یاسای نەوت و گاز لە ئێراق

“یاسای نەوت گاز لە ئێراق: دروستکردنی بالانس لە نێوان هەرێمی کوردستان و پارێزگا بەرهەمهێنە نەوتییەکان”

 (لایەنە ئیجابی و سلبییەکان)

 “پێشەکی”

 لە دوای 2003ەوە تا ئێستا چەندان كێشەی جۆراوجۆر لە نێوان هەرێمی كوردستان و حکومەتی ئیتحادی هەن، كە بەردەوامن و كەڵەكە دەبن و بوونەتە كێشەی هەڵپەسێردراو، لەوانەش بابەتی بابەتی نەوت و گاز وەک یەکێک لە کێشە و خاڵی لە ناکۆکییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا بەدی دەکرێت. شارەزایان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن دەركردنی یاسای نەوت و غاز لە ئێراق، چارەسەر بۆ زۆرێك لەو كێشانە دادەنێت کە پەیوەستن بە پرسی نەوت و گاز. ساڵی 2005 دەستووری هەمیشەیی ئێراق لە راپرسییەكی گشتیدا پەسەندكرا، ماددەی (112)ی ئەم دەستورە دەڵێ: “حکومەتی فیدڕاڵی لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکانی نەوت و گازی بەرهەمهێنراوی کێلگەکانی بەڕێوەدەبات، بە مەرجێک داهاتەکانیان بەشێوەیەکی دادپەروەری و بەگوێرەی دابەشبوونی دانیشتووان لەسەر بەشەکانی وڵاتدا دابەش بکرێت، لەگەڵ دیاریکردنی پشک بۆ ماوەیەک بۆ ئەو هەرێمە زیان لێکەوتووانەی ڕژێمی پێشوو بێبەشی کردبوون و ئەوانەشی کە پاشتر زیانیان لێ کەوت بە جۆرێک گەشەسەندنێکی هاوتەریب بۆ ناوچە جیاوازەکانی ولات مسۆگەر بکات و ئەمەەش بە یاسا ڕێکدەخرێت “.

لەدوای پەسەندكردنی دەستوور دەبوایە لە پەرلەمانی ئێراقەوە یاسای نەوت‌ و غازی فیدراڵ دەربچێت ‌و لەوێدا بەوردی دەسەڵاتی هەرێم‌ و ناوەند و پارێزگا بەرهەمێنە نەوتییەکان لەسەر سامانی نەوت‌ و غازدا دیاری بكرێت، بەڵام لەوكاتەوە تائێستا بەهۆی ناكۆكی لایەنە سیاسییەكانەوە یاساكە دەرنەچووە. لە بەرامبەردا هەرێمی کوردستان یاسای نەوت و غازی دەركرد، كە بریتیە لە یاسای ژمارەی (22)ی ساڵی 2007ی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان كە لە مانگی شوباتی ساڵی رابردوو دادگای باڵای فیدراڵی بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی یاساکە و دەڵێ” حكومەتی هەرێم بەرپرسیارێتی رێكخستن‌ و سەرپەرشتی پرۆسە نەوتییەكان‌ و چالاكییە پەیوەندیدارەكانی نەوت لەنێویاندا بەبازاڕكردنی نەوت‌ و دانوستان ‌و ئیمزاكردن ‌و جێبەجێكردنی گرێبەستەكان دەگرێتە ئەستۆ”.

 “یەکەم: باکگراوەندی پرسی نەوت و گاز لە نێوان بەغدا و هەولێر”

