شارەدێ (ناحیە)ی عەربەت، یەکێک لەو شارەدێ یە، دێرینانەی سنووری كارگێڕیی پارێزگای سلێمانییە کە، تەمەنی زیاتر لە 100 ساڵە، لەگەڵ چێوەگرتنی ئەم شارەدێیەدا وەک یەکەیەکی کارگێڕیی کە، سەر بە قەزای ناوەندی سلێمانی یە، چەندین ئاوایی لەڕووی کارگێڕییەوە لە سنوورەکەیدا بۆ راییکردنی کاروبارەکانیان لە باری شارستانی، کشتوکاڵ، خزمەتگوزاریی، بەشە خۆراکی مانگانە، … تاد، رێكخراون و لەڕووی كارگێڕییەوە سەر بە “عەربەت”-ن كە ناوەندی ناحیەی تانجەرۆیە.
خەڵکی ئاواییەكانی سەر بە شارەدێی عەربەت، لە کۆنەوە هێندە تێکەڵاوی عەربەت بوون، کەم کەس هەیە جیاوازیی ئاشکرا لە نێوانیاندا ببینێت، بە تایبەت ئاواییەكانی دراوسێی عەربەت كە بەشێك لە خەڵكی ئەو ئاواییانە لەدوای راپەڕینی ساڵی 1991 وە جگە لەبوونی خانوو لە گوندەكەیان، خانویەكیان لەناو عەربەتیش هەیە.
یەكەم: ئاواییەكانی سەر بە شارەدێی عەربەت.
دەتوانین ئاواییەكانی سەر بە شارەدێی عەربەت بەمجۆرە بناسێنین و دابەشی بكەین، بەسەر دوو پۆلدا:
1- ئاواییەكانی درواسێ- هاوسنوور، كەهاوسنورن لەگەڵ عەربەت.
2- ئاواییە دوورەكان، كە هاوسنوورنین لەگەڵ شارەدێی عەربەت.
بۆ زیاتر روونكردنەوەو ناساندنی ئەم ئاواییانە بەمشێوەیە دەیخەینەڕوو:
1- ئاواییەكانی دراوسێ، هاوسنوور، وەك:
أ- لە باکوورەوە چوارتاق.
ب- لە رۆژهەڵات: خەراپە و نیسکەجۆ و چەناخچیان.
پ- لە ئاواییەكانی لای باشوورەوە، بێستان سوور(گەورە و بچووك)، باریکە.
ت- لە ئاواییەكانی لای رۆژئاوایشیەوە؛ یەخی ماڵی.
ج- و لەلای باكوری رۆژئاوایشەوە خەراجیان.
کە تایبەتمەندی جیاكەرەوەی ئاواییەكانی دراوسێ ئەوەیە؛ بەربەستی گەورە، شەقامی سەرەكیی، پرد و چۆمی ئاو، ناکەوێتە نێوانیان لەگەڵ عەربەتدا، بەڵكو زۆرجار وەك لەزمانی گشتیدا دەوترێت لەوەڕگای هاوسنوریان هەیە.
2- ئاواییە دوورەكان كە هاوسنوور نین، وەك: وێڵەدەر، قڕگە، هوانە، قەرەتۆغان، ژاڵەی سەرو، ژاڵەی خوارو، شێخ وەیساوا، كۆڵەبی، رازیانە، فەرەج ئاوا، عارف ئاوا، زێڕینجۆی حاجی موسا، زێڕینجۆی حمەی مینا، دار بەڕوولە، گۆزە ڕەقە، دەمركان، قەرەگۆل، یەكماڵە، بەردەكەڕ، چەقڵاوە، سەدوبیست، قەڕاڵی، كاژاو، زڕگوێز، زڕگوێزەڵە، گۆماو، سولەكان، ئەلی، دێی رەمەزان، حەمەی بارام، حارس ئاوا، سەماوات، ناوگردان، كانی شاسوار، قسرتی سەرو، قسرتی خوارو، كەماڵانی سەرو، كەماڵانی خوارو، كارێز، گەدان، كانی هەنجیر، دارە ڕەش، باخچە، شەمە، كانی بارام، دەربەند فەقەرە، وێلەكەی گەورە، وێلەكەی بچوك، پوشێن، شێخ هۆمەر، ئاشی هۆمەر بەگ، سەیاوا، گورگە چیا، خاكوخۆڵ، هەنجیرە، هۆمەرەكوێر، زێڕینۆك، قازاوی سەروو، قزاوی خواروو،چاڵگەی مەرجان، هەنجیرە، كانی بڵباس، نەمەڵ، گورگەچیا، بادەرە، گەڵباخ.
لەم ساڵانەی دواییدا و بەهۆی فراوانبوونی نەخشەی سنووری شاری سلێمانی، لە ئێستادا چەند ئاواییەك لە ئاواییە ئاوەدانەكانی سەر بە شارە دێی عەربەت، كەوتونەتە ناو سنووری شارەوانی سلێمانییەوە، لەوانەش وەك: قڕگە، هوانە، قەرەتۆغان، شێخ وەیساوا، دار بەڕوولە، فەرەج ئاوا، عارف ئاوا، رازیانە، رازیانەی نوێ، كۆڵەبی، چەقڵاوە، ناوگردان، سەماوات، بەردەكەڕ، ژاڵەی سەروو، ژاڵەی خواروو.
