“پێشەكی”
لەم ساڵانەی دوایی، چاودێریی بەسەر هەڵبژاردن و راپرسییەكاندا وەك ئەركێكی گرنگ بە ئاقاری هه‌نگاونان بەرەو دیموكراسی و پشتیوانی لەمافەكانی مرۆڤ هاتۆتەئارا. هەڵبژاردن لە دیموكراسیدا ڕۆڵێكی ژیاریانەی هەیە. متمانەی گشتیش بە ناوەند و پرۆسەكانی پەیوەست بەهەڵبژاردن، ڕۆڵێكی بنچینەیی هەیە لە چه‌سپاندنی بنەماكانی دەسەڵات له‌هەر دەوڵەتێكی دیموكراسیدا. ئەگەرچی زۆرترین بایەخ و پەرەپێدان دراوه بە چاودێریی نێودەوڵەتییانه، گرنگی چاودێریی ناوخۆییانه‌ش بەرەو گه‌شه‌سه‌ندن ده‌چێت. ئەمڕۆش پتر لە (25) دەستە یاخود گرووپی چاودێریی ناوخۆیی لەو هه‌رێمانه‌دا سەرقاڵی كاركردنن كە (دامەزراوەی ئاسایش و هاریكاریی ئەوروپا)ی تێدایە. چاودێریی ناوخۆیی بەسەر هەڵبژاردندا، ڕۆڵێكی راستەوخۆ لەپەرەپێدان و پشتیوانی لە مافەكانی مرۆڤدا دەگێڕێت. سەرەڕای ئەمەش، بوونی پرۆسەی هەڵبژاردنێكی شەفاف و كراوەو به‌پێی یاسا و پێوەرە نێودەوڵەتییەكاندا، یەكێكە لە بنه‌ما چارەنووسسازەكانی كۆمەڵگایه‌كی دیموكراسی. مافی بەشداریی سیاسی به گرنگ داده‌نرێت، چونكە بوونی ئەو مافە پەیوەستە بەپەیڕەویی له مافە بنچینەییەكانی مرۆڤەوە، وه‌ك: مافی رادەربڕین، هاتووچۆ، كۆبوونەوە، پێكهێنانی كۆمەڵه ئاشتیخوازه‌كان. چاودێریی بەسەر هەڵبژاردن لەلایەن ده‌سته ناوخۆییه‌كانه‌وه، دەتوانێ ڕێگە لەهاتنەئارای لادان بگرێت و متمانەی گشتیش لەئاست راستگۆیی و راستودروستی پرۆسەی هەڵبژاردن زیاد بكات. ئەمەش ده‌بێته‌مایه‌ی هاندانی بەشداریی گشتی.
چاودێریی هەڵبژاردن لەماوه‌ی ئه‌م دەیەی دوایی، بەشێوەیەكی بەرچاو گۆڕانكاری بەسەر هاتووە. ئەمڕۆ ئاشكرایه كە راست و دروستی هەڵبژاردنێك چه‌نده وابه‌سته به‌پێشهاته‌كانی پێش یاخود دوای هەڵبژاردنه‌وه، په‌یوه‌ندیداره به پێشهاته‌كانی ڕۆژی هەڵبژاردنەكەشه‌وە. سەرەنجام پێویستی به‌هه‌ردوو چاودێرانی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی هه‌یه تا مامەڵەیەكی سیستەماتیكتر و گونجاوتر سه‌باره‌ت به چاودێریی هەڵبژاردن بكەن. ئەم رێبەرە، رێنماییەكە بەمەبەستی چه‌سپاندنی ڕێكاره‌كان بۆ چاودێرانی ناوخۆ ئامادەكراوە تا مامەڵەیەكی سیستەماتیكتر و گونجاوتر له چاودێریی هەڵبژاردندا بخه‌نه‌ڕوو. ئەو رێبازانەی لێرەدا خراونەتەڕوو، هەموو خاڵە پێویستەكانی بەتەواوەتی نه‌گرتۆته‌خۆ، بەڵكو دەبێ وەك ئامرازێكی دەستی لیژنە ناوخۆییه‌كان دابنرێت. ئامانجەكەشی خستنەڕووی كۆتا ڕێباز نییە كە دەبێ بەڕەهایی پراكتیزە بكرێت، بەڵكو لێرەدا تەنها مەڵۆیەك لەو ڕێكارانه دەخرێتەڕوو كە تائێستا لەلایەن چاودێرانی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەوە ئامادە كراوە و بەشێوەیەكی كاریگەر پراكتیزە دەكرێت. هه‌ربۆیه ئەم ڕێبەرە دەتوانێ هەم بۆ دامەزراوەكانی چاودێریی نێودەوڵەتی و هەم بۆ چاودێرانی پارتە سیاسی و كاندیداكانی هەڵبژاردن سودمەند بێت كە ڕۆڵی گرنگ لەچاودێریی هەڵبژاردندا ده‌بینن. هەروەكچۆن رێبازەكانی چاودێریی بەسەر هەڵبژاردندا لەبەرەو پێشچووندایە، مامەڵەی تاكەكانیش لەهەمبەر هەڵبژاردندا گۆڕانی بەسەردا دێت.