 ناکۆکی لەسەر کەرتی وزە دیارترین ناکۆکی سیاسی بوو لە نێوان بەغدا و هەولێر بۆ ماوەی دوو دەیەی ڕابردوو، دەستووری ئێراقیش ئەم خاڵە ناکۆکییەی ئاشکرا کرد و لە مادەی ١١٢ی ئەودا یەکلایی کردەوە، کە مەرجی ئەوە بوو حکومەتی ئێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانی ئێراق پێویستە بەڕێوەبردنی وزە هاوبەش بکات و، داهاتەکان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە دابەش بکات، وەک لە مادەی ١١٢دا ئاماژەی پێکراوە تا “حکومەتی فیدراڵی ئەو نەوت و غازەی لە کێڵگەکانی ئێستا دەرهێنراوە لەگەڵ حکومەتەکانی ناوچە بەرهەمهێنەرەکان و پارێزگارەکان بەڕێوەدەبات، بە مەرجێک داهاتەکانی بە شێوەیەکی دادپەروەرانە دابەش بکرێت بە ڕێژەیەکی دابەشبوونی دانیشتووان لە سەرانسەری وڵاتدا، لە هەمان کاتدا پشکێک بۆ ماوەیەکی دیاریکراو بۆ ناوچە زیان لێ کەوتووەکان دیاری دەکات، کە بە شێوەیەکی نادادپەروەرانە لەلایەن ڕژێمەوە لێیان بێبەش کران.” یەکەمیان کە دوای ئەوە زیانیان پێگەیشت، بە شێوەیەک کە گەشەسەندنی هاوسەنگی جیاوازەکان مسۆگەر بکات ناوچەکانی وڵات، ئەمەش بە یاسا ڕێکدەخرێت و حکومەتی فیدراڵی و حکومەتەکانی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان پێکەوە سیاسەتی ستراتیژی پێویست بۆ پەرەپێدانی سامانی نەوت و گاز بە شێوەیەک دادەڕێژن کە بەرزترین قازانج بۆ ئێراقی بەدەستبهێنێت خەڵک، لەسەر بنەمای نوێترین تەکنەلۆژیا و بنەماکانی بازاڕ.و هاندانی وەبەرهێنان”.

سەرەڕای یەکلاکردنەوەی دەستوور بۆ ئەم پرسە مشتومڕاوییە، هەردوولا بەشێوەیەکی جیاواز سەیری ئەم مادەیە دەکەن سەبارەت بە هاوبەشی و بەڕێوەبردنی کەرتی وزە و داهاتەکانی، بەشێوەیەک کە لێکدانەوەیەکی جیاواز بۆ هەریەکەیان بۆ ئەم مادەیە دەدات، کە لە ئەنجامدا ناکۆکییەکی گەورە لە نێوانیاندا دروستبوو ئەو دوو حکومەتەی کە کاریگەری نەرێنییان لەسەر کەرتی وزە هەبووە.

بە واتایەکی تر؛ هەولێر و  بەغدا میکانیزمی جیاوازیان هەبوو لە بەڕێوەبردنی کەرتی وزە کە نەیهێشت هەریەکێکیان سوودمەند بن لە گەڕانەوەی ئابووری کەرتی وزە وەک ئەوەی هیوای بۆ دەخواست، ناکۆکییەکان بووە هۆی ئەوەی هەرێم نەوت بە نرخێکی کەمتر لە نرخە نێودەوڵەتییەکان بفرۆشێت بە مەبەستی کردنەوەی دەرگا بەڕووی کڕیاراندا، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی هەرێم ڕووبەڕووی ئاستەنگی هەناردەکردن دەبێتەوە کە ڕێگری لێدەکات دەستڕاگەیشتن بە بازاڕەکان بە ئاسانی، کە حکومەتی ئێراق لە دژی مەشقی پێدەکات. جگە لەوەش پشکی هەرێم لە داهاتی نەوت بە تەواوی بەدەست ناهێنرێت، بەو پێیەی هەرێمی کوردستانی ئێراق بەشداری داهاتی فرۆشتنی ئەو کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییانە دەکات کە پێشتر هاوکاری دەکرد لە بەرهەمهێنانی نەوتدا.

سەبارەت بە حکومەتی ئێراقیش، ناکۆکییەکانی نێوان خۆی و هەرێمی کوردستان بووەتە هۆی ئەوەی حکومەتی ئێراق ئەو سوودە هیواخوازە لە سامانی نەوتی ئەو وڵاتە بەدەست نەهێنێت وەک ئەوەی هیوای خواستبوو، ئەمە جگە لە لەدەستدانی یەک سیاسەت کە بەهۆیەوە وڵات مامەڵە لەگەڵ بازاڕە نەوتییە جیهانییەکان دەکات، وەک ئەوەی هەولێر مامەڵە لەگەڵ بازاڕەکان دەکات هەم لەڕووی پەیوەندیدارە بە فرۆشتن یان گەڕان لەلایەن کۆمپانیا بیانییەکانەوە لەسەر خاکی هەرێم.

