بڕیارە لە ١٨ى کانونى دووەمی ٢٠٢٣ هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى پارێزگاکانى ئێراق بکرێت، بۆ یەکەمجار لە ساڵى ٢٠٠٥ـەوە ئەو هەڵبژاردنە لە کەرکووک دەکرێت. ھەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان لە ئێراق لە ساڵەکانی ٢٠٠٩ و ٢٠١٣ ئەنجامدراوە، بەڵام لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە ھەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان لە کەرکووک ئەنجام نەدراوە. بەپێی یاسای نوێی هەڵبژاردنی پەرلەمان و ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراق، ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراق لە ٢٨٥ کورسی پێکدێت، کە ١٠ کورسییان بۆ پێکهاتەکان لە چوارچێوەی کورسیی کۆتا تەرخان دەکرێن، بەو پێیە ئەگەر ئەو کەسانەی خۆیان بەربژێر کردووە دابەشی کورسییەکان بکرێن، هەر کورسییەکی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراق بە تێکڕا زیاتر لە ٢١ بەربژێر رکابەرایەتیی لەسەر دەکەن. بەپێی داتاکانی کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکان ٦٠٢٢ کەس خۆیان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراق بەربژێر کردووە، بەشێکیان سەربەخۆ و بەشێکیشیان لە چوارچێوەی ٦٦ حیزب و هاوپەیمانێتی دان. لەم هەڵبژاردنەدا زیاتر لە ١٦ ملیۆن كه‌س مافی ده‌نگدانیان لەو هەڵبژاردنە هەیە و کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکانی ئێراق ئامادەکاری کردووە بۆ کردنەوەی حەوت هەزار و ٧٦٥ بنکەی ده‌نگدان کە لە ٤٨ هەزار و ٤٠ وێستگەی دەنگدان لەخۆدەگرێت، بۆ دەنگدانی گشتی، تایبەت و ئاوارەکان. بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی ئێراقیش، بۆ هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراق، ناوەندەکانی دەنگدان و وێستگەکان لەلایەن فەرمانبەرانی دەوڵەت و خوێندکارانی زانکۆ و دەرچووان بەڕێوەدەبرێن كه ژماره‌یان ٢١٤ هەزار و ٥٩٥ کارمەندە.
بەپێی یاسای ژمارە ٤ی ساڵی ٢٠٢٣ کە یاسای “هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنەکانی ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی پارێزگا و قەزاکانی ئێراق ژمارە ١٢ی ٢٠١٨”، کورسییەکانی “ئاسایی” ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراق بەمشێوەیە بەسەر پارێزگاکان و بە رەچاوکردنی ژمارەی دانیشتووان دابەشکراون:-
کەرکووک: ١٥ کورسی، ئەنبار: ١٦ کورسی، بەسرە: ٢٢ کورسی، دیوانیە: ١٤ کورسی، موسەنا: ١٢ کورسی، نەجەف: ١٥ کورسی، بابل: ١٨ کورسی، بەغدا: ٤٩ کورسی، دیالە: ١٥ کورسی، زیقار: ١٨ کورسی، سەڵاحەدین: ١٥ کورسی، کەربەلا: ١٣ کورسی، میسان: ١٣ کورسی، نەینەوا: ٢٦ کورسی، واست: ١٤ کورسی
کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی ئێراق رایگەیاندووە، شەش هەزار و ٢٢ کاندید کێبڕکێ لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان و لەمیانی پرۆسەی وردبینیکردن و بەدواداچوون، ٣٥٧ کاندید لە کێبڕکێی هەڵبژاردن دوورخرانەوە ژمارەی هاوپەیمانییەکانیش ٣٨ لیستە، لەگەڵ ١٦٣ پارت و کاندیدی سەربەخۆ، بەشێوەیەک چوار هەزار و ٢٢٣ کاندید لە هاوپەیمانییەکان و هەزار و ٧٢٩ کاندید لە پارتەکان و ٧٠ کاندیدی سەربەخۆ پێکهاتوون. لەبارەی کاندیدی پێکهاتەکانیش، ١٦ کاندید لە پێکهاتەی کریستیان و ١٣ کاندید لە پێکهاتەی کوردە فەیلییەکان و پێنج کاندیدی شەبەک و چوار کاندیدی ئێزدییەکان خۆیان لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان کاندید کردووە. لەم هەڵبژاردنەدا، ٢٧ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای بەغدا، ١٢ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای ئەنبار، ١٣ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای بابل، ١٩ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای بەسڕە، ١٢ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای میسان، ١١ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای سەڵاحەددین، ١٦ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای دیالە، ١١ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای کەربەلا، ٩ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای موسەننا، ١٤ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای نەجەف، ١٠ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای قادسیە، ١٧ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای واست، ١٤ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای زیقار، ٣٠ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای نەینەوا و ١٨ هاوپەیمانی و قەوارە لە پارێزگای کەرکووک بەشداری پڕۆسەکە دەکەن.