1-هەڵسەنگاندنی هەڵبژاردن:-
–هەڵبژاردن لەهەر وڵاتێكدا بەپێی بەڵێننامە نێودەوڵەتی و چوارچێوە یاساییە میللییەكانی ئەو وڵاتە هەڵبسەنگێنە.
–بایەخی تایبەتی بدە بە بەڵێننامەكانی (ڕێكخراوی ئاسایش و هاریكاریی ئەوروپا لەپێناو هەڵبژاردنێكی دیموكراسی) كە لە (دیكۆمێنتی كۆپنهاگ)دا لە ساڵی (1990) بڵاوكراوەتەوە.
–ئەوەش لەبەرچاو بگرە كە هەر هەڵبژاردنێك بەبەراورد لەگەڵ هەڵبژاردنی پێشوودا، تا چ ئەندازەیەك به‌ره‌وپێشچوونی هه‌بووه.
ا: پێوەرە نێودەوڵەتییەكانی هەڵبژاردن و مافه‌كانی مرۆڤ:-
ئەو ڕۆڵە بنچینەییەی كە هەڵبژاردنێكی كراوەو شەفاف بۆ پتەوكردنی مافە بنه‌ڕه‌تی و گڵۆباڵییەكان لەپێناو دەستەبەری دەوڵەتێكی دیموكراسیی بەشداریی و ڕێزگرتن لەمافە سیاسییه‌كانی هاووڵاتیاندا دەیگێڕێت، لەو دیكۆمێنتە جۆراوجۆرە نێودەوڵەتییانەشدا جەختی لەسەر كراوەتەوە كە لەلایەن وڵاتانی ئەندامی (دامەزراوەی ئاسایش و هاریكاریی ئەوروپا)ەوە پیاده‌ده‌كرێن. لەهەموویان گرنگتر ماددەی (21)ی جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤە كه دەڵێت:-
1-هەموو كەسێك مافی ئەوەی هەیە لەبەڕێوەبردنی كاروباری گشتی وڵاته‌كه‌یدا بەشداریی بكەن، چ بەشێوەی راستەوخۆ یاخود لەڕێگەی نوێنەرەكانییەوە كە ئازادانە هەڵبژێردرابن.
2-هەموو كەسێك مافی ئەوەی هەیە لەهەلومەرجێكی یەكساندا، بگاته كاروباری گشتی وڵات.
3-بنەما و سەرچاوەی هێزی حكومەت، ئیرادەی خەڵكە، ئەم ئیرادەیەش دەبێ لەڕێگەی هەڵبژاردنێكی ڕاستەقینەو بەشێوەیەكی بەردەوام بخرێتەڕوو. هەڵبژاردن دەبێ لەسەربنەمای دەنگی یەكسانی هەموو هاووڵاتیان بەبێ هیچ جوداخوازییەك بێت، ئەمەش لەڕێگەی دەنگدانی نهێنی یاخود له‌هەر ڕێگایەكی هاوشێوه‌وه ئەنجام بدرێت كە ئازادی دەنگدان دابین بكات.
جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤ((UDHR) بناغه‌ی به‌ڵێننامه و پێوەرەكانی مافە مرۆییەكانە كە پاشان رۆشن كراونەته‌وە، وەك (میساقی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەكان (ICCPR)رێكخراوی (UN)رێككەوتنامەی ئەوروپی مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە بنچینەییەكان (ECHR)، یەكێتی ئەوروپا و رێككەوتنامە په‌سه‌ندكراوەكانی كۆنفرانسی (دامەزراوەی ئاسایش و هاریكاریی ئەوروپا (CSCE) و پاشان (OSCE) لە ساڵی (1990) لە كۆپنهاگ كە وەك (دیكۆمێنتی كۆپنهاگ) ناوزەد كراوە. ئه‌م دیكۆمێنته‌ش جه‌خت ده‌كاته‌وه له‌سه‌ر ڕۆڵی بنچینەیی هەڵبژاردن له پاراستنی مافی هاوڵاتیان بۆ بەشداریی لە حكومڕانی وڵاتەكەیان.
به‌كورتی دیكۆمێنتی (كۆپنهاگ) سه‌رجه‌م وڵاتانی ئەندام، پابه‌ند ده‌كات به‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه:-
–هەڵبژاردنی ئازاد لەماوه‌ی لۆژیكی و شیاودا ئەنجام بدەن.
–مۆڵه‌ت بده‌ن كه بەلایەنی كەمەوە سەرجەم كورسییەكانی ئەنجومەنی نیشتیمانی یاسادانان بەپێی ململانێی ئازاد دەستنیشان بكرێت.
–مافی دەنگدان و بەشداریی لەهەڵبژاردنێكی سەرتاسەریی و یەكساندا دابین بكەن.
–دڵنیا ببن كە دەنگی خەڵك بەشێوەی دەنگدانی نهێنی دەخرێنە سندووقەكانی دەنگدان، به‌راستی و دروستی هەژمار دەكرێن و بخرێنه‌ڕوو، هەروەها ئەنجامەكانیش بۆ گشت لایەك رابگەیەنرێت.
–رێز لە مافی هاووڵاتیان بۆ بەدەستهێنانی پۆستە سیاسییەكان بگرن.
–رێز لە مافی پێكهێنانی پارتی سیاسی بگرن، دڵنیا بن كە یاساكان و بەرپرسان، هەلومەرجێكی یه‌كسان بۆ ململانێی پارتەكان لەگەڵ یەكتردا دابین ده‌كەن.
–ئەو مافە دابین بكەن كە ململانێی هەڵبژاردن لەژینگەیەكی ئازادو دادپەروەرانەو دوور لە دەستوەردانی دەوڵەت، بەبێ تووندوتیژیی، تۆقاندن یاخود ترسی تۆڵەسەندنەوە لەكاندید و حیزب و دەنگدەران ئەنجام بدرێت.
–دەستڕاگەیشتنی یەكسان و بێ لەمپەر به میدیاكان.
–دڵنیایی ببه‌خشن كە ئەو كاندیدانەی دەنگی پێویست بەدەست دەهێنن، لەوادەی دیاریكراودا لەپۆستەكەی خۆیدا دادەنرێن.
پرەنسیپەكانی پەیوەندیدار بەپشتیوانی لەمافی تاكەكەس بۆ بەدواداچوونی یاسایی، لەم ڕێككه‌وتنامانه‌دا روون كراوەتەوە. جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤ (ماددەكانی 11,10,8)، ڕێككه‌وتنامه‌ی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەكانی (UN) له ماددەكانی (2:ا,ب,ج) و (40،9،3)، رێككەوتنامەی ئەوروپایی بۆ مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە بنچینەییەكان ماددەكانی (6،7،13) و ديكۆمێنتی كۆپنهاگ (ماددەی 5).