بابەتەکە هەر بەوەوە نەوەستا، بەڵکو بابەتەکە گەیشتە گۆڕەپانی دادگا نێودەوڵەتییەکان، لە مانگی ئازاری ئەمساڵ حکومەتی ئێراق لە داوای یاسایی کە لەبەردەم دەستەی ناوبژیوانی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس تۆماری کردبوو، سەرکەوتنی بەدەستهێنا و بڕیاریدا کە هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە کوردستانی ئێراقەوە بۆ تورکیا نایاساییە بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی فیدڕاڵی لە بەغدا ئەنجامدراوە، بۆیە دەستبەجێ دوای وەستاندنی هەناردەکردنی نەوت لە هەرێمەوە بۆ تورکیا  کرد و بڕیارەکە جێبەجێکراوە، تاکو ئێستا هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگای تورکیا دەستی پێنەکردۆتەوە سەرەڕای ئەوەی لە مانگی نیسانی ئەمساڵ ڕێکەوتنێکی نوێ ئەنجامدرا لە نێوان سەرۆکی وەزیرانی عێراق و سەرۆکی وەزیرانی هەرێمی کوردستان.

“دووەم: سەرەتای دابەش بوونی دوو سیاسەتی ووزە لە ئێراق”

 لە ساڵی ٢٠١٤ەوە سیاسەتی وزە و پیشەسازی لە ئێراقدا دابەش بووە لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان. سەرەڕای ناڕوونیی لە دەوری دەستووری ئێراق، داوای دابەشکردنی بەرپرسیارێتی لە نێوان ئەم دوو حکومەتە دەکات سەبارەت بە کەرتی نەوت و گاز،  بەڵام هێشتا ئەنجومەنی نوێنەرانی ئێراق یاسایەکی نیشتمانیی نەوت و غازی دەرنەکردووە کە ئەو ماف و بەرپرسیارێتییانە دیاری بکات. و لە غیابی یاسایەکی لەو جۆرەدا سیاسەت زاڵە لە کاتێکدا هەر لایەنێک لەسەر بنەمای لێکدانەوەکانی بۆ دەستوور دوو سیاسەتی وزەی  جیای لە وڵات، مۆدێلی گرێبەست، کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکان و کڕیارانی دروستکرد.

حکومەتی ئێراق بە هێز و نفوزەوە هەوڵیدا کەرتی وزەی حکومەتی هەرێم بگەڕێنێتەوە ژێر دەسەڵاتی بەغدا، داهێنەری سیاسی و یاسایی و سەربازی و بودجەی خۆی بەکارهێنا،  لە بەرامبەردا حکومەتی هەرێم بەرەنگاری ئەو فشارانە بووەوە.  هاوسەنگی کورتبینانەی هێز و ڕێککەوتنی سیاسی لە ڕێوشوێنە یاسایی و ئابوورییە جێگیرترەکان و قازانجەکانی هەردوولا زیاتر بوو. لە ئەنجامدا وڵات زیانی بەرکەوتووە، شکستی ئێراق لە زۆرترین داهاتی فرۆشتنی نەوت یان پەیوەندیکردن بە شێوەیەکی یەکسان لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکان یان ئۆپێک. کۆنترۆڵی تەواوەتییە کە سێبەری شەفافیەت و حوکمڕانی باش دەکات بە پێچەوانەوەی سەرەتای دامەزراندنیەوە، فیدرالیزمی نەوتی ئێراق واتە لامەرکەزیکردنی سیاسەتی نەوت و داهات.

“سێیەم: ئایا قەیرانەکە بەبێ چارەسەر بەردەوام دەبێت؟”

 چارەسەری ململانێی نێوان حکومەتی ناوەند لە بەغدا و هەرێمی کوردستان نەبوونی بیرۆکە و پێشنیار نییە، بەڵکو چەندین خولی دانوستان لە نێوان هەردوولادا سەبارەت بە مافە گرێبەستییەکان و هەناردەکردن ئەنجامدرا، هەروەها ئەو پێشنیارانەی کە لەلایەن دەزگا نێودەوڵەتییەکانەوە پێشکەشکران لەوبارەیەوە. کێشەکە لەوەدایە کە هەردوولا متمانەی یەکتر و ئیرادەی سیاسییان نییە و بەو پێیەی دەوڵەتی گەرەنتی لێپرسینەوە بکات، یەکەم هەنگاو کە پێویستە بگیرێتەبەر دروستکردنی دادگای باڵای فیدراڵی نوێ بەپێی مەرجە دەستوورییەکان.