“سیستەمی لامەرکەزییەتی ئێراق”
بەپێی دەقە دەستوورییەكان، سیستەمی دەوڵەتی ئێراق لە ڕووی سیاسی و كارگێڕییەوە سیستەمێكی لامەركەزیە، هەر لەو پێناوەشدا دەرچوواندنی یاسا و ڕێنماییەکان لە ئەنجوومەنی نوێنەران دەبێت خزمەت بەو بنەما دەستوورییە بکەن کە لامەركەزییەتە، یەکێک لەو یاسا گرنگانەش یاسای ئەنجوومەنی پارێزگاکان و دوایی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانە کە دەستەبەری لامەرکەزی بۆ ئەو پارێزگایانە دەکات کە لە چوارچێوەی هەرێمێکدا ڕێکنەخراون. بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ئەو پسپۆڕی و دەسەڵاتە فراوانانەی كە دەستووری كۆماری ئێراق بە پارێزگاكانی داوە، هەروەها بۆ دەوڵەمەندكردنی ئەو یاسایانەی تایبەتن بە گۆڕینی باری دەوڵەت لە دەوڵەتێكی سادەوە بۆ دەوڵەتێكی فیدراڵی، لە نێویاندا یاسای ئەنجوومەنی پارێزگاکانە. ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان، ئه‌نجومه‌نێكی هه‌ڵبژێردراوه له‌لایه‌ن خه‌ڵكەوە، له‌ڕووی كارگێڕی و دارایی و یاساییه‌وه به‌ستراوه‌ته‌وه به سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران و له‌ڕووی چاودێرییه‌وه ده‌كه‌وێته ژێر چاودێریی په‌رله‌مانه‌وه. ده‌سه‌ڵاتی ئه‌نجوومه‌ن چاودێریكردنه له‌سنوری كارگێڕی پارێزگاكه‌دا و مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه بڕیار و پەیڕه‌و و ڕێنماییه‌كان بۆ رێكخستنی كاروباری كارگێڕی و دارایی له سنووری پارێزگاكه‌دا ده‌ربچوێنێت، تا بتواندرێت سه‌رپه‌رشتی به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری پارێزگا به‌پێی پره‌نسیپی لامەرکەزی كارگێڕی بكات.
“ناکۆکییەکانی پێش هەڵبژاردن”
ململانێ و ناکۆکییە سیاسییەکان لە گۆڕەپانی سیاسیی ئێراق بەرەو قۆناغی رووبەڕووبوونەوە دەچێت، لەماوەی رابردووش لە ئەنجامی وەڵامدانەوەی بەشێک لە سەرکردەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ بانگەوازی سەدرییەکان بۆ بایکۆتی هەڵبژاردن، لایەنگرانی سەدر لە چەند پارێزگایەکی ناوەڕاست و باشووری ئێراق هێرشیان کردە سەر بارەگاکانی رەوتی حیکمە بە سەرۆکایەتی عەمار حەکیم و حزبی دەعوە و دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی. بەشێک لە لایەنە شیعییەکان، بانگەوازی بایکۆتکردنی هەڵبژاردن لەلایەن سەدرییەکانەوە لە بەرژەوەندی سوننەکان دەزانن و بەو هۆیەشەوە، لە بانگەشەی هەڵبژاردن لەو پارێزگایانەی هەردوو پێکهاتەی سوننە و شیعەی لەخۆگرتووە، دەنگی پەیامی تائیفی زیاتر دەبیسترێت ئەمەش لەپێناو راکێشانی سۆز و دەنگی دەنگدەران بۆ سەر سندووقەکانی دەنگدان.
“رێژەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردن”
رێژەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنی لە ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراقدا، نوێترین ململانێی نێوان رەوتی سەدر و لایەنەکانی چوارچێوەی هەماهەنگییە، موقتەدا سەدر داوای لە لایەنگرانی خۆی و دەنگدەران کردووە بەشداری پرۆسەی دەنگدان نەکەن، لایەنەکانی دیکەش لە پێناو شەرعیەتی هەڵبژاردنەکە داوای چوونە سەر سندووقەکانی دەنگدان دەکەن. لە دوای پرۆسەی ئازادی ئێراقەوە لە ساڵی ٢٠٠٣، چەندین هەڵبژاردن و پرۆسەی دەنگدان لە ئێراق بەڕێوەچووە، بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنیش، هەڵبژاردن دوای هەڵبژاردن؛ رێژەی بەشداری دەنگدەران لە هەڵبژاردن دابەزیوە. لە هەڵبژاردنەکانی ٢٠٠٥، رێژەی بەشداریکردن لە دەنگدان گەیشتە ٨٠٪، بەڵام لە هەڵبژاردنەکانی ٢٠١٠ و ٢٠١٤ـی پەرلەمانی ئێراق ئەم رێژەیە بۆ نزیکەی ٦٠٪ دابەزی و لە هەڵبژاردنەکانی ٢٠١٨ـش رێژەی دەنگدان گەیشتە ٤٥٪ و لە دوایین هەڵبژاردنیش لە ٢٠٢١، رێژەی دەنگدان لە هەڵبژاردنەکانی ئێراق گەیشتە ٤٠٪. هەرچی تایبەتیشە بە رێژەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراق کە لە ٢٠٠٩ و ٢٠١٣ ئەنجامدرا، گەیشتە ٥٠٪ـی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو. لە ڕووی یاساییەوە، رێژەی بەشداریکردنی دەنگدەران لە هەڵبژاردنەکان لە ئێراقدا هیچ پەیوەندییەکی بە پێدانی شەرعییەت و رەتکردنەوەی ئەنجامەکان نییە، ئەمەش لەبەرئەوەی هیچ ماددەیەکی دەستوور و بڕگەیەکی یاسایی نییە رێژەی دەنگدان دیار یبکات بۆ پەسەندکردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەکان. شارەزایانی دەستووریی و یاسایی ئەوەیان روونکردووەتەوە، بەهۆی نەبوونی هیچ دەقێکی دەستووریی و یاسایی بۆیە هیچ ئەگەرێک نییە کە هەڵبژاردنی حکومەتە خۆجێییەکان و هەڵبژاردنی پارێزگار لە ئەنجوومەنی پارێزگاکان بخاتە ژێر پرسیارەووە یان رەتیانبکاتەوە، بۆیە رێژەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردن هەرچەند بێت، ئەوا ئەنجوومەنی پارێزگاکانی و ئەو پاریزگارانەشی هەڵدەبژێردرێن لە ئەنجوومەنەکە، یاسایین و شەرعییەتی جێبەجێکردنی دەسەڵاتەکانیان هەیە.
“بایکۆتی هەڵبژاردن لەلایەن سەدرییەکان”
موقتەدا سەدر دوای کشانەوەی لە پرۆسەی سیاسی لە دوای هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی ئێراق ٢٠٢١، بۆ هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراقیش کە ئەم مانگە ئەنجامدەدرێت، بڕیاریدا بەشداری نەکات، سەدرییەکان دەیانەوێت وەک چۆن لە خۆپیشاندانەکانی گۆڕەپانی تەحریر و ناوچەی سەوز باڵادەستی خۆیان نیشاندەدەن، ئەمجارە لە رێگەی بەرزی رێژەی بەشدارینەکردن لە دەنگدان، کاریگەری خۆیان لە پرۆسەی سیاسیی دووپاتبکەنەوە. لە هەڵبژاردنەکانی ٢٠٢١، رەوتی سەدر کە براوەی یەکەمی هێزە شیعییەکان بوو، نزیکەی ٩٠٠ هەزار دەنگی بەدەستهێنا بە رێژەی ٩٪ـی دەنگەکان، هەرچەندە لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨، رەوتی سەدر زیاتر ملیۆنێک و ٥٠٠ هەزار دەنگی بەدەستهێنابوو. لە ١٣ـی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣، موقتەدا سەدر لە پەیامێکدا، داوای لە لایەنگرانی کرد بایکۆتی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراق بکەن و ئاماژەی بەوەکرد، “بەشدارینەکردنتان لە شەرعییەتی هەڵبژاردنەکە لە ناوخۆ و دەرەوەی وڵات کەمدەکاتەوە”. ئەم هەڵبژاردنەش دەبێتە یەکەم هەڵبژاردن لە ماوەی ٢٠ ساڵی رابردوو لە ئێراقدا، کە رەوتی سەدر بایکۆتی بکات و بانگەشەی بەشدارینەکردن لە پرۆسەی دەنگدان لە لایەنگران و دەنگدەرانی بکات. بەشێک لە چاودێران ئاماژە بەوەدەکەن، بایکۆتکردنی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراق لەلایەن سەدرییەکان بەوشێوە ئاشکرایە، دوای شکستی هەوڵە سیاسییەکان دێت بۆ دواخستنی هەڵبژاردنەکە، بەتایبەتی بەشێکی لایەنە سیاسییەکان لەپێناو بەشداریکردنی سەدرییەکان، ئامادەی دواخستنی هەڵبژاردن بوون، لە بەرامبەردا هەندێک لە لایەنەکان رژدبوون لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەتایبەتی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی.