وڵاتان رۆژبه‌رۆژ زیاتر نیگەرانی خۆیان لەبارەی بەشداریی ژنان لەمەیدانی گشتیدا دەرده‌بڕن. (جاڕنامەی جیهانی) و سەرجەم ڕێكاره نێودەوڵەتی و پەیماننامەكانی (دامەزراوەی ئاسایش و هاریكاریی ئەوروپا) بەڕوونی نیشانی دەدەن كە هەر تاكێك، پێویسته بەبێ هیچ جۆرە جوداكارییەكی رەگەزیی یا هه‌ر جوداكارییه‌كیتر، خاوەنی گشت مافە مرۆییەكان بێت وه‌ك مافی بەشداریی سیاسی. وردەكاریی زیاتر لەبارەی پێوەرە نێودەوڵەتییەكانی پەیوەست بەم مەسەلەیە، لە (رێككەوتنامەی ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان(UN) بۆ نه‌هێشتنی جوداكاری دژبەژنان (CEDAW) و (دیكۆمێنتی مۆسكۆ 1991ز) و (دامەزراوەی ئاسایش و هاریكاریی ئەوروپا) لەبواری رەهەندە مرۆییەكانەوە لەماددەكانی (4و 40 و 80)دا ئاماژه‌یان بۆ كراوه. پشتیوانی لە كەمینە نه‌ته‌وه‌كان و مافی یەكسانی سیاسی بۆ ئەندامانی كەمینەكان، لەزۆرینەی په‌یماننامه نێودەوڵەتییەكانی مافەكانی مرۆڤدا چەسپێنراوە.
به‌گوێره‌ی ئەم ماددانە كه ڕۆژبەڕۆژ لەگەشەدایە، له پێوەرە نێودەوڵەتییەكانیشدا تیشكی خراوه‌ته‌سه‌ر كه لێره‌دا ئاماژه‌یان بۆ ده‌كه‌ین: ڕێككەوتنامەی (UN) بۆ لابردنی گشت جوداكارییه نەژادییەكان (ماددەی 2)، جاڕنامەی (UN) دەربارەی مافەكانی مرۆڤی پەیوەست بەكەمینەی میللی، نەتەوەیی، ئایینی یاخود زمانەكان (ماددەی 2)، پەیماننامەی یەكێتی ئەوروپا لەبارەی چوارچێوەی پشتیوانی لەكەمینە میللییەكان (ماددەی 15) و (دیكۆمێنتی مۆسكۆ)ی (دامەزراوەی ئاسایش و هاریكاریی ئەوروپا). روونكاریی زیاتریش لەبارەی ئەم پێوەرانەوە، لە (ڕێنماییه‌كانی لاند Lund بۆ بەشداریی كاریگەرانەی كەمینە میللییەكان لەژیانی گشتیدا)دا خراوەتەڕوو. بەكورتی، ماددەی (8)ی (دیكۆمێنتنامه‌ی كۆپنهاگ) ئاماژە ده‌دات به ڕۆڵی چاودێرە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییه‌كانی لەناوچەكانی ژێر چاودێریی (رێكخراوی ئاسایش و هاركاریی ئەوروپا)دا. بەجەختكردنەوەش لەسەر ئەم خاڵە كە (ئامادەبوونی چاودێران، هەم بيانی و هەم ناوخۆیی، دەتوانێ ڕێژەی راستی و دروستی پرۆسەی هەڵبژاردن زیاد بكات). ماددەی (7) پشتیوانی لە مافی رێكخراوە مەدەنییەكان دەكات لەپێناو (دەستڕاگەیشتن و پەیوەندی به‌رێكخراوە هاوشێوەكانیان لەسه‌رئاستی ناوەوەو دەرەوەی وڵاتدا و هەروەها لەگەڵ رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان) و (داواكردن، وەرگرتن و سودوه‌رگرتن له یارمه‌تییه داراییەكانی سەرچاوە میللی و نێودەوڵەتییەكان). سەرەڕای ئەمەش، لە ماددەی (12)دا، هاتووە: “وڵاتانی ئەندام بڕیار دەدەن كە بوونی نوێنەرانی رێكخراوە نادەوڵەتییەكان لە دادگاكاندا، وەك یەكێك لەڕێوشوێنەكانی دروستكردنی متمانە قبوڵ بكەن”.
ب- بەكارهێنانی ستاندارده نێودەوڵەتییەكان لە هەڵسەنگاندنی هەڵبژاردندا:-
ئاستی گونجانی هەڵبژاردنێك لەگەڵ ستاندارده پەسەندكراوە نێودەوڵەتییەكاندا، رێگایەكی گونجاوە بۆ هەڵسەنگاندنی ئەو هەڵبژاردنە لەلایەن چاودێرانی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەوە. ستاندارده نێودەوڵەتییەكان بەپێی سرووشتی خۆیان، دۆخێكی گشتیانەیان هەیەو پرەنسیپی گشتی لەپێناو جێبەجێكردندا دەخاتە خزمەت وڵاتان. هەر لیژنەیەكی چاودێریی ناوخۆیی، رووبەرووی كۆمەڵێك مەسەلەی تایبەت بەوڵاتەكەی خۆی دەبێتەوە كە دەبێ به‌پێی ستاندارده گشتییە نێودەوڵەتییەكاندا هه‌ڵبسه‌نگێنێت. لەبنەڕەتدا، ستاندارده نێودەوڵەتییەكان هێندە ڕوونن كە هەر لیژنەیەكی چاودێریی ناوخۆ، بەئاسانی دەتوانێ دڵنیا ببێتەوە لە جێبەجێكردن یاخود نەكردنی.
