٠٠٥
( ماڵپەڕی کوردستانیکا)
- پەراوێزی وەرگێڕ:
- بڵاوكردنەوەی ئەم باسە لەكاتێكدا بووە كە یەكێتیی سۆڤیێت هەڵنەوەشابووەوە.
- پێموایە كوردی جوو یان جوولەكە نییە، چونكە لە حاڵەتی جوودا نەتەوە و ئاین لێکگرێدراوە و ئەمیان چەشنی ئاینەكانی تر نییە كە هی نەتەوە و گەلی جیاجیابێت. ڕەنگە لێرەدا مەبەستی جووەكانی ناوچەی بادینان بێت كە تا ساڵی 1950 زۆربەیان نیشتەجێی ئاكرێ و دەوروبەری بوون و بێجگە لە زمانی عیبری بە دیالێكتی بادینانی كوردیش قسەیان دەكرد. وەك باس دەكرێ ئێستاش ئەوان لە ئیسرائیل تا ڕادەیەك نەریتی كوردەوارییان پاڕاستووە، بەڵام كورد نین.
- ئەم پۆلێنكردنەی سۆرانی و سلێمانی و گەرمیانی و .. تاد جێی هەڵوەستە و سەرنجدانە و ئەگەرچی كەمە جیاوازییەكان لەنێواندایە، بەڵام پێموانییە دیالێكتی جیاجیابن.
- نووسەر لێرەدا بەهەڵەدا چووە و سلێمانی پایتەختی هەرێمی ئۆتۆنۆمی كوردستان نەبووە، بەڵكوو هەولێر بووە. ڕەنگە مەبەستی پایتەختی ڕۆشنبیری بووبێت، كە زۆرینەی كورد پێ لەوە دەنێت.
- لە دوای قەڵاچوالان، سلێمانی پایتەختی میرنشینی بابان بووە و دیالێكتەكەشی زمانی فەرمانڕەوایانی ئەو میرنشینە و قەڵەمڕەوەکەی بووە. بەڵام ئەیالەتی شارەزوور كۆنە و دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی عەباسییەكان و بێجگە لە شارەزووری ئێستا تا دەوروبەری هەمەدانیشی گرتووەتەوە و گەلێ جار “إقلیم الجبال”یشی پێوتراوە. بێگومان ئەو سەردەمەش سلێمانی وەك شار لەئارادا نەبووە.
نووسین: پرۆفیسۆر میهرداد ئێزەدی* زانکۆی هارڤارد – ئەمریکا
لە ئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق
