“پێشەکی”
لە بوارەکانی مێژوو و زانستی سیاسیدا؛ شۆڕش بریتییە لە گۆڕانکارییەکی ڕیشەیی لە نەزمی دامەزراودا، بەزۆری حکومەتی دامەزراو و دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکان. بە شێوەیەکی ئاسایی شۆڕشەکان شێوەی بزووتنەوە ڕێکخراوەکان وەردەگرن کە ئامانجیان کاریگەریی گۆڕانکارییە-گۆڕانی ئابووری، گۆڕانکاری تەکنەلۆژی، گۆڕانکاری سیاسی، یان گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی.
“شۆڕشی سپی”
یان شۆڕشی شا و گەل (انقلاب شاه و مردم) زنجیرەیەکی پەلهاویشتووی چاکسازی بوو، کە بووە هۆی نوێگەریی شەڕانگێزی لە وڵاتی ئێران کە لە 26ی کانوونی دووەمی ساڵی 1963 لەلایەن شا محەمەد ڕەزا پەهلەوی دەستی پێکرد تا ساڵی 1979 درێژەی پێدرا، چاکسازییەکان بە شێوەیەکی بەرچاو بووە هۆی دابەشکردنەوەی سەرمایە بۆ چینی کرێکار و ئاوەدانکردنەوەی شار بە شێوەیەکی خێرا و هەڵوەشاندنەوەی نەریتە دەرەبەگەکانی ئێران، چاکسازیەکان تایبەتکرابوون بە ڕێژەی بەرزی گەشەی ئابووری و وەبەرهێنانی گرنگ لە ژێرخان و گەشەی بەرچاو لە سامانی هەر تاکێکی کۆمەڵگا و بەرزکردنەوەی ئاستی خوێندەواری هاووڵاتییە ئێرانییەکان، گەشەی ئابووری و پێشکەوتنی پەروەردەیی بە ئەگەرێکی زۆرەوە زەمینەیی بۆ کەڵەکەبوونی چەکی سەربازی شا و دامەزراندنی ئێران وەکو هێزێکی گەورەی جیۆپۆلەتیکی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا خۆشکردووە، ئەویش لە چەند بنەمایەک پێکهاتبوون؛ لەوانە چاکسازیی زەوی و زار و فرۆشتنی چەند کۆمپانیایەکی گشتی بۆ دارایی چاکسازی زەوی و زار و دروستکردمی ڕێگای فراوانکراو و هێڵی شەمەندەفەر و تۆڕی گواستنەوەی ئاسمانی و ژمارەیەک پڕۆژەی بەنداو و ئاودێری و بنبڕکردنی نەخۆشییەکانی وەک مەلاریا و، هاندان و پشتیوانی گەشەی پیشەسازی و پێدانی مافی شارستانی بە ژنان و بە نیشتیمانیکردنی دارستان و لەوەڕگاکان و پێکهێنانی دامەزراوەکانی خوێندەواری و تەندروستی بۆ ناوچە دابڕێنراوەکان.