جگە لەوەش پێدەچێت سەرکەوتنی یاسایی ئێراق لە دادگای ناوبژیوانیدا بگۆڕێت بۆ خەسارێکی سیاسی لە ئەگەری نەگەیشتن بە ڕێککەوتن لە نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵیدا. پۆپۆلیستەکانی بەغدا پێویستیان بە سەرکەوتنێکی نێودەوڵەتی هەیە، بەڵام ئەکتەرە ژیرەکان باشتر دەزانن کە تورکیا بە ملیارەها دۆلار قەرەبووی ئێراق ناداتەوە، نە دەستبەرداری مامەڵە قازانجەکەی لەگەڵ هەرێمی کوردستانی ئێراق دەبێت. ئەگەر تورکیا هەڵوێستی خۆیشی بگۆڕێت، زیانەکانی هەرێمی کوردستانی ئێراق لە ئەستۆ دەگرێت، داوای ئەنجامدانی ڕێککەوتنێکی لەبارتری غازیش لەگەڵ هەرێم دەکات.

 بەهای هەناردەی تورکیا بۆ ئێراق لە ساڵی 2022 گەیشتە 13.7 ملیار دۆلار و تورکیا دەروازەی ئێراقە بۆ ئەوروپا. وەک ئەڵتەرناتیڤێکی باشتر، ئێراق دەتوانێت موزایەدەیەکی گەورە لەگەڵ تورکیا بکات سەبارەت بە ڕۆیشتنی ئاو لە خاکەکەیەوە، ئاسایشی سنوورەکان و هەناردەکردنی وزە، ئەگەر دادگای باڵای فیدراڵی گونجاو پێکبهێنرێت و یاسای پێویست لە کەرتی نەوت و گازدا دەربکرێت. جگە لەوەش وڵاتانی عەرەبی دراوسێی ئێراق لە نزیکەوە چاودێری کارەکانی بەغدا دەکەن، بەتایبەتی لە ژێر ڕۆشنایی هەوڵەکانی بەغدا بۆ بەستنەوەی ئابوورییەکانیان بە ئابووری عێراقەوە.

کاریگەری ململانێ ناوخۆییەکانی نێوان لایەنە کوردە دەسەڵاتدارەکان لە لایەک و لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ئێراق لە لایەکی ترەوە، پەیوەندییەکانی ئێراق لەگەڵ ئێران درێژدەبێتەوە و لەوەش زیاتریش ئێران دڵخۆش نییە بە بینینی ئێراق سەربەخۆیی زیاتر لە کەرتی کارەبا و گازدا. میلیشیا ئێراقییەکان کە پەیوەندییەکی نزیکیان بە ئێرانەوە هەیە، چالاکیی کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکانیان کردۆتە ئامانج کە لە ئێراق و هەرێمی کوردستانی ئێراقدا کاردەکەن، وەک کێڵگەی غازی خۆر مۆر. ئەمریکاش چاودێری ئەم بابەتە دەکات. واشنتۆن لێخۆشبوونی یەک لە دوای یەک لە سزاکانی دەرکرد و ڕێگەی بە ئێراق دەدات غاز و کارەبا لە ئێرانەوە هاوردە بکات بەو مەرجەی بەغدا بەڵێن بدات هەنگاو بنێت بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی وزەی خۆی لە داهاتوودا. بەڵام هێشتا ئێراق زۆر پشت بە سەرچاوەی کارەبا و غازی ئێران بەستووە و پێشکەوتنێکی کەم لەو بارەوە بەدیهاتووە. جگە لەوەش بە لەبەرچاوگرتنی کەمیی دابینکردنی وزە لە ئەوروپا لە ئەنجامی شەڕی ڕووسیا لە ئۆکرانیا، ئەمریکا پاڵ بە ئێراق و هەرێمی کوردستانەوە دەنێت بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنانی غاز بە ئامانجی هەناردەکردنی بۆ دەرەوەی وڵات.

