“ئامادەكردنی بەرنامەی چاودێریی”
ا: هەڵسەنگاندنی پێداویستییەكان:- هەڵبژاردن تەنها پێشهاتێكی یەك رۆژە نییە، لیژنەی چاودێریی هەرێمایەتی دەبێ ماوه‌یه‌كی زۆر به‌رله ڕۆژی هەڵبژاردن، دەست بە به‌رنامه‌ڕێژی بكات. پێویسته بەوردی تاوتوێی یاساكانی وڵات بكرێت تا بزانرێ ئایا كۆمه‌ڵێك یاسای تایبەت بۆ چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا لەلایەن لیژنەی چاودێریی لۆكاڵییه‌وه هەیە یاخود نا، وەك یاساكانی پابەندبوون بە:- تۆماركردنی ناوی لیژنەكان لای بەرپرسان، تۆماری چاودێریی بەسەر هەڵبژاردنی لۆكاڵی لە سیستەمی چالاكییه‌كانی لیژنەكەدا، یاخود قەدەغەكردنی وەرگرتنی یارمەتی دارایی لە رێكخراوە بێگانەكان. شرۆڤەی ئەو یاسایانە، ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌خات كه بۆ داواكردن و وەرگرتنی متمانە بۆ بوون به “چاودێر”، پێویستمان بەچ هەنگاوێك له‌بواری مه‌یدانیدا دەبێت.
بڕیاردان بۆ دامه‌زراندنی گرووپێك كه كۆمه‌ڵێك ڕێكخراوی جۆراوجۆری كۆمەڵگای مەدەنی بگرێته‌خۆ، بەئامانجی چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا، بڕیارێكە كە دەبێ بەگوێره‌ی تایبەتمەندییەكانی یاساكانی وڵات و لێكه‌وته مه‌یدانییه‌كانی بدرێت.
ئەم بابه‌تانه گرنگییەكی ژیاریانەیان هه‌یه، دەستنیشانكردنی ئەو مەسەلەیەش كە ئایا چاودێریی هەرێمایەتی بەسەر هەڵبژاردندا كارێكی مه‌یدانییه یاخود نا، ده‌شێ به‌شێوه‌یه‌كی ورد وابەستەی هەمان ئەو فاكتەرانە بن. له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه، كاتی پێویست بۆ دەستەبەری سه‌رجه‌م پرەنسیپە تۆماركراوە یاساییەكان و فەراهەمكردنی بودجەیەكی تەواو، لەوانەیە ساڵێك یاخود زیاتری بوێت. وەك هەنگاوی یەكەم بۆ ئامادەكردنی بەرنامەی چاودێری، پێویسته لیژنەی چاودێریی هەرێمایەتی هەڵسەنگاندنێ بۆ پێداویستییەكانی ئەنجام بدات تا لەوە تێبگات كە گونجاوترین پێوەر و پانتایی و كاتی چالاكییەكانی چاودێریی چین؟ چۆن دەتوانرێ باشترین ئەنجام بەدەست بهێنرێت. لەكاتی پێویستدا، دەتوانرێ سوود له هەڵسەنگاندنی پێداویستییه‌كان وه‌ربگیردرێت له‌پێناو نووسینی پرۆژەیەكی پێشنیازكراو بۆ بودجە. بۆ ئه‌وه‌ی دڵنیا ببین كە بایەخ بەگرنگترین مەسەلەكانی هەڵبژاردن دراوە و ڕێوشوێنێكی ته‌واو پراكتیكی و دارایی بۆ پاڵپشتی له پرۆژەكە له‌به‌رده‌ستدایه، دەبێ ئەم هەڵسەنگاندنە هه‌ردوو ڕووی تیۆریی و پراكتیكی لەخۆبگرێت.
یەكەمین ئامانجی هه‌ڵسه‌نگاندنی پێداویستییەكان، دەبێ دیاریكردنی ڕێژەی بەرفراوانیی چالاكییەكان بكرێت. هەندێ لەو مەسەلانەی دەتوانرێ فۆكه‌سیان بخرێته‌سه‌ر، بریتین لە: شرۆڤه‌ی چوارچێوەی یاسایی، پێكهاتە، كاریگەریی و بێلایەنی لیژنەی جێبەجێكاریی هەڵبژاردن، سكاڵاكان و چۆنییه‌تی بەدواداچوونی سكاڵاكان، تۆماركردنی ناوی پارت و كاندیدەكان، تۆماركردنی ناوی دەنگدەران، ململانێكانی هەڵبژاردن وه‌ك بودجەی ململانێ و میدیاكان، رێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ، رۆژی هەڵبژاردن و راپۆرتی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن.