“یاری هاوپەیمانییە شیعییەکان لە ناوچە سوونییەکان”
بانگەشەی لایەنە سوننەکانی ئێراق لە شەش پارێزگا کۆبوونەتەوە، ئەوانیش پارێزگاکانی بەغدا، ئەنبار، نەینەوا، سەڵاحەددین، دیالە و کەرکووکە، ئەمەش وایکردووە لایەنە شیعەکان بە لیستی جیاواز و لەژێر ناونیشانی هاوپەیمانی جیاواز لەو پارێزگایانە بەشداری بکەن. جیاواز لە هەڵبژاردنەکانی رابردوو، لایەنە شیعییەکانی ئێراق لە رێگەی چەندین هاوپەیمانییەوە، هەوڵی کێبڕکێ دەدات لەگەڵ هێزە سوننەکان بۆ بەدەستهێنانی کورسی ئەنجوومەنی پارێزگاکان لە ناوچە سوننەنشینەکان. لە گۆڕەپانی کێبڕکێی سوننەکاندا، شەش هاوپەیمانی پەیوەندیدار بە هێزە شیعییەکان لە پارێزگا سوننەکان دەچنە کێبڕکێی هەڵبژاردنەوە و لەگەڵ چوار بەرە سەرەکییەکەی سوننەکان “تەقەدوم، سیادە، حەسم و عەزم” رکابەری لەسەر کورسی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی نەینەوا، ئەنبار، سەڵاحەددین، دیالە و کەرکووک دەکەن.
لایەنەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی بە سێ هاوپەیمانی بەشداری لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراق دەکەن، کە ئەوانیش بریتین لە “هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا” بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی (کە لەگەڵ لیستی نەهجی نیشتمانی هاوپەیمانی کردووە کە نوێنەرایەتی پارتی فەزیڵەی ئێراقی دەکات)، “هاوپەیمانی بونیاد دەنێین” کە هادی عامری سەرۆکایەتی دەکات (بە لیستی هاوپەیمانی هێز و لایەنەکانی حەشدی شەعبی ناسراوە و نوێنەرایەتی هەموو گرووپە چەکدارییە شیعییەکانی نزیک لە ئێرانی لەخۆگرتووە) و هاوپەیمانی هێزی دەوڵەت کە لە رەوتی حیکمە بە سەرۆکایەتی عەممار حەکیم و هاوپەیمانی نەسڕ بە سەرۆکایەتی حەیدەر عەبادی پێکدێت.
“هاوپەیمانی چوارچێوەی نیشتیمانی”
هاوپەیمانی چوارچێوەی نیشتیمانی (تحالف الإطار الوطني) بە سەرۆکایەتی محەممەد سالم غەببان، یەکێکە لە سەرکردەکانی رێکخراوی بەدر و پێشتر وەزیری ناوخۆی ئێراق بووە. ئەم هاوپەیمانییە لە کەرکووک و سەڵاحەددین بەشداری لە کێبڕكێی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان دەکات. هاوپەیمانی چوارچێوەی نیشتمانی پێکهاتووە لە هاوپەیمانی بنیاتدەنێین (تحالف نبني) بە سەرۆکایەتی هادی عامری، هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتی نووری مالیکی، هاوپەیمانی “نصحح” بە سەرۆکایەتی هومام حەمودی و رەوتی حیکمە بە سەرۆکایەتی عەمار حەکیم.
“هاوپەیمانی حەدبای نیشتیمانی”
هاوپەیمانی حەدبای نیشتیمانی (تحالف الحدباء الوطني) بە سەرۆکایەتی هاشم شاتی لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگای نەینەوادا کێبڕکێی دەکات و پێکهاتووە لە هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتی نووری مالیکی، هاوپەیمانی “نصحح” بە سەرۆکایەتی هومام حەمودی، رەوتی حیکمە بە سەرۆکایەتی عەمار حەکیم، رێکخراوی بەدر، رەوتی “الصفوة”ـی نزیک لە بزووتنەوەی عەسائیب ئەهل حەق و هاوپەیمانی خەدەمات.
