لەسەرەتاى ئەم ساڵەوە بەغدا بە چەند گوژمەیەک سێ تریلیۆن و 298 ملیار دینارى بۆ هەرێمى کوردستان ناردووە؛ بڕیارە ئەم مانگە و مانگی داهاتووش یەک تریلیۆن و 400 ملیار دینارى دیکە بە قەرز بنێرێت. رێککەوتن لەبارەى ئەوە کرا، حکومەتى هەرێمى کوردستان پلان و بودجەیەکى پلانداڕێژراوى هەبێت بۆ خەرجییەکان، چونکە خەرجى بەبێ بودجە “کێشەى گەورە” دروست دەکات و زیان بە فەرمانبەران دەگەیێنێت.
“سیستەمى ئابوورى لە ئێراق و هەرێمى کوردستان”
هەر لەسەرەتای مێژووە وە تا ئەمڕۆ كێشە(نزاع) هەیە لەنێوان شارستانییەكان (حضارات)، هەر یەكێك لەو شارستانیانە ویستویەتی خۆی بسەپێنێ، زاڵبێ بەسەر ئەوی تر. سیستەمی ئابووریش یەكێك بووە لە تەوەرەی ئەو كێشە شارستانیانە. وەک ئاشکرایە لەدواى پرۆسەى ئازادى، ئابوورى ئێراق توشى زۆر گرفت بووە بەجۆرێک بەپێى راپۆرت و بەڵگەکان، گەندەڵى چەندەها ملیار دۆلاربووە لەئێراقدا ئەویش بەهۆى ئەوململانێ سیاسى و دارایى کە هەبووە، کراوەتە پاشکۆى وڵاتان و لەناوخۆشدا پاشکۆى کۆمەڵى گرووپ و دەستەبووە، کە زۆرینەى سودمەن بوو لەم بوارەدا زۆرینەى رەها سیاسیەکەبووە کەزۆرترین کورسى پەرلەمانى هەبووە .
ئابووری و سیاسەت دوو ڕووی دراوێكن، ئابووری لایەنێكی گرنگی ژیان پێكدێنێت، زۆربەی گۆڕانكارییە سیاسی و شەڕ و ئاژاوە نێوخۆیی و نێو دەوڵەتییەكان هۆكارەكانی ئابووری یە. گەلێك هۆكار هەن كار لەئابووری ووڵات دەكەن و باری سەقامگیری ئابووری تێك دەدەن، بۆیە ئابووری بە بەردەوامی كێشەو گرفتی هەیە، ئیدارەی سەركەوتوو ئەوەیە كە بتوانێ بەرنامەو پلانی وا دابڕێژێ كە كار بۆ سەقامگیری ئابووری بكا. لەمێژووی نزیكی مرۆڤایەتی دوو سیستەمی ئابووری گرنگ توانی ڕۆڵی خۆی ببینێ. كە ژیانی ئابووری لەسەر بنەماكانیان ڕێك بخرێت ئەوانیش سیستەمی ئیشتراكی و سیستەمی سەرمایەداری یە.
سیستەمی ئیشتراكی:- حكومەت ڕاستەوخۆ بەشداری لەچالاكی ئابووری دەكات و گرنگی بۆ كەرتی تایبەت نامێنێ. دەبێ هەموو كەس لەچوارچێوەیكەرتی گشتی دا بۆ حكومەت كار بكات و بەپێی پێویستیەكانی داهاتی لێ دەست بكەوێت.
سیستەمی سەرمایەداری:- كە پێی دەڵێن ئابووری بازاڕ یان ئابووری ئازاد، یان بازاڕی ئازاد. بەپێی ئەو سیستەمی چارەنووسی ئابووری دەدرێتە دەست كەرتی تایبەت و ڕۆڵی حكومەت ڕەخساندنی ژینگەی لەبار بۆ پشتگیری كەرتی تایبەت، ڕۆڵی حكومەت ڕەخساندنی ژینگەی لەبار بۆ پشتگیری كەرتی تایبەت و ئاسانكاری و دەركردنی یاسای پێویست بۆ بەرەو پێشبردنی توانای مرۆیی و هاریكاریكردنی و لەسەرەتا ڕۆڵی حكومەت كز بوو بەڵكو حكومەت بەهیچ شێوەیەك دەستی لەكاروباری ئابووری وەرنەدەدا. هەروەكو (أدم سمیث) ی ئابووریناس كە ئەو ڕۆڵە دەست نیشان دەكات (لێی گەڕێ كار بكا، لێی گەڕێ بڕوا). لەبەر ئەوە لەژێر سایەی ئەو سیستەمە كۆمەڵێك كۆمپانیاو كارگەو بانك دروست بوون كە كاریان دەكرد بۆ هێنانە دی قازانج و بەرژەوەندیەكانی خۆیان و لەنێوان خۆشیان پێشبڕكێ (منافسە) بكەن. جاری واش هەبووە كە یەكتر بگرن و كۆمپانیای گەورەتر دروست بكەن .