ئەگەرچی رۆژانی پێش و دوای هەڵبژاردن بەهەمان ئەندازەی رۆژی هەڵبژاردن جێگه‌ی بایه‌خه، لەوانەیە هیچ دامەزراوەیەك نه‌توانێ چاودێریی هەموو لایەنەكان و قۆناغەكان بكات. هه‌ربۆیه بایه‌خبه‌ندی و به‌رنامه‌ڕێژی پێویسته لەسەربنەمای ئەو بابه‌تانه ئەنجام بدرێت كه شیاوی جێبه‌جێكردنن. هەندێ لە تیمه‌كانی چاودێری ده‌شێ بڕیار بدەن كە تەنها چاودێری یەك یاخود چەند لایەنێكی هەڵبژاردن بكەن. بۆنمونە، (لیژنەیەكی چاودێریی خۆماڵی) ڕه‌نگه بیەوێ ئامانجەكانی پرۆسەی چاودێریی خۆی ببه‌ستێته‌وه به‌هەڵسەنگاندنی بەشداریی ژنان، كەمینەكان، یاخود ڕه‌گه‌زه تایبەتییەكانیتری پرۆسەی هەڵبژاردندا.
وەك دەستپێك، لیژنەی چاودێریی خۆماڵی دەبێ شرۆڤەیەكی وردەكارانەی ئەو راپۆرتانە بكات كە لەلایەن دامەزراوە نه‌ته‌وه‌یی و نێودەوڵەتییەكان و لیژنەكانی تری چاودێریی مافەكانی مرۆڤه‌وه، لەدوای هەڵبژاردنەكه‌وە بڵاویان كردۆتەوە. سەرەڕای ئەمەش، لیژنەی چاودێریی دەبێ شیكردنەوەو تاوتوێی یاسا پەیوەندیدارەكان بكات بۆنمونه: یاساكانی بواری هەڵبژاردن، پارتە سیاسییەكان، میدیاكان، دامەزراوە ناحكومییەكان و به‌دواداچوون بۆ یاساكانی پەیوەست به بابه‌ته تایبه‌ته‌كانیش بكات. هەڵسەنگاندنی ئەزموونەكانی پێشوو، دەبێ له‌گه‌ڵ شرۆڤه‌ی هه‌لومه‌رجی سیاسی، ئابوری، كۆمەڵایەتی ئێستادا ئاوێته بكرێت كە ژینگەی هەڵبژاردن دەخاتە ژێر كاریگەرییەوە. “خشتەی كات”ی رووداوەكانی په‌یوه‌ندیدار بەهەڵبژاردن، پێویسته پێش ئه‌وه‌ی چالاكییه‌كانی چاودێری ده‌ست پێبكات، به‌پێی یاساكانی هەڵبژاردن و یاسا پەیوەندیدارەكانیتر ئۆرگانیزە بكرێت.
جۆری هەڵبژاردنه‌كه دەتوانێ ڕۆڵێكی بنه‌ڕه‌تی ببینێ لە دیاریكردنی رێبازی چاودێریی و چۆنییەتی بەكارهێنانی چاودێرەكان لە قۆناغی بەر لەهەڵبژاردندا. رێبازی مامەڵەی جۆراوجۆر دەتوانرێ پەیڕەو بكرێت، ئەمەش وابەستە بەئەوەی كە هەڵبژاردن بۆ سەرۆك كۆمارە یاخود پارله‌مان، هەڵبژاردنەكەش لۆكاڵییە یاخود راپرسییەكی میللییە. كاتێك بڕیاری بانگهێشتی چاودێرە هەرێمایەتییەكان دەدرێت، واباشە چاودێران لەسەر بنەمای پێكهاتەی كۆمیسیۆنەكانی هەڵبژاردن بخرێنەگەڕ، بەجۆرێك كە هەر تیمێك بەرپرسی ناوچەیەكی هەڵبژاردنی تایبه‌ت به ناوچەك بێت یاخود به‌كۆمه‌ڵێك ناوچەی هەڵبژاردن یاخود تەنانەت بەیه‌ك بازنەی هەڵبژاردنەوە. هەر سیستەمێكی هەڵبژاردن لەوانەیە كاندید به‌پێی زۆرینەی ڕێژەیی دیاری بكات، یاخود له سیسته‌مێكدا یه‌ك یا چه‌ند پۆستێك له ڕێگەی هەڵبژاردنه‌وه به نوێنەره‌كان بسپێردرێت، واتا لەیەك كاتدا هەم بەرپرسانی ناوچه‌یه‌ك هەڵببژێردرێن و هەم پارله‌مانتاران یاخود هەردووكیان بەیەكەوە.