“هاوپەیمانی سەفوەی نیشتیمانی”
هاوپەیمانی سەفوەی نیشتیمانی (تحالف الصفوة الوطني) بە سەرۆکایەتی حەیدەر مەزهەر معلاک لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگای ئەنبار بەشداری کردووە کە هەریەکە لە بزووتنەوەی عەسائیب ئەهل حەق بە سەرۆکایەتی قەیس خەزعەلی، بزووتنەوەی ئیرادە بە سەرۆکایەتی حەنان فەتلاوی، بزووتنەوەی حقوق نزیک لە رێکخستنەکانی کەتیبەکانی حزبوڵڵا، لەگەڵ پارتەکانی “العطاء”، “سومريون”، “المنتج الوطني” و”الصدق”.
“هاوپەیمانی خەدەمات”
هاوپەیمانی خەدەمات (خزمەتگوزاری) بە سەرۆکایەتی ئەحمەد جاسم سابیر لە پارێزگای ئەنبار چووەتە کێبڕكێی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانەوە کە پێکهاتووە لە بزووتنەوەی عێراقی ئیسلامی بە سەرۆکایەتی شبل زەیدی، سەرۆکی گرووپی چەکداری کەتیبەکانی ئیمام عەلی و هاوپەیمانی “سلامة وطن” بە سەرۆکایەتی کەریم عەبدرەزا.
“هاوپەیمانی نەهجی نیشتیمانی”
هاوپەیمانی نەهجی نیشتیمانی (تحالف النهج الوطني) کە عەبدولحوسێن موسەوی سەرۆکایەتی دەکات و لە هەردوو پارتی “واعدون” و”تنوع” پێکهاتووە، لە هەر ١٥ پارێزگاکە بە لیستی خۆی بەشداری لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراق کردووە.
“هاوپەیمانی عەقدی نیشتیمانی”
هاوپەیمانی عەقدی نیشتیمانی (تحالف العقد الوطني) کە بەگوێرەی زانیارییەکان نزیکە لە فالح فەیاز، سەرۆکی دەستەی حەشدی شەعبی و خالید کەبیان سەرۆکایەتی دەکات، هەریەکە لە بزووتنەوەی “عطاء”، حزبی ئیسلامی ئێراقی، پارتەکانی “الثبات” و “الحزم الوطني” لەخۆگرتووە و لە پارێزگاکانی نەینەوا و ئەنبار بەشداری لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان کردووە.
“هاوپەیمانییەکانی دەرەوەی ئیتارییەکان”
لیستی رکابەرەکانی دەرەوەی لایەن و هاوپەیمانییە سەرەکییەکان لە ئامادەنەبوونی سەدرییەکان، دەیانەوێت خۆیان وەک هێزی ئۆپۆزیسیۆن و دژە ئیتارییەکان بناسێنن بۆ بەدەستهێنانی دەنگ. ئەگەرچی بەهۆی بنکەی جەماوەری و بوونی دەسەڵات و هێز، سەرنجی میدیاکان لەسەر لیستی پارت و هاوپەیمانییە بەهێزەکانە لە هەر سێ پێکهاتەی کورد، سوننە و شیعە، بەڵام بەهۆی دۆخی سیاسیی و خراپی دۆخی خزمەتگوزاری و ئابووریی دانیشتووانی پارێزگاکانی فوراتی ناوەڕاست و باشووری ئێراق، چەند لیستێکی دیکە لەم هەڵبژاردنە هاتوونەتە هاوکێشەی کێبڕکێی سیاسییەوە لە رێگەی دروستکردنی هاوپەیمانی گەورە و کۆکردنەوەی هێز و لایەنە بچووکەکان، ئەمەش وەک یەکێک لە کاریگەرییەکانی پەیڕەوکردنی سیستمی سانت لیگۆ (١.٧) لەم هەڵبژاردنە.