وێڕای ئه‌مه‌ش، هەندێكجار لیژنەی چاودێر رووبەرووی كۆمەڵێك هەلومەرجی ئاڵۆز دەبێتەوە. لەم دۆخه‌دا دەبێ لەوەدا وردەكار بن لەنێوان پێوەرە نێودەوڵەتییەكان كە سەرجەم وڵاتان ئەركی سەرشانیانە جێبەجێی بكەن، ئاكاره جوانه‌كانیش كه پەیڕەویكردنیان په‌سه‌ند كراوه‌و ئیلزامیش نییه، له‌یه‌كتر جودا بكرێنه‌وه. ئەم خاڵەی خوارەوە، بەشێوەیەكی پوخت باس لە هەندێ بواری تایبەت بەچەندین پێوەری چارەنووسسازی نێودەوڵەتی دەكات كە له‌لایه‌ن گشت وڵاتانی ئەندامی (دامەزراوەی ئاسایش و هاریكاریی ئەوروپا) په‌سه‌ند كراوه، تیایدا هاتووه لیژنەكانی چاودێرانی ناوخۆیی دەبێ تیایدا وردەكار بن. ئەو بوارانە بریتین لە: هەڵبژاردنی خولی، هەڵبژاردنی ڕاستەقینە، هەڵبژاردنی ئازاد، مافی دەنگدانی یەكسان و گشتی، بەشداریی لەهەڵبژاردن لەڕێگەی دەنگدانی نهێنی. بەپلەی یەكەمیش، حكومەتی هەر وڵاتێك دەبێ لەجێبەجێكردنی ئەم بەڵێنانەدا دڵنیا ببێت:-
– هەڵبژاردنی خولەكی: واتا هەڵبژاردنێك كە لە وادەی دیاریكراوی یاسایی بەڕێوەبچێت. وادەی نێوان دوو هەڵبژاردن نابێ بەشێوەیەكی ناماقوڵ زیاد بكرێت. (7) ساڵ بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و (5) ساڵ بۆ هەڵبژاردنی ئاستەكانی خوارووتری پارله‌مان، بەگشتی زۆرترین وادەی نێوان دوو هەڵبژاردنه. به‌رپرسانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن نابێ بۆ هەتاهەتایی هەڵببژێردرێن.
-هەڵبژاردنی راستەقینە: هەر لەبنەڕەتدا ئاماژەیە بۆ بژارده‌ی راستەقینە بۆ دەنگدەران، رەنگدانەوەی مافی خەڵكیشه بۆ گۆڕینی حكومەتەكەیان. ئەگەر هیچ كاندیدێكی قبوڵكراو لەبەرەی ئۆپۆزسیۆندا مۆڵەتی بەشداریی نەبووبێت، ئەگەر ئاسته‌نگی ناماقوڵ بۆ پێكهێنانی پارتە سیاسییەكان و شێوازی كاره‌كانیان و كاندیدەكانیان دروست بكرێت، ئەگەر هیچ دوورنمایەكی لۆژیكیانە نه‌بێت بۆ توانای دەنگدەران بۆ لابردنی بەرپرسانی ئێستا لەڕێگەی بەشداریی لەهەڵبژاردنه‌وه، ئەوا (راستەقینەبوونی هەڵبژاردن) دەچێتە ژێر پرسیارەوە.