لە ساڵانی 1960 و 1970 “شا” هەوڵیدا سیاسەتێکی دەرەکی سەربەخۆتر پەرە پێبدات و پەیوەندی کاری لەگەڵ یەکێتی سۆڤییەت و وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتدا دروست کرد، لە دەیان ساڵی دواتردا داهاتی هەر تاکێکی ئێرانی بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد و داهاتی نەوت زیادبوونێکی گەورەی بەخۆیەوە بینی لە سەرمایەی دەوڵەت بۆ پرۆژەکانی گەشەپێدانی پیشەسازی، شۆڕشی سپی بووە هۆی بەخشینی زەوی بە ملیۆنەها خێزانی چینی کرێکار و دروستکردنی دامەزاروەکانی خوێندەواری ئێرانی، کە ڕێژەی خوێندەواری لە وڵاتاندا دوو هێندە کرد، هەروەها شا دەیویست هەموو هاووڵاتیانی ئێران بتوانن لە ژیانێکی ڕۆشنبیر و سەرفرازدا بژین، لەگەڵ ئەوەشدا؛ بەشی زۆری بەرنامەکە جوتیارە ئێرانییەکانی کردە ئامانج، لەکاتێکدا دووبارە دابەشکردنەوەی سامانی چینی خاوەن زەوییە خانەدانەکان بۆ چینی کرێکاری ئێران، بەم شێوەیە شۆڕشی سپی لە وڵاتی ئێران هەوڵێکی نوێ بوو بۆ ناساندنی چاکسازی لە سەرەوە و هێشتنەوەی شێوازە باوەکانی دەسەڵات نیشاندا، لە ڕێگەی چاکسازی زەوی‌وزارەوە، جەوهەری شۆڕشی سپی، شا ویستی لەگەڵ جوتیارە لادێییەکان هاوپەیمانی ببەستێت و دەیویست جوتیارەکان پەیوەندییەکانیان لەگەڵ خانەدانەکانی شارەکە بپچڕێنن، بۆ شەرعیەتدان “بەڕەوا پیشاندان” بە شۆڕشی سپی، شا لە سەرەتای ساڵی 1963دا داوای ڕیفراندۆم “ڕاپرسییەکی” نەتەوەیی کرد، کە تێیدا 5,598,711 کەس دەنگیان بە چاکسازیەکان دا و 4115 دەنگیان دژی چاکسازیەکاندا، سەرەڕای ئەوەی ڕیفراندۆمەکە لەلایەن نەیارانی شاوە بایکۆتکرا، شۆڕشی سپی بەشداری لە پێشکەوتنی ئابووری و تەکنەلۆجیای ئێراندا کرد، گرنگترین و پەیوەندیدارترین ئاکامی شۆڕشی سپی و ئەو چاکسازییانەی کە له ئەنجامی ئەم شۆڕشەوە هاتنە کایەوە، زیادبوونی ناوبانگی “خومەینی” بوو، لەگەڵ زیادبوونی درککردن و تێگەیشتن لە گەندەڵییەکانی حکومەت و جێبەجێکردنی چاکسازی لە ڕێگەی شۆڕشی سپیەوە؛ خومەینی بووە دوژمنێکی سیاسی ئاشکرای ئێران، شۆڕشی سپی کارایەکی هاندەر بوو بۆ گۆڕینی بیرکردنەوەی خومەینی، کاتێک خومەینی وەکو ئەندامێکی ناوداری ئایینی دەستی کرد بە دژایەتیکردنی ئاشکرای “شا” و بانگەشەی بۆ ڕووخانی کرد، خەڵکی لە هەموو پیشە و بارێکی ئابووریدا خومەینیان وەکو کەسایەتیەکی پێشەنگ بینی، بۆیە شوێنی کەوتن و پاڵپشتیان کرد.