“هاوپەیمانی قیەم”
هاوپەیمانی “قيم المدني” کە لە ١١ پارتی سیاسیی و ژمارەیەک لە بزووتنەوە و گرووپی سیاسیی لە پارێزگا جیاجیاکانی ناوەڕاست و باشووری ئێراق پێکهاتووە و بەشێک لە هێزەکانی ناسراو بە ئۆپۆزیسیۆنی مەدەنی “تشرینییەکان” و هەندێل پارتە سیاسییە دێرینەکانی لەخۆگرتووە، لەوانە هەردوو حزبی شیوعی کوردستان و عێراق، “التيار الاجتماعي الديمقراطي”، “حزب البيت الوطني”، “الحركة المدنية العراقية”، “حركة نازل آخذ حقي” و هاوپەیمانی مەدەنی و چەند پەرلەمانتار و کەسایەتییەکی دیکەی سەربەخۆ. لایەنەکانی ئەم هاوپەیمانییە بریتین لە (حزبی شیوعی ئێراقی، حزبی شیوعی کوردستان، حركة نازل اخذ حقي الديمقراطية، التيار الاجتماعي الديمقراطي، حزب التنوير الوطني، حزب البيت الوطني، الحركة المدنية الوطنية، حزب الريادة العراقي، حزب المثقف العراقي، تيار الديمقراطي، التجمع الجمهوري العراقي، فراکسیۆنی وەتەن لە پەرلەمانی ئێراق کە خاوەنی حەوت کورسییە، لەگەڵ چەند هێز و گرووپێکی دیکە).
“هاوپەیمانی ئەساس”
هاوپەیمانی “الأساس”، کە موحسین مەندەلاوی، جێگری سەرۆکی پەرلەمانی ئێراق سەرۆکایەتی دەکات لە چەند هێز و لایەنێکی سیاسیی پێکهاتووە کە لە پەرلەمانی ئێراق خاوەنی ١٩ کورسیین، هەرچەندە بە هاوپەیمانییەکی نزیک لە چوارچێوەی هەماهەنگی و گرووپە چەکدارییەکانی حەشدی شەعبی ناسراوە، لەگەڵ ئەوەشدا، بەشێک لە چالاکوانانی تشرینییەکان و کەسایەتییە سەربەخۆکانی تێدایە.
“پارتی پارێزگارەکان”
بۆ مانەوە لە پۆستەکانیان و پارێزگاریکردن لە دەسەڵاتەکانیان، بەشێک لە پارێزگارەکانی ئێستای ئێراق پارتی سیاسی تایبەت بەخۆیان دروستکردووە بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان، ئەمەش وایکردووە پۆست و دەسەڵات و پرۆژەکانیان بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەکاربهێنن. بەهۆی یاسای هەڵبژاردنەکانەوە، بەرپرسانی حکومی دەستکراوەن و هیچ رێگرییە نییە دەسەڵات و پۆستەکانیان سنوورداربکات لە بانگەشەی هەڵبژاردنم یاخود شەش مانگ پێش ئەنجامدانی هەڵبژاردن دەست لە پۆستەکانیان هەڵبگرن. بۆیە بەشێک لە پارێزگار و بەرپرسانی حکومی کە کاندیدن یاخود لیستیان هەیە لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان، لەلایەن رکابەرەکانیانەوە تۆمەتبار دەکرێن بەوەی، بودجەی گشتی و پرۆژەکان و دەسەڵاتەکانیان بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەکاردەهێنن. لەو پارێزگارانەش هەریەکە لە محەممەد هادی، پارێزگاری زیقار، ئەسعەد عیدانی، پارێزگاری بەسرە، نەسیف خەتابی، پارێزگاری کەربەلا، محەممەد مەیاحی، پارێزگاری واست و راکان جبووری، پارێزگاری سەپێندراوی کەرکووک.