-هەڵبژاردنی ئازاد: واتا مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە بنچینەییەكان، دەبێ له قۆناغه‌كانی پێش و دوای و لەماوەی هەڵبژاردندا رەچاو بكرێن. هەموو هاوڵاتیان، پارتەكان و كاندیدەكان دەبێ مافی ئازادی دەربڕین، كۆبوونەوە، پێكهێنانی گروپی ئاشتیخواز و هاتوچۆی ئازادانەیان هەبێت. پرۆسەی هەڵبژاردن دەبێ ئازادانە بێ و بەدووربێ لە ترس، توندوتیژیی، پیادەكردنی هێز یاخود ترس لەتۆڵەسەندنەوە. دەبێ میدیاكان مۆڵەتیان بدرێتێ ڕووماڵێكی ئازادانه‌ی هه‌واڵی ململانێی هەڵبژاردنەكان بكه‌ن. ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نیش پێویسته ئازادیی ئه‌نجامدانی چالاكییه‌كانی په‌یوه‌ندیدار به هه‌ڵبژاردنیان هه‌بێت. بۆنمونە چاودێرانی ناوخۆ دەبێ بتوانن ئازادانە چاودێریی بەسەر ژمێرەكردنی دەنگەكاندا بكەن. پۆڵێنبەندی دەرەنجامەكان لەسەرئاستی ناوەندەكانی دەنگدان تا ئاستی به‌ڕێوه‌بردنی هەڵبژاردن و دواجار خودی (كۆمیسیۆنی سه‌ره‌كی هەڵبژاردن)، دەبێ بەرجەستەبن و شیاوی هەڵسەنگاندن بن.
-هەڵبژاردنێكی دادپەروەرانە: یاساكان و بەرپرسانی وڵاتێك، دەبێ بوونی زەمینەیەكی یەكسان و هاوتا بۆ چالاكییەكانی سەرجەم كاندیده‌كان دابین بكەن. یاساكان دەبێ دوور لەجوداخوازی بن و دادپەروەرانەش پراكتیزە بكرێن. دەبێ مافی خۆپاڵاوتن بۆ هەموو كەسێك پارێزراو بێت كە حەز بەخۆپاڵاوتن دەكات. نابێ شوێنە گشتییەكان بەشێوەیەكی نادادپەروەرانە بەكاربهێنرێن. ماس میدیاكان دەبێ بەیەكسانی مامەڵە لەگەڵ هەموواندا بكەن. بەڕێوەبەرایەتی هەڵبژاردن ده‌بێ بێلایەنانە كار بكات. پێویسته پرۆسه‌كانی دەنگ خستنە ناو سندوق، هەژمار و جیاكردنه‌وه‌ی دەنگەكان بەبێ تەزویر ئەنجام بدرێت. ئەو كاندیدانەی دەنگی پێویست بەدەستدەهێنن، پێویسته لەوادەی دیاریكراودا لە پۆستەكانیاندا دابنرێن. كاندیدەكان و دەنگدەران دەبێ بۆ به‌دواداچوون بۆ سكاڵاكانیان، ده‌ستیان به ڕێكاری كاریگه‌ر بۆنمونه به ده‌زگای دادوه‌ریی سەربەخۆ بگات. به‌رپرسیارانی پێشێلكارانی یاسا، دەبێ بانگهێشتی دادگا بكرێن.
-مافی دەنگدانی جیهانی و یەكسان: واتا سەرجەم هاووڵاتیان كە گەیشتوونەتە تەمەنی یاسایی، پێویسته بەبێ هیچجۆرە جوداخوازییەك مافی دەنگدانیان هه‌بێت. بوونی سیستەمێكی كاریگەر و بێلایەن بۆ تۆماری ناوی دەنگدەران، بەبێ وه‌رگرتنی باج و خه‌راجی دەنگدان، ئه‌ركێكی پرۆسه‌كه‌یه. هەموو دەنگدەران بەكەمئەندامان و بێ خانەولانەكانەوە، دەبێ مافی چوونە ناوەندەكانی دەنگدان و سەرجەم مافەكانی بەشداریی هەڵبژاردنیان بۆ ده‌سته‌به‌ر بكرێت. نابێ هیچجۆرە سنوردانانێك بەسەر مافی دەنگدانی هاوڵاتیانی كەمینە، ژنان یاخود دەنگدەرانیتردا بسه‌پێنرێت. هەروەها مافی دەنگدانی یەكسان بەو مانایەیە كە هەر دەنگێك بەهایه‌كی یەكسانی لەگەڵ دەنگێكیتردا هەیە. لەسیستەمی نوێنەرایەتی رێژەیی دا، ژمارەی نوێنەرانی هەر بازنەیەك دەبێ لەگەڵ ژمارەی كاندیدەكاندا هاوتا بێت، كه‌مترین دەنگی پێویست بۆ هەڵبژاردنی كاندیدێك نابێ هێندە زۆر بێ كە ژمارەیەكی زۆری دەنگدەران فەرامۆش بكرێن. لە سیستەمی هەڵبژاردنی زۆرینەدا، دانیشتوان یاخود ژمارەی دەنگدەرانی هەموو بازنەكان دەبێ تائه‌ندازه‌یه‌ك یەكسان بێت. ئەگەر جیاوازیی ڕێژەكانیان لە (10%) زیاتر بێت، ئەوا نیگەرانی لێده‌كه‌وێته‌وه.