سیاسەتی ئابووری بەپێ ی ماددەی 107 لە دەستووری ئیراقی بڕگەی یەكەم دانانی سیاسەتی ئابووری و بازرگانی لەئیراق (حصر)ە بەدەسه‌ڵاتی اتحادی وە بەپێی بڕگەی 3 لەهەمان ماددە دانانی سیاسەتی نقدی دروستكردنی بانكی مه‌ركزی حصرە بەسوڵتەى اتحادی. ئەوەی لێرە مەبەستە هەرێمی كوردستان دەبێ پابەندبێ بەسیاسەتی ئابووری بازرگانی نقدی دەسەڵاتی اتحادی. بەڕای من؛ هەندێكجار دانەرانی سیاسەتی ئابووری لە دەسەڵاتی اتحادی ڕەچاوی باری ئابووری هەرێم ناكات. بۆ نموونە سیاسەتی بانكی مه‌ركزی ئیراقی بەڕاكێشانی پارە لەبازارەكان بۆ چارە سەركردنی هەڵئاوسان (تضخم) خزمەتی ئابووری هەرێمی كوردستانی نەكرد. چونكە وایكرد پارە لەبازاڕنەمێنێ بەدانی سوود دیارى کراو، لەوانەیە ئەو سیاسەتە بۆ بەغدا لەباربێ چونكە پرۆژەی وەبەرهێنان ( استثماری) لەبەربارودۆخی ئەمنی تاڕادەیەک كەمە. بەڵام ئێمە لەهەرێمی كوردستان پێویستیمان بەپارە هەیە بۆ بوژاندنەوەی ئابووری پرۆژەی وەبەرهێنان.
لەبەر ئەوە پێویستە حکومەتى هەرێم بەشداری بکات لەگەڵ دەسەڵاتى ناوەندى لەدانانی سیاسەتی ئابووری ئەویش بەبەشداری لەولیژنانە ئەم سیاسەتە دادەرێژن.
لەلایەكی ترەوە نەبوونی ڕۆشنبیری بانك لەلایەن هاووڵاتیان و بەرپابوونی ئەوشەڕانەی كە لەئێراق دروست بوون، وایكرد كە خەڵكێكی زۆر پارەكانیان لەبانكەكان نەبێ بەڵكو لای خۆیان دای دەنێن لەبەر نەبوونی متمانە. بەڵام بانكەكانی كەرتی تایبەت واتا بانكی ئەهلییەكان كە ژمارەیان لە هەولێر 21 بانكە. ئەوانیش دەتوانم بڵێم كارەكانیان تەنها (حوالە) كردنی پارەیە لەگەڵ هەندێك ئاسانكاری تر و بەشداری راستەقینە ناكەن لە بووژانەوەی ئابووری. هەروەها پەیوەندی بانكەكان بەگشتی (حكومی و ئەهلی) بەبانكەكانی دەرەوە نیە لەرووی مامەلەكردن، توانایان كەمە لەبەر ئەوە قەیرانە ئابوورییە جیهانیەکان كاریگەری لەسەر بانكەكانی ئێراق و هەرێمی كوردستان نیە. لەبەر نەبونی سیستەمی بانكی پێشكەوتوو.
“سیاسەتى دارایى لەهەرێمى کوردستان”
بەگوێرەى یاساى بودجەى گشتیی ئێراق، لە 199 تریلیۆن دینارى پارەى یاساى بودجەى گشتى، پشکى هەرێمى کوردستان بە زیاتر لە 16 تریلیۆن دینار بۆ ساڵێک هەژمار کراوە، یەکێک لە مەرجەکانى ناردنى ئەو پشەکە، رادەستکردنى داهاتەکانە بە بەغدا.
کۆی داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان بە فرۆشتن و بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی بۆ دەرەوە و فرۆشتنی ناوخۆییدا لە رۆژانی 1-1-2023 تاوەکو 25-3-2023، واتە ئەو بەروارەی دادگەی نێوبژیکاری ژووری بازرگانیی نێودەوڵەتیی ICC بڕیاری راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستانیدا، دوو ملیار و 179 ملیۆن و 102 هەزار و 328 دۆلار بووە، کە دەکاتە دوو تریلیۆن و 935 ملیار و 935 ملیۆن و 72 هەزار و 500 دینار.