هەڵبژاردن ده‌شێ ململانێیەك به‌پێی یەك قۆناغ یاخود دوو قۆناغ بێت. ئەمانەش بگۆڕی گەورەن. بۆنمونە لە هەڵبژاردنی پارله‌ماندا كە لەسەر بنەمای (سیستەمی لیستی سەرتاسەری) ئەنجام دەدرێت، ده‌شێ چاودێران توانایان نه‌بێت چاودێری تۆماركردنی ناوی كاندیدەكانیان بكه‌ن، ململانێی هەڵبژاردنی سەرتاسەریی لەم سیستەمەدا زیاتر به‌رچاو ده‌كه‌وێت به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ ئەو سیستەمانەی لەسەربنەمای هەڵبژاردنی هەرێمایەتین. لەلایەكیترەوە لە هەڵبژاردنێكی پارله‌مانیدا كە لەسەربنەمای سیستەمی دەنگدانی زۆرینە لەناو بازنەكانی هەڵبژاردندا ئەنجام دەدرێت، یان لە هەڵبژاردنی حكومەتێكی هەرێمایەتیدا، چاودێران ده‌شێ به‌ناچارییه‌وه له‌یه‌ك كاتدا چاودێری چەند ركابه‌رایه‌تییه‌كی هه‌ڵبژاردن بكەن. ئەم فاكتەرانە دەبێ لەكاتی هەڵسەنگاندنی پێداویستییەكاندا رەچاو بكرێن، چونكە لەوانەیە دواجار ئەم فاكتەرانە ببنه‌مایه‌ی دیاریكردنی ڕێبازی چاودێرییەكە.
لەهەندێ لە مۆدیلەكانی هەڵبژاردندا، ڕه‌نگه چاودێریكردنی سەرجه‌م ناوچه‌كانی هەڵبژاردن له‌توانادا نەبێت، لەم هەلومەرجەدا ده‌شێ پرۆسه‌ی چاودێرییەكە بنۆڕێتە چەند نمونەیەك لە بەشەكانی هەڵبژاردن وەك مشتێك لە خەرواری سه‌رجه‌م بنكه‌كان یاخود تەنانەت یەك بنكه بەنمونە وەربگرێت. دواخاڵیش ئەمەیە كە ئایا لیژنەیەكی چاودێر دەبێ دەستوەربداتە سەرجەم چالاكییەكانی پەیوەست بەهەڵبژاردن وەك: گه‌یاندنی زانیاری به جه‌ماوه‌ر یاخود هاندانی خەڵك بۆ دەنگدان یا یارمەتیدانی بەرپرسانی هەڵبژاردن و حكومەت یاخود نا؟ پێویستە بایەخێكی ته‌واوه‌تی بەم مەسەلانە بدرێت، بەتایبەتی ئەگەر له‌ئارادایه ئەم چالاكییانە ده‌ستوه‌ربداته ئامانجە سەرەكییەكەی پرۆسه‌ی چاودێریی، چونكه هەندێكجاریش هه‌ڵبواردنی (چاودێریی پرۆسەی هەڵبژاردن) له (بەشداری وەك كارتێكه‌رێك له پرۆسەی هەڵبژاردندا) كارێكی ئاسان نییە.
ئا: ڕێكخراوی ئاسایش و هاریكاریی له ئه‌وروپا
وەرگێڕانی: د.كارزان محەمەد