“چوارەم: فاکتەرەکانی دەرنەچوونی یاسای نەوت و گاز لە ئێراق”

 کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی لە چوارچێوەی کارنامەی کابینەکەیدا لەسەر ئاستی پەیوەندی نێوان حکومەتی ئێراقی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان جەختی لەسەر دەرکردنی یاسای نەوت گاز کردۆتەوە بەم شێوەیە “هەوڵ دەدەین هەرچی زووترە، دۆسیەی نەوت و گاز لەسەر بنەمای مادەی ١١١ و ١١٢ ی دەستوری ئێراقی فیدراڵ چارەسەر بکەین و یاسای نەوت و گاز لە لایەن ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەربچێت”. محەمەد شیاع سودانی كاتێك بووبە سەرۆك وەزیرانی ئێراق ئۆکتۆبەری ساڵی ڕابردوو یەكێك لەو بەڵێنانەی دای یەكلایی كردنەوەی پرسی نەوت و غازبوو، لە نێوان هەولێر و بەغدا.

بەپێی بەرنامەی كاری حكومەتەكەی سودانی بەڵێنی ئەوەی داوە لەماوەی شەش مانگی یەكەمی تەمەنی كابینەكەیدا، یاسای نەوت ‌و غازی فیدراڵ دەربكات، كە ماوەی 18 ساڵە ئەم كێشەیە بەچارەسەرنەكراوی ماوەتەوە! بەڵام دوای زیاتر لە نۆ مانگ هێشتا پرسی دەرچوونی یاسای نەوت و گاز یەکلای نەکراوەتەوە ئەمەش کاریگەری زۆری کردۆتە سەر ناکۆکییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا. لە ڕووی سیاسییەوە دەرچوونی یاسای نەوت و گاز لە ئێراق بە مانای دابەشکردنی دەسەڵات دێت لە نێوان حکومەتی ناوەندی و هەرێم و پارێزگا بەرهەم هێنەرە نەوتییە ڕێک نەخراوەکان لە چوارچێوەی هەرێم، لەبەر ئەوەی دەستوور ئەم دەسەڵاتەی دیاریکردووە.

لەڕووی سیاسییەوە دەرنەچوونی یاسای نەوت و گاز لە ئێراق دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆکارێک لەوانە:-

یەکەم:- ناکۆکی دەربارەی لێکدانەوەی ئەو دەقە دەستوورییانەی کە پەیوەستن بە بابەتی نەوت و گاز.

دووەم:- ناکۆکی نێوان لایەنە سیاسییەکان دەربارەی چۆنیەتی ئیدارەدانی مەلەفی نەوت و گاز.

سێیەم:- ترسی حکومەتی ناوەندی لە دابەشکردن و پێدانی دەسەڵات بە هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنە نەوتییە ڕێکنەخراوەکان لە چوارچێوەی هەرێم.

چوارەم:- لە حاڵەتی دەرچوونی یاسای نەوت و گاز سیستەمی فیدراڵی هەنگاوێک دەچێتە پێشەوە ئەمەش کاریگەری دەبێت لەسەر دەسەڵاتی ناوەندی.

پێنجەم:- دەرچوونی یاسای نەوت و گاز دەبێتە هۆی کەمکردنەوە و سنووردارکردنی دەسەڵاتی دەرەوەی دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەت لەسەر بابەتی نەوت و گاز.

شەشەم:- یەکێکی تر لە هۆکارەکان پەیوەندی بە مێنتالیتەی نوخبەی دەسەڵاتداری هەژموونخواز هەیە لە ئێراق کە هەمیشە کار بۆ بە ناوەندیکردنی دەسەڵات دەکەن و بە پێچەوانەی سیستەمی فیدرالیزم.

حەوتەم:- دەرچوونی یاساکە هانی پارێزگا بەرهەمهێنە نەوتییە ڕێکنەخراوەکان دەدات بۆ ئەوەی داوای دەسەڵاتی زیاتر و خزمەتگوزاری زیاتر بکەن ئەمەش کاریگەری سلبی دەکاتە سەر حکومەتی ناوەندی بۆیە نایەوێت ئەم یاسایە دەربچێت.