“شۆڕشی سپی و بنەماكانی”
لە ڕۆژی 26ی كانونی دووەمی ساڵی 1963 دەنگدانی گشتی لەسەر پرۆژە بڕیاری شۆڕشی سپی (انقلاب سفید) ئەنجامدرا، ئەوە بۆ یەكەمین جار بوو ڕێگە درا بە ژنان شانبەشانی پیاوان بەشداری لەو دەنگدانە گشتییەدا بكەن، بەپێی ئامارە فەرمییەکان زیاتر لە شەش ملیۆن کەس بەشدارییان کردووە و ٨٩%ی بەشداربووان بە ئەرێنی دەنگیان بە شەش بنەما گشتییەكەی شۆڕشی سپی دا. ڕێژەی بەشداریکردن نزیكەی ٤١% بووە، ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زۆرینەی کۆمەڵگەی ئێران لە گوندەکاندا دەژیان و دەستڕاگەیشتن بە هەندێک ناوچە ئەستەم بوو، ژمارەیەکی کەم نییە بۆ ئەو قۆناغە. ئەو شەش بنەما سەرەكییەی كە خرایە دەنگدانەوە بۆ ئەوەی بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە بریتیبوون لە:-
بنەمای یەكەم:- چاکسازی کشتوکاڵی و هەڵوەشاندنەوەی ڕژێمی ئاغا و دەست و پێوەندی دەرەبەگایەتی، گۆڕانکاری بنەڕەتی لە بڕ و شێوازی خاوەندارێتی زەوی بەتایبەت زەوییە کشتوکاڵییەکان و لەوەڕگەکان، بە مەبەستی زیادکردنی بەرهەمی گشتی کۆمەڵگە. خاوەندارێتی زەوییە کشتوکاڵییەکان لە دەستی دەرەبەگ یان خاوەن زەوییە گەورەکانەوە گۆڕدرا بۆ خاوەندارێتی بچووک و دابەشکردنەوەی زەوی بەسەر جووتیاراندا. لە کاتی دابەشکردنی زەویدا نەک هەر جووتیارەکان دەبوون بە خاوەنی ئەو زەویانەی کە کاریان لەسەر دەکرد، بەڵکو لە هەر گوندێکدا کە دابەشکردنەکەی تێدا ئەنجامدەدرا، کۆمپانیایەکی هاوبەش دادەمەزرێـت بۆ هەڵکەندنی بیری قووڵ و دابینکردنی ئاو و تۆو و پێداویستییەکانی دیکەی جووتیاران.
بنەمای دووەم:- بە نیشتمانی کردنی دارستان و لەوەڕگە دارستانەکانی ئێران کە ناویان لێنرابوو کانگای زێڕی سەوز، لەوەڕگەکانی ئەو وڵاتە بە نیشتیمانی کران و لەگەڵ ئەمەشدا نزیکەی ١٢٠ ملیۆن هێکتار لە دارستان و لەوەڕگەی ئەو وڵاتە بۆ بەكارهێنانی نیشتمانی بۆ حکومەت دابینکرا. هەر بە پێی پرۆژە بڕیارەكە دارستانی دەستکرد لە ڕووبەری نزیکەی ٢٨ هەزار هێکتار بڕیاری دروستكردنی لێدرا. زیاتر لە ٥٠٠٠ هێکتار شوێنی سەوزایی لە دەوروبەری شارە گەورەکان لە ناوچە جیاوازەکانی وڵاتدا خرایە بواری جێبەجێكردنەوە.
بنەمای سێیه‌م:- فرۆشتنی پشکی کارگەکانی دەوڵەت وەک پاڵپشتییەک بۆ چاکسازی لە زەویدا، بەمەبەستی دابینکردنی سەرمایەی پێویست بۆ کڕینی موڵکی خاوەن ماڵەکان و دابینکردنی زەوییە کڕدراوەکان بۆ جووتیاران، ئەم پرەنسیپە وەک بنەمای سێیەمی شۆڕش پێشنیار کرا، بەجۆرێک لەڕێگەی داهاتی فرۆشتنی پشکەکانی دەوڵەتەوە-کارگەکانی خاوەندارێتی، بەرنامەی چاکسازیی کشتوکاڵی دەتوانرێت جێبەجێ بکرێت. لەگەڵ جێبەجێکردنی ئەم پرەنسیپە، جگە لە پیشەسازییە نیشتیمانییەکانی وەک هێڵی ئاسن، کارەبا، دروستکردنی چەک و هتد، کە لە ژێر خاوەندارێتی حکومەتدا مایەوە، ٥٥ کارگەی شەکر، نیسک، قوماش، دار، چیمەنتۆ، خۆراک، پەتاتە، ئاوریشم و … هتد، کە دەدرا بە کۆمپانیاکان هەندێک پشکیان گەڕاندەوە و کۆمپانیای پشکی هاوبەشی کارگەکانی ئێرانیان پێکهێنا، کە پشکەکانی لەلایەن بانکی کشتوکاڵییەوە فرۆشرا. ئەم کارە وایکرد هەموو خەڵکی خاوەن داهاتی مامناوەند و کەم بتوانن بیکڕن و بەشێکی زۆری کارگەکانی دەوڵەتی بە خەڵک فرۆشران.