جگە لەم ئاواییانە، چەند ئاواییەكی تر كە سەر بە شارەدێی عەربەتن، لەساڵانی رابردوودا ئاوەدان نەكرابوونەوە، یان ئێستا بوون بەگەڕك لەناو شاری سلێمانیدا، وەك: هۆمەرەكوێر، زێڕینۆك، قازاوی سەرو، قازاوی خوراو، خاك و خۆڵ، نیسكەجۆ، چاڵگەی مەرجان، كانی بڵباس، هەنجیرە، نەمەڵ، شێخ هۆمەر، گورگەچیا، بادەرە، گەڵباخ، سەیاوا، ئاشی هۆمەر بەگ.
بە گوێرەی زانیارییە بەردەستەكان، لە ساڵی 1999دا شارەدێی (تانجەرۆ*) كە عەربەت، ناوەندی ناحیەكەیەتی (73) ئاوایی لە سنووریدا بووە (59) یان ئاوەدان بووە و(14)یان ئاوەدان نەبووە، بەڵام بە گوێرەی ئەو بەدواداچوون و كارەی ئێمە لەم قۆناغە سەرەتاییەدا كردوومانە ژمارەی گوندەكان 76 گوندن، چونكە چەند گوندێكی نوێ دروستكراون، وە لەئێستاشدا 16 ئاوایی ئاوەدان نین لە سنووری شارەدێی عەربەت دا.
دووەم: كارێز و كانییەكانی سنووری عەربەت.
مەبەستمان لە كارێزو كانیەكانی سنووری عەربەت لێرەدا، تەنها ئەو كارێز و كانییانە دەگرێتەوە كە دەكەونە سنووری عەربەت و ئاوایی عەربەتی كۆن، كە ئێستا ئاواییەكە، دەكەوێتە نێوان گەڕەكی شەهیدان و قەڵاو ئاشتی یەوەو ئەم ئاواییە، لە بنەڕەتدا هەوێنی دروستبوونی شارەدێ (ناحیە)ی عەربەت بووە. ئەو کانی و کارێزانە، لە ئێستادا بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا و زیادەڕەویی و دەستتێوەردانی ناقانونی خەڵك و لاوازیی چاودێری كارگێڕیی حکومەتەوە، یان نەماون، یا وشکبوون و کوێر کراونەتەوە، لە نمونەی ئەوانەش، وەك:
1- کارێزی سەرەکیی ناو گوندی عەربەت: کە سەرچاوەکەی لەبنكی قەڵای عەربەت، سەرچاوە دەگرێت و بە شێوەی دەستكرد ئەملاولای رێڕەوی ئاوەكەی دیواربەندكراوە و ئاوەكەی بە درێژای نزیكەی یەك كیلۆمەتر بەناو ئاواییدا دەڕوات و لەبەشی خوارەوەی ئاوایی دەرژایە هەردوو “کانی ژنان”ی عەربەت و مزگەوتی عەربەتی کۆن، ئەم کارێزە هەتا ساڵانێكی زۆری لەمەوبەر، سەرچاوەی سەرەكیی ئاوی خواردنەوەو پێداویستی ماڵ و دواتریش ئاودانی ئاژەڵ بوو. بەداخەوە ئەم كارێزە لەگەڵئەوەی شوێنەوارێکی بەنرخە، بەهۆی لاوازیی چاودێری حکومەت و دەستتێوەردانی ناقانونیی خەڵک، کوێرکراوەتەوە و تەنانەت بەشێکی بەر “ئاوەڕۆ- زێراب” کەوتووە.
2- كارێزی عەربەت (تەنكی ئاوەكە): كارێزی دووەم ئەو كارێزەیە كە لە بەشی باكوری عەربەت یان وەك دەوترێت (عەربەتی سەرو) لەنێوان هەردوو شارەدێی عەربەت و ئاوایی چوارتاق هەڵكەوتووە، كە ئێستا پێی دەوترێت (تەنكی ئاوەكەی عەربەتی سەرو) كە مەبەست لە پڕۆژەی دابەشكردنی ئاوی عەربەتە كە دەكەوێتە گەڕەكی رزگاری، ئەو كارێزە لە كۆندا یەكێك لە سەرچاوە گرنگەكانی ئاودێریی بۆ كشتوكاڵ و ئاودانی ئاژەڵ بووە، سەرەڕای بەكارهێنانی بۆ خواردنەوە، بە گوێرەی قسەی كەسانێك كە لەو سەردەمەدا ژیاون، دەگێڕنەوە كە لەبەرئاوی ئەو كارێزەدا “مەرەزە- برنج” چێنراوە، ئەم كارێزە لە ئێستادا دەكەوێتە ناو سنوری پڕۆژەی دابەشكردنی ئاوی عەربەت كە فەرمانگەی ئاوی عەربەت سەرپەرشتی دەكات و بڕێكی دیاریكراو ئاوی هەیەو وەك جاران نەماوە.