ناوچە کوردستانییە دابڕاوەکان و کەرکوک لە هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى پارێزگاکاندا
ئەم هەڵبژاردنە گرنگە، بۆ ئەوەی کوردستانیبوونی ناوچە دابڕراوەکان و کەرکووک دووپاتبکرێتەوە، هەروەها کوردانی ئەو ناوچانە خۆیان پارێزگار و نوێنەرەکانیان بۆ ئەنجوومەنی پارێزگا دیاری بکەن. ئەو دۆخە بەزۆر سەپێندراوە بگۆڕن، کە ڕووی لە کەرکووک و ناوچە کوردستانییە دابڕاوەکانی تر کردووە. هەڵبژاردنی ئەمجارە نیشاندانی ئیرادەی کوردستانیان ئەو ناوچانەیە بەسەر زۆر هێزە چەکدارەکان، کە نەوەک هۆکاری دڵناییکردنی ئاسایشی ئەو ناوچانە نەبوون، بەڵکو هەر ئەو هێزانە بەشێک بوون لەو کێشە ئەمنییانەی کە ڕووی لە ناوچە کوردستانییە دابڕاوەکان کردووە. لە دوای ڕووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەر و داگیرکردنی ناوچەکانی ماددەی ١٤٠ و کەرکووک لەلایەن هێزە چەکدارەکانەوە دۆخێکی بەزۆر سەپێندراو ڕووی لەو ناوچانە کردووە، بەتایبەت کە لە دوای ڕووداوەکانەوە بە بڕیارێکی نایاسایی پارێزگارێکی بەوەکالەتی شۆڤێنی لەلایەن سەرۆک وەزیرانی پێشووی ئێراق دیاری کرا، کە ڕەوتێکی تری بەعەرەبکردن و داگیرکردنی زەویوزاری جووتیارانی کوردی لە ناوچەکانی ماددەی ١٤٠، بەتایبەتی کەرکووک دەستیپێکرد. لە دوای ڕووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ەوە گۆڕانکاری زۆر بەسەر ئیدارەی کەرکووک و ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان هاتووە. دانانی راکان جبووری بە پارێزگاری سەپێندراوی بەوەکالەتی کەرکووک، دوورخستنەوەی چەندین بەڕێوەبەری کورد لە پۆستەکانیان، هەروەها دوورخستنەوەی ٥١ بەرپرسی بەش و هۆبە لە پۆستەکانیان کە ئەوانیش کورد بوون و دانانی کەسانی شۆڤێنی لە شوێنیان بەشێک لەو گۆڕانکارییانە بوون.
تاوەکو ئێستا بەهۆی کەمتەرخەمی بەشێک لە لایەنە کوردییەکان و بوونی هزری شۆڤێنی لە پەرلەمانی ئێراق نەتواندراوە یاسایەک دەربچێت بۆ ئەوەی کێشەی تایبەت بە زەوییە کشتوکاڵییەکانی ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان چارەسەر بکرێن. ئەوەی لە ناوچە دابڕاوەکان ڕوودەدات لە دەرئەنجامەکانی نەبوونی هێزەکانی پێشمەرگەیە لە ناوچە دابڕێندراوەکانی هەرێمی کوردستان. سوپای ئێراقی و حەشدی شەعبی هەرگیز ناتوانن ئاسایشی ناوچەکە بپارێزن، لە دوای ڕووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەرەوە بۆشاییەکی ئەمنی گەورە لە ناوچە دابڕێندراوەکان درووست بووە، کە تاکە ڕێگاش گەڕانەوەی هێزەکانی پێشمەرگەی کوردستانە بۆ دەستەبەرکردنی ئاسایش و سەقامگیری ناوچەکە، هەروەها نەمانی پشێوی و ئاژاوە و ئەو بۆشاییە ئەمنییەی کە دروست بووە.
هەر هەڵبژاردنێک لە ناوچە دابڕاوەکان و كەركووك وەك ناوەندی ئەو ناوچانە، گرنگی گەورەی بۆ لایەنە کوردییەکان هەیە، بەتایبەت كە ئەو ناوچانە ئێستاشی لەگەڵدا بێت كێشەی سەرەكی نێوان هەولێر و بەغدان. ئەنجامی هەڵبژاردنیش دواجار كاریگەری لەسەر هێزی لایەنە کوردییەکان دەبێت لە ناوچەکانی ماددەی ١٤٠ و کەرکووک. لایەنە كوردییەکان لە هەر چوار پارێزگای ناوچە دابڕاوەکان بە هاوپەیمانی و لیستی جیاواز بەشداری لە هەڵبژاردن دەکەن، كە ئەوانیش “كەركوك، نەینەوا، دیالە و سەڵاحەدین”ن. بردنەوەی لایەنە كوردییەکان لەو پارێزگایانە دواجار رۆڵی دەبێت لەسەر هێزی كورد لە ناوچە کوردستانییە دابڕاوەکان و کەرکووک. هەرچەندە هەڵبژاردنی پارێزگاكانی ئێراق چەند جارێك لە دوای ڕووخانی رژێمی بەعس کراوە، کە لە ساڵەکانی ٢٠٠٥ و ٢٠٠٩ و ٢٠١٤ بوون، بەڵام لە دوای هەڵبژاردنی یەكەم كە لایەنە کوردییەکان زۆرینەی كورسییەكانی كەركوكیان بەدەستهێنا، لایەنەکانی بەغدا ڕێگەیاننەدا هەڵبژاردنی تر بۆ ئەنجوومەنی پارێزگا ئەنجامبدرێت، بە پاساوی جیاواز و ڕێگرتن لە بەدەستهێنانی زۆرینەی کورسییەکان لەلایەن لایەنە کوردییەکان لەو پارێزگایە. لایەنەکانی بەغدا ئەمجارە ڕێگریان نەکرد لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگا بەو بڕوایەی، کە لایەنە کوردییان ناتوانن دەنگی زۆرینە بەدەستبهێنن، بەهۆی ڕووداوەکانی ١٦ ئۆکتۆبەر. هەڵبژاردنی ئەمجارە سەنگی مەحەك دەبێت بۆ لایەنە كوردییەکان، بۆ ئەوەی کوردستانیبوونی ناوچەکانی ماددەی ١٤٠ و کەرکووک دووپات بکەنەوە.