بنەمای چوارەم:- پشكداركردنی بەشداریی پێ كردنی کرێکاران لە قازانجی کارگەکاندا، لەسەر بنەمای ئەم پرەنسیپە، کرێکاران و خاوەنکارەکان لە ڕێگەی سەندیکاکانیانەوە لە قازانجی یەکە پیشەسازییەکان، بە پشتبەستن بە ڕێککەوتنی بەكۆمەڵی کرێکاران، بەبێ دەستێوەردانی حکومەت هاوبەشن. جێبەجێکردنی ئەم بنەمایە دەبووە هۆی ئەوەی کرێکاران مامەڵە لەگەڵ شوێنی کار وەک ماڵ و ئامێرە پیشەسازییەکانیان وەک منداڵی خۆیان بە نرخ بزانن و هانیان دەدات بۆ کارکردن و هەوڵی زیاتر و بڕی بەرهەمی نیشتمانی بە کوالیتی بەرزتر زیاد دەکات.
بنەمای پێنجەم:- هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەکانی ئێران بە مەبەستی پێدانی مافی دەنگدان بە ژنان و یەکسانکردنی مافی سیاسی لەگەڵ پیاوان، بەپێی ماددەی ١٠ی یاسای هەڵبژاردنی پێش هاتنە سەردەسەڵاتی دەوڵەتی پەهلەوی، ژنان لە هەر مافێکی سیاسی بێبەش دەکران. بنەمای پێنجەم هەڵگری زنجیرەیەک چاکسازی بوو کە بە ئازادی ژنانی ئێرانی ناسرا، دوای ئەوە لە 26ی كانوونی دووەمی 1963دا، یاسای هەڵبژاردن گۆڕانکاری بەسەردا هات و یەکێک لە دەستکەوتەکانی بەشداریکردنی ژنان بوو لە هەڵبژاردنەکاندا بە مەرجی یاسایی یەکسان لەگەڵ پیاوان. ژنانیش وەک پیاوان بۆ یەکەمجار توانیان ڕۆڵێکی گرنگ بگێڕن لە دیاریکردنی چارەنووسی خۆیان و مافی دەنگدان و هەڵبژاردنیان بەدەستهێنا.
بنەمای شەشەم:- دروستکردنی سوپای زانست بە مەبەستی ئاسانکاری بۆ جێبەجێکردنی یاسای فێركردنی گشتی و ناچاری، بە مەبەستی بڵاوکردنەوەی خوێندەواری و ڕۆشنبیری لە گوندەکاندا، سوپای زانست (سپاه دانش) لەلایەن “محەمەد ڕەزا شا” لە كانوونی دووەمی ساڵی 1963 پێشنیار کرا و دامەزرا، لە ساڵی 1964 لە ژێر سەرۆکایەتی ئەسەدوڵڵا عەلەم، دەستی بە کارەکانی کرد. لەو سەردەمەدا ژمارەی دانیشتووانی ئێران ٢٢ ملیۆن کەس بووە، کە ٧٥٪یان لە گوندەکاندا دەژیان و زۆربەیان نەخوێندەوار بوون. جگە لەوەش پێداویستییەكانی خوێندن بە شێوەیەکی نایەکسان لە نێوان شار و گوندەکاندا دابەشکرابوو، بەجۆرێک کە ٢٤%ی مامۆستایان لە گوندەکان و ٧٦% لە شارەکان وانەیان دەگوتەوە، لە دۆخێکی وەهادا پێکهێنانی سوپای زانست وەك چارەسەرێک دەبینرا. بەپێی ئەم بنەمایە بڕیاردرا کە ئەو گەنجە دەرچووانەی دەیانەوێت خزمەتی سەربازی بکەن، دوای دەرچوون لە خولێکی ڕاهێنان و فێربوونی چۆنیەتی فێرکردنی منداڵانی خوار تەمەنی یاسایی و گەورەساڵان، ڕەوانەی گوندەکان بکرێن. بەریەككەوتنی پیاوانی ئایینی و محەمەد ڕەزا شا سەبارەت بە بڕیاری شۆڕشی سپی بەدرێژایی ماوەی نێوان سەرەتای شەستەكان تا ناوەڕاستی هەمان دەیە درێژەی كێشا، چونكە بەلای پیاوانی ئایینییەوە ئەو بڕیارە بەرژەوەندییە ئابوورییەكانیانی دەخستە مەترسییەوە، بۆ “محەمەد ڕەزا شا”، پاشگەزبوونەوە لە بڕیارەكە بەمانای كۆتایی هاتنی دەسەڵاتی دەهات، هەر بۆیە ئامادە نەبوو لێی پاشگەز ببێتەوە.