“پێنجەم: لە ئەگەری دروستکردنی باڵانس لە نێوان هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرە نەوتییەکان”

بەپێی ماددەی (١١٢)ی دستووری هەمیشەیی ئێراق بەهەمان شێوەی هەرێمەکان دەسەڵات دراوەتە پارێزگا بەرهەمهێنەرە نەوتییەکان بۆ بابەتی نەوت و گاز، بەڵام بە هۆی لاوازی دەسەڵاتی ئەو پارێزگایانە و پاشەکشەی حکومەتی فیدڕاڵی لە جێبەجێکردنی فیدڕاڵیزم فشار نەخراوەتە سەر دەسەڵاتی فیدڕاڵی بۆ ئەوەی پارێزگا بەرهەمهێنەرە نەوتییەکانیش داوای دەسەڵات و تایبەتمەندییەکانیان بکەن.

دوای دەست بەکاربوونی “محەمەد شیاع سودانی” وەک سەرۆک وەزیران، لە چوارچێوەی کارنامەکەیدا بابەتی دەرکردنی یاسای نەوت و گاز لە ئێراق وەک یەکێک لە بەڵینەکان دیاریکراوە. دوای چەندین کۆبوونەوە و گفتوگۆ لە نێوان شاندی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدڕاڵی دەربارەی چۆنیەتی داڕشتنی یاسای  نەوت و گاز، نوێنەری پارێزگا بەرهەمهێنەرە نەوتییەکانیش بەشداری گفتوگۆکان بوون، هەروەها لە دواین فەرمانی وەزاری وەزارەتی نەوتی حکومەتی فیدڕاڵی کە لیژنەیەکی پێکهێناوە بۆ بەدواداچوونی جێبەجێکردنی بڕیاری داڕشتنی یاسای نەوت و گاز کە نوێنەری پارێزگای بەسرەشی تێدایە وەکو ئەندام.

پرسی بەشدار پێکردنی نوێنەری پارێزگا بەرهەمهێنەرە نەوتییەکان لە داڕشتنی یاسای نەوت و گاز لە پێناو پێدانی دەسەڵات هاوشێوەی هەرێمەکان بۆ هاوبەشیکردن لە بەڕێوەبردنی پڕۆسەی نەوت و گاز بۆ هەرێمی کوردستان هەم لایەنی ئیجابی هەمیش لایەنی سلبی هەیە. لێرە دەکرێت لایەنە ئیجابی و سلبییەکان بەم جۆرە دیاری بکەین:

یەکەم؛ لایەنی ئیجابی:- بەهۆی ئەوەی سیستەمی فیدڕاڵی لە ئێراق لە بواری پراکتیکیدا نەچۆتە بواری جێبەجێکردن تەنها لە دەستوور جێگیرکراوە، لەبەر ئەوەی بەدەر لە هەرێمی کوردستان هیچ هەرێمی تر نییە، ئەمەش وەک کەموکوڕی و مەترسی لەسەر سیستەمی فیدڕاڵی بەدی دەکرێت، بۆیە دەکرێت بە پێدانی دەسەڵات و تایبەتمەندی لە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز بە پارێزگا بەرهەمهێنەرە نەوتییەکان پرسی مەرکەزییەتی دەسەڵات لە ئێراق کەم بکرێتەوە، چونکە پێدانی دەسەڵات لە بەڕێوەبردنی پڕۆسەی نەوت و گاز دەبێتە هۆی ئەوەی ئەو پارێزگایانە بتوانن لە ڕووی خۆبەڕێوەبردنەوە بەرەو پێش بچن، ئەمەش لە بەرژەوەندی هەرێمی کوردستاندایە. هەروەها بۆ پرسی کاڵبوونەوەی مەرکەزییەتی دەسەڵات و بەرەو پێشچوونی سیستەمی فیدڕالیزم لە ئێراق گرنگە لەبەر ئەوەی تا ئێستا دەسەڵاتی فیدڕاڵی زیهنییەتی مەرکەزییەتی دەسەڵاتی هەیە.

لە داڕشتنی یاساکە ئەگەر هاتوو پارێزگا بەرهەمهێنەرە نەوتییەکان بەشداربن ئەوا هەرێمی کوردستان دەتوانێت هاوهەڵوێست بێت لەبەرئەوەی ئەم پارێزگایانەش داوای دەسەڵات دەکات بۆ بەڕێوەبردنی پرسی نەوت و گازدەکەن. دەرئەنجام دەرکرێت ئەمە وەک کارتێکی فشار لەبەرامبەر حکومەتی فیدڕاڵی بەکاربێت بۆ ئەوەی لامەرکەزییەت هەرێمەکان و پارێزگاکان فراوانتر بکرێت، لە کۆتاییدا ئەمەش دەبێتە هۆی دروستکردنی هاوسەنگییەکی سیاسی لە نێوان حکومەتی فیدڕاڵی لەگەڵ هەرێمی کوردستان و پارێزگا بەرهەمهێنەرە نەوتییەکان.

