لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا لە سەرتاسەری ئێراق نرخی دۆلار دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە، لەگەڵ نزیکبوونەوەی کۆتایی ئەمساڵ، بازاڕ چاوەڕێی ترسی هەڵاوسانی یان بەرزبوونەوەی نرخەکەی دەکات. لە بۆرسەی بەغدا نرخی هەر دۆلارێک گەیشتە هەزار و 515 دیناری ئێراقی، بەهەمان شێوە نرخی ئاڵوگۆڕی دراو لە بۆرسەی هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستان گەیشتە هەزار و 515 دینار، بەگوێرەی بۆرسە ئێراقییەکان، لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا خواست لەسەر دۆلاری ئەمریکی کەمیکردووە، ئەمەش وایکردووە نرخی دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر دیناری ئێراقی دابەزێت.
“سياسه‌تى نه‌ختينه‌يى لە ئێراق”
سياسه‌تى نه‌ختينه‌يى به‌شێكى گرنگه له سياسه‌تى ئابوورى گشتى، چونكه سياسه‌تى نه‌ختينه‌يى رۆڵى گرنگ له رێكخستنى خستنه‌ڕووى دراو و كۆنترۆڵكردنى نه‌ختینه و ئيئتمان و به ئامانجگرتنى هه‌ڵاوسان له وڵات ده‌گێڕێت. هه‌ڵاوسان له سه‌ره‌تايى هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى رابردووه‌وه به‌رده‌وام له هه‌ڵكشان بووه له ئێراق، گه‌وره‌ترين ئاڵنگارى به‌رده‌م بانكى ناوه‌ندى ئێراق رێگريكردن بووه له هه‌ڵاوسان له دواى وه‌رگرتنى سه‌ربه‌خۆيى خۆى به پێى ياساى ژماره (56)ى ساڵى 2003، بۆ به‌هێزكردنى تواناى كڕينى دينارى ئێڕاقى. به‌ڵام تاكه ئامراز كه بانكى ناوه‌ندى به‌ده‌ستييه‌وه بووه، بريتى بووه له خستنه بازاڕى دۆلار بۆ جێگيركردنى نرخى گۆڕينه‌وه‌ى دينار به‌رامبه‌ر به دۆلار.
ئەمجارەیان زریانێکی نوێ رووی لە ئێراق کردەوە، بەجۆرێک دراوی ناوخۆیی بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریکی دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە، دوای ئەوەی پێشتر قەیرانەکانى سیاسی و ئەمنی و تەندروستی روویدا لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا، دابەزینی نرخی نەوت، و حکومەت گەیشتە قۆناغی کورتهێنان لە پێدانی مووچەی فەرمانبەرانیدا و، ناچاربوو پەرلەمان ڕاسپێرێت لەسەر یاسای قەرزکردنی ناوخۆیی کۆببنەوەو بڕیاربدەن لەسەر چۆنێتى پرکردنەوەى کورتهێنانى دارایى لەناوخۆى وڵاتدا.
حكوومه ت هه نگاوه سه ره تاییه كانی بۆ جێبه جێكردنی مه رجه كانی كاغه زی سپی ده ستیپێكرد كه له ماوه ی ساڵانى2020)-(2021رابردوودا كاری كرد و باسی زۆری كرد بۆ پاڵپشتی ئابووری خۆی له رێگه ی به رزكردنه وه ی نرخی دۆلار به رامبه ر به دراوی ناوخۆ له 1184 دیناره وه بۆ 1450 دینار بۆ یه ك دۆلار بە نرخێکی فرۆشتن کە لەلایەن وەزارەتی دارایی بانکی ناوەندییەوە پەسەندکراوە و، ئەم هەنگاوە کاریگەری نەرێنی لەسەر نرخی کاڵا و پێداویستییەکانی ڕۆژانە ئێراقیەکان هەبوو بۆ هاوڵاتی بە ڕێژەیەکی کەمتر لە 25%. قەیرانەکان بەم هەنگاوە لەڕووی ئابوورییەوە تووندتر بوون و تەندروستیش پێشی کەوت دوای ئەوەی تەنیا لە لایەنی سیاسی و ئەمنیدا سنووردار بوو، هەموو ئەمانەش لە کاتێکدا هاتن کە ئێراق وڵاتێکی یەک ڕەهەند ئابورییە کە نزیکەی 95%.پشت بە نەوت دەبەستێت بۆ دابینکردنی خەرجییەکانی دەوڵەت.