بەگوێرەی روونکردنەوەی وەزیری دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لەم بڕە پارەیەدا یەک تریلیۆن و 335 ملیار و 788 ملیۆن و 501 هەزار و 50 دینار بۆ بەشێک لە خەرجییەکانی پێدانی مووچەی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان خەرج کراوە. بڕەکەی دیکەیشی کە یەک تریلیۆن و 600 ملیار و 146 ملیۆن و 571 هەزار و 450 دینارە، بۆ تێچووی بەرهەمهێنان، گواستنەوە لە رێگەی بۆڕییەکان و شایستەی کۆمپانیاکان خەرجکراوە.
لە ماوەی 1-1-2023 تاوەکو 30-6-2023، حکومەتی هەرێمی کوردستان، 10 ملیۆن و 200 هەزار و 524 بەرمیل لە رێگەی کۆمپانیاکانی پاڵاوتنی کەرتی تایبەت فرۆشتووە و داهاتەکەیشی وەک لە روونکردنەوەکەدا ئاماژەی بۆ کراوە، 309 ملیار و 967 ملیۆن و 348 هەزار و 238 دینار بووە
وەزیری دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە، کە داهاتی نانەوتی هەرێم، لەلایەن تیمی هاوبەشی چاودێری دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندیی ئێراق بەدواداچوونی بۆ کراوە و کۆی گشتیی داهاتەکە دوو تریلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار دینار بووە، کە “باجەکانی هاوردە و سەرمایەکان، باجی کاڵاکان و رسوماتی بەرهەمهێنان، رسوماتەکان، داهاتی سەرمایەگوزاری، داهاتی حەواڵەکردن لەنێویشیاندا ئەوانەی لە حکومەتەکان و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان وەگیراون، لەگەڵ داهاتی دیکە” دەگرێتەوە.
“داهاتەکانی پارەدارکردن و پێدانی قەرز لەلایەن حکومەتی ئێراق”
وەزیری دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەم بڕگەیەدا باس لەوە دەکات لە رۆژانی نێوان 1-1-2023 تاوەکو 30-6-2023، ئەو داهاتانەی لەلایەن حکومەتی ئێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان بەناوی (پارەدارکردن و پێدانی قەرز) ناردراون، بڕەکەی دوو تریلیۆن و 598 ملیار دینارە و لە وردەکارییەکانیدا هاتووە؛ رۆژی 25-6-2023 بڕی 400 ملیار دینار، رۆژی 2-8-2023 بڕی 598 ملیار دینار، بەناوی پارەدارکردن هاتووە. وردەکاری قەرزەکان کە لەلایەن بانکەکانی (رافیدەین، رەشید، بانکی بازرگانی ئێراقی) بە دەستی هەرێمی کوردستان گەیشتووە، بەمشێوەیەیە؛ رۆژی 13-3-2023 بڕی 400 ملیار دینار، 9-5-2023 بڕی 400 ملیار دینار، رۆژی 16-5-2023 بڕی 200 ملیار دینار، رۆژی 22-5-2023 بڕی 200 ملیار دینار و رۆژی 15-6-2023 بڕی 400 ملیار دینار ناردراوە.
“خەرجیەکانى حکومەتى هەرێمى کوردستان”
بەوپێیەی داهاتە فرەچەشنەکان دیاریکراوە، بەدڵنیاییەوە خەرجییە جیاوازەکانیش دەبێت. وەزیری دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان، خەرجییەکانی ئەم شەش مانگەی بەمشێوەیە پۆلین کردووە؛ خەرجییەکانی بەکاربردن (مووچە)، لە شەش مانگی یەکەمی ئەم ساڵدا حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی پێنج تریلیۆن و 646 ملیار و 572 ملیۆن و 880 هەزار دینار مووچەی دابەشکردووە.
سەبارەت بە تێکڕای مووچەی مانگانە، ئاماژە بۆ ئەم ژمارانە دراوە؛ تێکڕای مووچەی مانگانەی فەرمانبەران و مووچەخۆران 913 ملیار و 623 ملیۆن و 64 هەزار دینارە. وردەکارییەکانیشی بەمشێوەیەن: 682 هەزار و 114 کەس، لە میلاکی هەمیشەییدان و مانگانە 734 ملیار و 593 ملیۆن و 244 هەزار دینار مووچەیان پێدەدرێت. لەپاڵ ئەمەشدا 26 هەزار و 889 کەس کارمەندی گرێبەستن و مانگانەیان 12 ملیار و 394 ملیۆن و 596 هەزار دینارە. خانەنشینانی مەدەنی و سەربازیش ژمارەیان 245 هەزار و 104 کەسن و مانگانە 119 ملیار و 79 ملیۆن و 909 هەزار دینار مووچەیان پێی دەدرێت. هەرچی چاودێری کۆمەڵایەتییە ژمارەیان 76 هەزار و 788 کەسن و 11 ملیار و 177 ملیۆن و 850 هەزار دینار مووچەیانە. مووچەیەکی دیکەی مانگانەش بۆ شەهیدان و ئەنفالکراوانە و ژمارەی کەسوکارەکانیان کە مووچە وەردەگرن، 83 هەزار و 413 کەس دەبن و مانگانە 36 ملیار و 377 ملیۆن و 465 هەزار دیناریان پێدەدرێت.