جگە لەم دوو كارێزە چەند كانیەكیش لە سنوری ئاوایی عەربەت دا هەن بەمجۆرە:
1-کانی مرواری یان کانی مرالی ( سەرو و خوارو): ئەمانە (واتە كانی مرواری) دووكانی بوون، کە دەکەونە باشووری رۆژئاوای ئاوایی عەربەت لەسەر رێگەی عەربەت بۆ چەمی تانجەرۆن، لە ئێستا ئەم دوو كانیە، لەلایەك بەهۆی گۆڕانی كەشوهەوا و لەلایەكیترەوە بەهۆی دروستكردنی رێگەی چیمەنتۆی عەربەت- تانجەرۆ و هاتوچۆی ئۆتۆمبێلی بارهەڵگر و بوون بە ناوچەی پیشەسازیی قورس، كانییەكەی خوارو یان كوێربۆتەوە، مەگەر تەنها لەوەرزی بەهاردا ئاوی هەبێت و كانی سەرویشیان لە مەترسی لەناوچووندایەو ئەو ساڵانەی وشكەساڵی بێت وشك دەكات، بەڵام هەردووكیان شوێنەواریان هەرماوە، ئەم دوو كانییە، جگە لەوەی لە ساڵانی پێشوودا بۆ خواردنەوە بەكاردەهاتن، وەك سەرچاوەیەكی بەسوود بۆ ئاودانی ئاژەڵ سوودی لێ دەبینرا.
2- کانی بەڕۆنە: ئەم کانییە، كانییەكی بەهارانە بووە، واتە وەرزیی بووە، دەمێ ساڵە شوێنەواری کوێر بۆتەوەو تەنانەت نەوەی ئێستای عەربەت شوێنەواریش نازانن، شوێنەكەی دەکەوێتە باکوری رۆژئاوای ئاوایی عەربەت لە بەشی خواروی خۆرئاوای قەڵای عەربەت، دەگێڕنەوە لەبەر چەوریی ئاوەكەی، پێی وتراوە كانی بەڕۆنە.
3- کانی قوڵ قوڵە: ئەمەش كانیەكی ترە کە دەکەوێتە باشووری ئاوایی عەربەت بە دووری چەند كیلۆمەترێك، لە نێوان چەمی تانجەرۆ و عەربەتدا، ئەمیش کوێربۆتەوە وشوێنەواری نەماوە.
4- کانی ملەی پاشا: ئەم كانییەش دەكەوێتە بەشی باشووری عەربەت، لەسەر رێگەی عەربەت بۆ چەمی تانجەرۆ و سێ دارەكە و لە ئێستادا كوێربۆتەوە.
5- كانی شێخەلی: ئەم كانییە دەكەوێتە رۆژهەڵاتی ئاوایی عەربەت، لەو ناوچەیەی كە زەوییەكانی شێخ لاڵە ناسراوە و لە ئێستادا شوێنەواری نەماوە.
كارێز و كانییەكان، سەرچاوەیەكی گرنگی ئاوەدانی ناوچەكەبوون، كە لە كۆندا بەهۆی نەبوونی پڕۆژەی ئاوی حكومییەوە خەڵك بۆ سەرجەم پێداویستییەكانی ژیانی پشتی پێبەستوون، جگە لە كارێز و كانیەكانی ئاوایی عەربەت، لە ئاواییەكانی سەر بە شارەدێ-ناحیەی عەربەتیش، چەندین كارێز و كانی تر هەن كە، لە داهاتوودا ناوی ئەوانیش لەگەڵ ئەو سنوورە جوگرافیەی كە تێیدان، تۆماردەكەین.
تێبینی:
1- عەربەت، ناوەندی ناحیەی تانجەرۆیە، كە بەشێوەی فەڕمی و لە نووسراوی حكومەتدا بە”تانجەرۆ” ناوی دەهێنرێت.
2- ئەم كورتە نووسینە، بەشێكە لە پڕۆژەیەكی گەورە لەسەر عەربەت، بۆیە هەركەس؛ هەڵە، كەموكورتیی، لەبیرچوون، هەڵەی رێنووس. لەم بابەتەدا دەبینێت، دەتوانێت بە (شێوەی زانستی بە بەڵگەوە) بۆمان راست بكاتەوە و بۆمان بنێرێت، بە سوپاسەوە لێی وەردەگرین.
سەرچاوەكان:
1- ساڵنامەی سلێمانی، بڵاوكراوەی پارێزگای سلێمانی، 1999.
2- چاوپێكەوتن لەگەڵ بەڕێز؛ عەلی عەبدوڵڵا، بەڕێوەبەری دارایی ناحیەی تانجەرۆ، ئەیلولی 2023.
3- چاوپێكەوتن لەگەڵ بەڕێز؛ تەها بەكر حەمەكەریم، دانیشتوی عەربەتی كۆن، ئەیلولی 2023.
4- چاوپێكەوتن لەگەڵ بەڕێز؛ مام كاكی، ریش سپی عەربەت، ئەیلولی 2023.
نووسینی:
سامان ساڵح فەرەج و پشتیوان ئەبوبەكر فەرەج