نرخی دۆلار لە ئێراق لەسەر کۆمەڵێک فاکتەر وەستاوە کە گرنگترینیان پەیوەندی نێوان وەزارەتی دارایی و بانکی ناوەندیی ئێراقە، لە بنەڕەتدا دیاریکردنی نرخەکە بەپێی گرێبەستێکی نێوان وەزارەتی دارایی و بانکی ناوەندی ئێراقە. سەرچاوەی سەرەکیی یەدەگی دراوی بانکی ناوەندی لەو رێگەیەوە پشتیوانی نرخی دۆلار دەکات و دەستوەردان لە بازاڕ دەکات داهاتی نەوتە. وەزارەتی داراییش رۆڵی لە دیاریکردنی نرخی دۆلار هەیە بۆ مەبەستی بودجە. بۆیە نرخەکە بە سازانی نێوان سیاستەی دراو و سیاسەتی دارایی دیاریکراوە. زۆر کەس ئەمە نازانێت، بەڵام ئەمە راستییەکەیە، بۆیە بەبێ سازانی نێوان سیاسەتی دراو و دارایی ئێراق گۆڕانکاریی بەسەر نرخی دۆلار نایەت. ئێستا کە هەر دۆلارێک بە 1320 دینار دیاریکراوە و لە بودجەی ساڵانی 2023 و 2024 و 2025 جێگیرکراوە.
“هۆکارەکانى بەرزبونەوەى بەهاى دینارى ئێراقى”
حکومەتی ئێراق پێی وایە دابەزینی نرخی دۆلار بە کۆمەڵێک هۆکار بووە، لەوانەش توانای بەرزی یەدەگی دراوی ئێراقى و هۆکاری بەرزبوونەوەی بەهای دینار پەیوەستە بە کۆبوونەوەکانی بانکی ناوەندیی ئێراق لەگەڵ بانکی فیدراڵی ئەمریکا و وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا، بە گوێرەی زانیارییەکان ئەمریکا رازی بووە بە گوێرەی پێویست دۆلاری کاش بە ئێراق بدات، بەڵام بڕەکە دیار نییە. بازاڕی دراو لە ئێراق لە سەر بنەمای زانیاری و داتا نییە بەڵکو لەسەر بنەمای ئەو لێدوانانەیە کە دەدرێن، بۆیە بەبێ بوونی داتایەکی دروست بازاڕەکانی دراو لە چەند رۆژی رابردوو تووشی ناجێگیری بوون و بەهای دینار بەرزبووە.
گرنگترینیان ئەو هەڵمەتە میدیاییەیە کە حکومەتی ئێراق سەبارەت بە زیادکردنی بڕە پارەکان ئەنجامی داوە. لە گواستنەوەی دەرەکی لەگەڵ سەرەتای ساڵی نوێ، هەروەها نیازی حکومەت بۆ مامەڵەکردن بە دیناری ئێراقی لە سەرجەم مامەڵە داراییەکان جگە لە پێدانی دۆلاری ئەمریکی بە پێنج بانک لەبری ئەوەی ڕادەستی بانکی ناوەندی ئێراق بکات . نیازی ئەوە هەیە ئەو بانکانە ببەسترێتەوە بە بانکێکی عەممان و زیادکردنی ژمارەی بانکەکان لە ئایندەیەکی نزیکدا، ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەگەر مامەڵە داراییەکانی وڵات لەگەڵ دیناری ئێراقی یەکبخرێن، ئەوە دەبێتە هۆی کاراکردنی دینار بۆ چاکبوونەوە و دابەزینی نرخی دۆلار، بەو پێیەی پێویستی بە دۆلار تەنها بە دیناری ئێراقی سنووردار دەبێت. بازرگانان، هەروەها ئەو هاووڵاتیانەی کە ئارەزووی گەشتکردنیان بۆ دەرەوەی وڵات دەکەن.
رۆژی 14-12-2023 بانکی ناوەندی ئێراق لە راگەیاندراوێکی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکرد لە گەڵ بانکی فیدراڵی ئەمریکا و وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا لە دووبەی کۆبوونەتەوە و ئەمریکا رەزامەندی نیشان داوە بە گوێرەی پێویستی ئێراق ساڵی 2024 دۆلاری کاش بۆ بانکی ناوەندی بنێرێت. گومانم هەیە ئەمریکا تەواوی پێویستیی ئێراق بە دۆلاری کاش دابین بکات، زۆربەی دۆلاری کاش لە ئێراقەوە دەچێتە ئێران، بۆیە دۆلاری ئێراق رۆڵی سییەکانی ئێران دەبینێت، بۆیە ئەستەمە بەهای دینار بەرامبەر دۆلار لە بازاڕەکان بگاتە 132 هەزار دینار تاوەکو ئێران و ئێراق بەو قەبارەیە ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوانیان بەردەوام بێت. بە گوێرەی داتاکانی گومرگی ئێران، لە هەشت مانگی رابردوودا بایی 6 ملیار و 23 ملیۆن دۆلار کاڵا لەو وڵاتەوە هەناردەی ئێراق کراوە. بەوپێیە مانگانە بایی 750 ملیۆن دۆلار کاڵا لە ئێرانەوە هەناردەی ئێراق و هەرێمی کوردستان کراوە.