خەرجییەکانی دیکە بەپێی ریزبەندییەکانیشی لە راپۆرتەکەدا باسیان لێوەکراوە، خەرجی پاکتاوی شایستەی کەڵەکەبووی تێچووی بەرهەم و گواستنەوەی مانگەکانی ئاب و ئەیلولی ساڵی 2022 بووە کە خەرجی بەرهەم و گواستنەوە بووە بە بڕی یەک ملیار و 194 ملیۆن و 626 هەزار و 97 دۆلار کە دەکاتە یەک تریلیۆن و 600 ملیار و 146 ملیۆن و 571 هەزار و 450 دینار. لە پاڵ ئەمەشدا خەرجی کڕینی کارەبا لە کۆمپانیاکانی کەرتی تایبەت، 92 ملیۆن و 934 هەزار و 648 دۆلار بووە کە دەکاتە 129 ملیار و 815 ملیۆن و 42 هەزار و 400 دینار. هەرچی خەرجی بەکاربردنی دیکەیە، بڕەکەی 646 ملیار و 997 ملیۆن و 285 هەزار و 788 دینار بووە. سەرباری دۆخی ئابووری هەرێمی کوردستان، خەرجی پرۆژەکانی وەبەرهێنانیش بەشێک گرنگی خەرجییەکان بووە، کە بڕەکەی 271 ملیار و 969 ملیۆن و 723 هەزار دینار بووە. وردەکارییەکانی خەرجی پرۆژەکانی وەبەرهێنان بەسەر دوو بەش دابەشکراون: یەکەمیان، وەبەرهێنانە کە بڕەکەی 235 ملیار و 998 ملیۆن و 747 هەزار دینارە و دووەمیان، پەرەپێدانی هەرێمەکانە، ئەویشیان بڕی 35 ملیار و 970 ملیۆن و 976 هەزار دیناری بۆ خەرج کراوە.
“دەرئەنجام”
سياسه‌تى دارايى وه‌ك هه‌ر سياسه‌تێكى تر له ئێڕاق وهەرێمى کوردستان گيرۆده‌ى دوو كێشه بووه: يه‌كه‌م، بڕيارى سه‌رپێيى دراسه نه‌كراوى سياسه‌تمه‌داران. دووه‌م، گۆشه‌گيركردنى داهاتى ئێڕاق به داهاتى ڕه‌يعى (نه‌وتى). كورتهێنانى بوودجه له ئێڕاق له جۆرى په‌يكه‌رييه به هۆى نا هاوسه‌نگى دارايى له ده‌ره‌نجامى زۆرى خه‌رجى گشتى به تێكڕايه‌كى زياتر له تواناى دارايى ئابوورى وڵات. پڕكردنه‌وه‌ى كورتهێنانى بوودجه له ڕێگاى چاپكردنى پاره‌ى نوێ له قۆناغى پێش ساڵى (2003) بووه هۆى زيادبوونى قه‌باره‌ى نه‌ختينه له دراوى ناوه‌خۆ له ماوه‌ى (13) ساڵ، ئه‌وه‌ش بووه هۆى به‌رزبوونه‌وه‌ى ڕێژه‌ى هه‌ڵاوسان له ساڵانى نه‌وه‌ده‌كان. به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ى خه‌رجييه‌كه ڕاسته‌قينه نه‌بوو و ته‌نها چاپكردنى دراو بوو له ماوه‌ى ساڵانى گه‌ماڕۆى ئابوورى بووه هۆى دابه‌زينى به‌هاى دراو و داهاتى تاكه‌كه‌سى.
سياسه‌تى دارايى به به‌كارهێنانى ئامرازه‌كانى ده‌توانێت ڕۆڵى گه‌وره بگێڕێت له ئاڕاسته‌كردنى ده‌رامه‌تى ئابوورى، به‌ڵام سه‌ركه‌وتنى سياسه‌تى دارايى په‌يوه‌سته به شێوازى داڕشتنى سياسه‌ته‌كه و چاوخشاندنه‌وه به سيسته‌م و ياسا و ڕێنماييه‌كان و شه‌فافى.