“ئەنجامەکانی شۆڕشی سپی”
- شۆڕشی سپی نارەزایەتی پیاوانی ئایینی لێ کەوتەوە؛ کە ئەمەش گوایە کە چاکسازیەکانی شا دەستووری نییە پڕۆسەکە، بەڵام لەڕاستیدا هۆکاری سەرەکی نارەزایەتی، پەیوەندی بە لێسەندنەوەی موڵکایەتی زەوی هەبوو کە لەلایەن دامەزراوە ئایینیەکان خاوەنداریەتی دەکرا.
- بۆ یەكەمینجار بوو لە مێژووی نوێی ئێران كە ڕێگە درا بە ژن شان بەشانی پیاو بەشداری لە كایەیی سیاسی بكات و دەنگ بدات، ئەوەش لە خۆیدا گۆڕانكارییەكی نەوعیی بوو لە شێوازی بە ڕێوەچوونی پرۆسەی دەنگدانەكە كەلە پیشتردا وێنەی نەبوو.
- هەرچەندە محەمەد ڕەزا شا لە لایەن ناڕازییەكانەوە بەوە تۆمەتبار كرا ئەو پرۆژەیە هی ئەو نییە، بەڵكو پرۆژەی ئەمریكایە و ئەو تەنها ڕاسپێردراوە ئەنجامی بدات، بەڵام بێ گوێدانە دەنگی ناڕازییەكان پرۆژەكەی خستە دەنگدان و دواتریش بە پلە بەندی بنەماكانی خستە بواری جێبەجێكردنەوە.
- شۆڕشی سپی بەشداری لە پێشکەوتنی ئابووری و تەکنەلۆجیای ئێراندا کرد.
- بەڵام شکستەکانی هەندێک بەرنامەی چاکسازی زەوی و زاری و نەبوونی بەشێک لە چاکسازی دیموکراتی و هەروەها دژایەتییەکی تووندی شۆڕشی سپی لەلایەن پیاوانی ئاینی و خاوەن زەوییە خانەدانەکانەوە، دواجار دەبێتە هۆی ڕووخانی شا و شۆڕشی ئیرانی ساڵی 1979.
لیستی سەرچاوەکان؛
1-Encyclopedias almanacs transcripts and maps White Revolution (1961-1963)
https://www.encyclopedia.com/humanities/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/white-revolution-1961-1963
2-cambridge university,Iran’s ‘White Revolution،https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-middle-east-studies/article/abs/irans-white-revolution-a-study-in-political-development1/9CF0C8F576B16B6E3EC3F59DE1495A29
3_history of iran,White Revolution
https://www.iranchamber.com/history/white_revolution/white_revolution.php
4_https://education.nationalgeographic.org/resource/revolution/#:~:text=In%20the%20fields%20of%20history,established%20government%20and%20social%20institutions
White Revolution (1961–1963) | Encyclopedia.com