پرسی دۆلار لە ئێراق بە سیاسی کراوە، سوودانی و مالکی بەڵێنیان بە ئەمریکا داوە سنوورێک بۆ چوونی دۆلاری کاش بۆ ئێران دابنێن، ئەمریکا دوو سیاسەت لە ئێراق پەیڕەو دەکات، سیاسەتی نەرم؛ کە ئێستا لەگەڵ حکومەتی ئێراق پەیڕەوی دەکات، لەگەڵ سیاسەتی تووند؛ کە پێشتر وایکرد بەهای دینار زۆر دابەزێت و دۆلاری کاشی لە ئێراق کەمیکردەوە.
“گرفتەکانى بەردەم بەهاى دینارى ئێراقى”
ئێستا دوو دراو لە ئێراق هەیە کە دینار و دۆلارە، بەم شێوەیە سەقامگیربوونی نرخ سەخت دەبێت، هەر وڵاتێک ئەگەر بیەوێت رێز لە سەروەری خۆی بگرێت نابێت بە دوو دراو مامەڵە بکات، دراوی بیانی ئامانجەکەی بۆ مامەڵەی دەرەکییە نەک نێوخۆی وڵات. ئەگەر بەم شێوەیە بێت هیچ سیاسەتێکی دراو ناتوانێت کۆنترۆڵی نرخی دینار و دۆلار بکات. سەبارەت بە هاوردەکردنی دۆلاری کاش و رەزامەندی ئەمریکا لەسەری، گەنجینەی ئەمریکا رەزامەندی داوە لەسەر هەناردەکردنی دۆلار بۆ ئێراق، ئەوەش زیاتر دەدرێتە ئەوانەی گەشت دەکەن، ئێستا دابەشکردنی دۆلار ملەکەچی ئەم بنەمایەیە کە بۆ گەشتی دەرەوە بەکاردێت و دەبێت ئەو کەسە ناوی خۆی تۆمار بکات و کارت بەکاربهێنێت. لە داهاتووش دراوی دیکەش دێت وەک یۆرۆ، درهەمی ئیماراتی، لیرەی تورکی و ریاڵی سعودی.
رێگەدانی ئەمریکا بە هاوردەکردنی دۆلار لەلایەن ئێراقەوە سنووری خۆی هەیە و کراوە نییە، چونکە پارەی کاش تەمومژاوییە، ئەمریکا دەزانێت ئێراق پێویستی بە چەند دۆلارە، دەیانەوێت بزانن ئەو دۆلار دەدرێتە کێ و دەبێت ناسراو بێت کە ئەمە فڵانە کەسە، گەشتی دەرەوە دەکات و پێویستی بە بڕە دۆلارێکە. ساڵانە ئێراق نزیکەی 45 ملیار دۆلار دەفرۆشێت کە نزیکەی 15٪ دۆلاری کاشە، کە بۆ پێویستی گەشتی دەرەوەیە و ئەوەی دیکە بە کارت دەبێت، کە پێشتر خەڵک ئەمەی بەکارنەدەهێنا، دەبێت پرۆسەکە رێک بخرێت، نەک هەڕەمەکی بێت و پێیویستە بە رێککەوتن بێت.
“دەرئەنجام”
پێشبینی دەکرێت لەماوەی ئەو ڕۆژانەی کە لە ساڵی ڕابردوودا ماونەتەوە، هەڵاوسان لە نرخی دۆلاردا ڕووبدات بەهۆی پچڕانی کاتی دەوام بۆ زۆرێک لە کۆمپانیاکان، هەروەها ئەو حیسابە کۆتاییانەی لەلایەن زۆرێک لە کۆمپانیاکانەوە یەکلایی دەکرێنەوە، له دوای سەری ساڵەوە ئەگەر ئێراق تەواوی مامەڵەی دراو بە دینار بكات و پەنا بۆ دراوی دیكە ببات و بەو دراوانە مامەڵە لەگەڵ وڵاتانی دیكە بكات، نرخی دۆلار زیاتر لە ئێستای دادەبەزێت.
01-01-2024 دەبێت مامەڵەکردن تەنیا دیناربێت، مامەڵەی نێوخۆیی دەبێت بە دینار بێت، کرێ، مامەڵە و موچە. مامەڵەی دەرەکی بە دراوی بیانی دەبێت، کە نرخەکەی جێگیرکراوە، هیچ وڵاتێک نییە کە رێز لە خۆی بگرێت، دوو جۆری دراو بەکاربهێنێت، ئەمە پەیوەندیبە سەروەریی نیشتمانییەوە هەیە، دەبێت مامەڵەی نێوخۆی بە دینار بێت. مامەڵەکردن بە دراوی دیکە جگە لە دینار پێشلکاردنی یاساییە.