هەڵبژاردنەكە گرنگ و جێی بایەخە، لایەنەكان چاویان لەوەیە لەڕێی ئەو هەڵبژاردنەوە پایەی پارێزگاری كەركووك بەدەست بهێننەوە، هەرچەندە لایەنەکان لە هیچ پارێزگایەكی ناوچە دابڕاوەكان نەیانتوانی لە هاوپەیمانییەكی كوردیدا كۆببنەوە. ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك لە ١٥ كورسی و كورسییەكی كۆتای كریستیان پێك دێت. لایەنە كوردییەکان بە پێنج لیستی جیا لەو پارێزگایە بەشدارن لە هەڵبژاردنەكەدا. پارتی دیموكراتی كوردستان بە لیستی ژمارە ١٩٧، یەكێتی و حیزبی شیوعیی كوردستان پێكەوە بە هاوپەیمانێتییەك بە ناوی (كەركووك هێز و ئیرادەمانە) بە ژمارە ١٤٢، جووڵانەوەی نەوەی نوێ بە لیستی ژمارە ١٦٧، هەریەكە لە یەكگرتووی ئیسلامی و كۆمەڵی دادگەریی بە هاوپەیمانیی (مەشخەڵی كەركووك) بە لیستی ژمارە ١٦٣ و پارتی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستانیش بە تەنها بە لیستی ژمارە ٢٠٢ بەشدارن لە هەڵبژاردنەكە. لە هەڵبژاردنی ٢٠٠٥ـی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووكدا، (لیستی برایەتیی كەركووك) كە لیستێكی كوردستانی بوو، ٢٦ كورسیی لە كۆی ٤١ كورسیی ئەنجوومەنەكە بەدەست هێنا، بەوەش لایەنە کوردییەکان پایەی پارێزگاری كەركووكیان بردەوە، بەڵام لەدوای ڕووداوەكانی ١٦ی ئۆكتۆبەری ٢٠١٧، لایەنە کوردییەکان پایەی پارێزگاریان لەدەستدا و لە ئیدارەی پارێزگاكەش ڕۆڵیان لاواز بوو.
لە پارێزگای نەینەواش كە بەشێكی دانیشتوانەكەی كوردە، لایەنە كوردستانییەكان بە سێ لیست و هاوپەیمانی بەشدارن لە هەڵبژاردنەكە و زۆرینەی دەنگی كورد لە قەزاكانی مەخموور و شنگالن. ئەنجوومەنی پارێزگای نەینەوا ٢٩ كورسییە، پارتی بە ٥٢ بەربژێر و یەكێتیش بە ٢٥ بەربژێر لەگەڵ بەربژێرەکانی پارتی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان وەكوو سێ لایەنی كوردی، لە كێبڕكێدان. لە دیالەش كە بەشێكی پارێزگاكە كوردستانییە و زۆرترین دەنگی كورد لە خانەقینە، كورد بە سێ لیست بەشدارە و بە هەمان شێوە پارتی و یەكێتی و سۆسیالیست كێبڕكێ لەسەر بەدەستهێنانی دەنگی كورد دەكەن بۆ ١٥ كورسیی ئەنجوومەنی پارێزگاكە. پارێزگای سەلاحەدینیش چەند ناوچەیەكی كوردستانییە و دەنگی كوردی تێدایە، وەكوو دوزخورماتوو و ئامرلی و سلێمان بەگ، بەڵام لایەنە كوردستانییەكان لەم هەڵبژاردنەدا لیستیان نییە پارتی و یەكێتی و شیوعی بە هەبوونی كاندید لەناو لیستە عەرەبییەكاندا دەیانەوێت نوێنەریان لە ئەنجوومەنی ئەو پارێزگایە هەبێت كە ١٥ كورسیی بۆ دیاری كراوە.