– ده‌نگدان لەڕێگەی دەنگدانی نهێنی: واتا دەنگدەران ڕای خۆیان بەتەنهایی و بەنهێنی بخەنە سندوقەوە، رەمزه‌كان لەسەر كارتی دەنگدان بەرلەوەی بخرێتە سندوقی دەنگدان، له‌لایه‌ن كه‌سانیتر نا‌بینرێ و ئه‌گه‌ری ناسینەوەی ده‌نگده‌ر به‌هۆی كارتی ده‌نگدانه‌كه‌یه‌وه نه‌بێت. هەرجۆرە دەنگدانێكی بەكۆمەڵ، یاخود دەنگی كەسێك لەلایەن كەسێكیترەوە بخرێتە سندوقەوە، یاخود دەنگدان له‌ده‌ره‌وه‌ی سندوقی ده‌نگدان، دەبێتەمایه‌ی مه‌ترسی بۆسه‌ر پرۆسه‌ی بەنهێنی دەنگدان.
ج-بەكارهێنانی ستاندارده نیشتیمانییه‌كان له هەڵسەنگاندنی هەڵبژاردندا:
لیژنەی چاودێریی ناوخۆیی دەبێ وێڕای هەڵسەنگاندن و هاوتاكردنی هەڵبژاردن لەگەڵ ستاندارده نێودەوڵەتییەكان، ده‌بێ بەپێی دەستور و یاساكانی وڵاته‌كه‌ش هەڵیبسەنگێنن. لەبه‌رئه‌وه‌ی دەستووری وڵاتێك به‌سه‌ر یاساكاندا زاڵە، دەتوانرێ (ڕەوایەتی یاساكان) لەسەربنەمای ڕێژەی پابەندبوون بەدەستورەوە هەڵبسەنگێنرێت. بەمشێوەیە سەرچاوەی ڕەوایەتی بڕیارە كارگێڕییەكان بریتییه له گونجانیان لەگەڵ یاساكانی وڵاتدا. بەكورتی یاسا و دەستوری هەر وڵاتێك، دەبێ لەگەڵ پەیماننامە نێودەوڵەتییەكاندا بگونجێت. هەر لیژنەیەكی چاودێریی ناوخۆیی، پێویسته هەڵبژاردن لەسەربنەمای هەردوو چوارچێوەكه واتا یاسا و پەیماننامه نێودەوڵەتییەكان و یاساكانی وڵاتدا هەڵبسەنگێنێت.
د-بەراوردی هەڵبژاردنەكانی پێشوو:
لەكاتی هەڵسەنگاندنی هەڵبژاردندا، لیژنەی چاودێریی ناوخۆیی دەبێ بایەخ بەڕێژەی پێشكەوتنی ئەم هەڵبژاردنە بەبەراورد لەگەڵ هەڵبژاردنی پێشوودا بدات. ئەم كارەش دەتوانرێ بەگەڕانەوە بۆ ئەو راپۆرتانە ئەنجام بدرێت كە دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان و لیژنەكانی چاودێریی ناوخۆیی لەسەر هەڵبژاردنی پێشوو ئامادەیان كردووە.
سەرنج: ئەم رێبەرە لەلایەن دامەزراوەی ئاسایش و هاریكاریی ئەوروپا (OSCE) ئامادە كراوە
ئا: ڕێكخراوی ئاسایش و هاریكاریی له ئه‌وروپا
وەرگێڕانی: د.كارزان محەمەد