دووەم؛ لایەنی سلبی:- بەدەر لە لایەنی ئیجابی بەشداری پێکردنی پارێزگا بەرهەمهێنەرە نەوتییەکان لە دارشتنی یاسای نەوت گاز لە ئێراق، لە هەمان کاتدا لایەنی سلبیشی هەیە سەبارەت بە هەرێمی کوردستان کە دەکرێت بەم جۆرە ئەو لایەن سلبیانە بخەینەڕوو:-

• بچوونکردنەوە و هاوشان کردنی هەرێمی کوردستان وەک پارێزگایەک لە ئێراق، بۆچوونێك هەیە پێی وایە ئەگەر هاتوو پارێزگاکانی بەرهەمهێنی نەوت وەک هەرێمی کوردستان دەسەڵاتیان پێ بدرێت ئەوا مانای وایە هەرێمی کوردستان وەک پارێزگایەکی لێدێت.
• پاشەکشەکردنی تەواوەتی سیستەمی و فیدڕاڵی و بەهێزبوونی بیرۆکەی ناوەندگەرایی کە ئێستا دەسەڵاتی سیاسی لە ئێراق کاری لەسەر دەکات.
• تێکچوونی هاوسەنگی نێوان هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی فیدڕاڵی ئێراق، لە دوای دروستبوونی ناکۆکی لەسەر بابەتە جیاجیاکان لە نێوان هەولێر و بەغدا، ئەگەر بە ووردی سەیر بکەین دەبینین وەک دوو لایەنی جیا مامەلە لەگەڵ یەکتر دەکەن، بەڵام بە پێدانی دەسەڵاتی هاوشێوەی هەرێمەکان بە پارێزگاکان وا دەکات ئەم هاوسەنگییە کاڵ بێتەوە.
• لە چوارچێوەدانی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی پەیڕەو کردنی سیاسەتی ناوەندگەرایی هاوشێوەی پارێزگاکان و بەهێز بوونی هەژموونی حکومەتی بەغدا.
• لە باربردنی داواکاری دروستبوونی هەرێمی تر کە بۆ ئەوەی هاوشێوەی هەرێمی کوردستان داوای فیدڕاڵی دەکەن، بە تایبەت لە ناوچە سوننە نشینەکان و ناوچەکانی باشووری ئێراق.

“دەرئەنجام”

شایەنی باسە لە یەكەم خولی پەرلەمانی ئێراق لە 2005 هەوڵ هەیە بۆ دەركردنی یاسای نەوت و غاز و بۆ ئەو مەبەستە چەند رەشنووسێك بۆ یاساكە خراونەتەڕوو، ڕەشنوسی ساڵی ٢٠٠٦، ڕەشنووسی شوباتی ساڵی ٢٠٠٧، ڕەشنووسی سالێ ٢٠١١ و ڕەشنووسی ساڵی ٢٠٢٣، بەڵام بەهۆی ناكۆكیی سیاسی سازان و رێككەوتن لەسەر یاساكە دروست نەبووە، لە 4ی نیسانی ئەمساڵ هەردوو حكوومەتی ئێراق و هەرێمی كوردستان رێككەوتنێكی نەوتیان لە بەغدا واژوو كرد، كە دەبێتە بنەمایەكی باش بۆ دەركردنی یاسای نەوت و غاز.

سەرچاوەکان

• دەستووری هەمیشەیی عێراق ساڵی ٢٠٠٥.
• ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی ساڵی ٢٠٠٦.
• ڕەشنووسی یاسای نەوت گاز، شوباتی ساڵی ٢٠٠٧.
• ڕەشنووسی یاسای نەوت گاز، تەموزی ساڵی ٢٠٠٧.
• ڕەشنووسی  یاسای نەوت و گاز ساڵی ٢٠١١ .
• ڕەشنووسی یاسای نەوت و گاز  ساڵی ٢٠٢٣
• یاسای ژمارە (٢٢)ی ساڵی ٢٠٠٧، یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان – عێراق.