“باکگراوەندی مێژوویی”
کاتێک سەیری ڕەگ و ڕیشەی مێژوویی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی ئازەربایجان و ئیسرائیل دەکەین، دەردەکەوێت کە مێژووەکەی بۆ سی و یەک ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە. ئیسرائیل لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ١٩٩١ دانی بە سەربەخۆیی کۆماری ئازەربایجان نا و لە ٧ی نیسانی ١٩٩٢ پەیوەندی دیپلۆماسی نێوان هەردوو وڵات دامەزرا. هەرچەندە پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو دەوڵەت بۆ ماوەیەکی زوو دەگەڕێتەوە، بەڵام دەبینرێت کە هەردوو پەیوەندی ئابووری و دیپلۆماسی تا ساڵی ٢٠١٦ بە جێگیری ماونەتەوە، و لە ساڵی ٢٠١٦دا بە گفتوگۆی ئاست بەرز گەیشتوونەتە ئاستێکی کاریگەر. لە ٢١ی ژانویەی ٢٠١٦، ئیلهام عەلیێڤ، سەرۆکی ئازەربایجان لە میانی کۆڕبەندی ئابووری داڤۆس لە سویسرا لەگەڵ بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل کۆبووەوە. لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦، نەتانیاهۆ سەردانی ئازەربایجانی کرد؛ هەر لەو بەروارەدا کۆمیسیۆنێکی هاوبەش لە نێوان حکومەتی ئازەربایجان و ئیسرائیل دامەزرا. لە کۆتاییدا سەردانە دیپلۆماسییەکان بەردەوام بوون.
هەرچەندە ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٩٣ باڵیۆزخانەی لە باکۆ کردەوە، بەڵام ئازەربایجان پێی باش بوو پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل لە ڕێگەی میتۆدی بەدیلەوە بپارێزێت. پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو دەوڵەت لە چوارچێوەی سیاسەتی هاوسەنگیدا، چ لە ڕووی ئابووری و چ لە ڕووی سیاسییەوە، بەردەوام بوو. ئازەربایجان لەسەدا ٤٠ی پێویستی سووتەمەنی هاوردەکراوی ئیسرائیل دابین دەکات، هەروەها ئیسرائیل چەک بە ئازەربایجان دەفرۆشێت. دەستپێشخەری جۆراوجۆر بۆ باشترکردنی هاوکاری لە پیشەسازی بەرگریدا کراوە. بۆ نموونە؛ لە ساڵی ٢٠١١ کۆمپانیای ئایرۆنۆتیکسی بەرگری ئیسرائیل کارگەیەکی لە ئازەربایجان کردەوە بۆ بەرهەمهێنانی فڕۆکەی بێ سەرنشین. بە مەبەستی قووڵکردنەوەی هەردوو چالاکیی بازرگانی و گەشتیاری، ئازەربایجان لە مانگی تەمموزی ٢٠٢١ نووسینگەی نوێنەرایەتی بازرگانی لە تەلئەبیب و لە مانگی ئازاری ٢٠٢٢ نووسینگەیەکی گەشتیاری کردەوە.
نۆڤەمبەری ساڵی ٢٠٢٢، ئازەربایجان بڕیاریدا باڵیۆزخانەی لە ئیسرائیل بکاتەوە. لەسەر ئەم بڕیارە، سەرۆکوەزیرانی ئەوکاتی ئیسرائیل لاپید وتی: “پێشوازی لە بڕیاری ئەنجومەنی نیشتمانی ئازەربایجان دەکەم بۆ کردنەوەی باڵیۆزخانە لە ئیسرائیل. ئازەربایجان هاوبەشێکی گرنگی ئیسرائیلە و یەکێکە لە گەورەترین پێکهاتە جوولەکەکانی جیهانی موسڵمانان. بڕیاری کردنەوەی باڵیۆزخانە گوزارشت لە قووڵایی پەیوەندی نێوان وڵاتەکانمان دەکات. ئەم هەنگاوە لە ئەنجامی هەوڵەکانی حکومەتی ئیسرائیلە بۆ دروستکردنی پردی دیپلۆماسی بەهێز لەگەڵ جیهانی موسڵمانانە و گووتی سوپاسی سەرۆک “ئیلهام عەلیێڤ” دەکەم و دەستخۆشی لە گەلی ئازەری دەکەم، کە ئێستا بۆ یەکەمجار نوێنەرایەتیان لە ئیسرائیل دەبێت.
لە بەیاننامەکەی وەزارەتی دەرەوەی ئیسرائیلدا، بڕیاری کردنەوەی باڵیۆزخانە بە “مێژوویی” وەسفکراوە و ڕایگەیاندووە، ” ئەمە دەبێتە یەکەم باڵیۆزخانەی وڵاتێک لە ئیسرائیل کە زۆرینەی شیعە و حکومەتی شیعەی تێدابێت “. لەم خاڵەدا پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە نزیکەی ٢٠ دامەزراوەی کۆمەڵایەتی و کولتووری و خێرخوازی جولەکەکان لە ئازەربایجان هەن. “ماڵی جوولەکەکان”، کۆمەڵەی “ئەوروپا-ئیسرائیل”، کۆمەڵەی ژنانی جولەکەکانی ئازەربایجان، ناوەندی ڕۆشنبیری جوولەکەکان، بەشی ئازەربایجانی ڕێکخراوی نێودەوڵەتی جوولەکەکان و دامەزراوە جۆراوجۆرەکان هەن. دواجار لە 11ی ژانویەی 2023، ئازەربایجان بۆ یەکەمجار باڵیۆزی خۆی لە ئیسرائیل دەستنیشان کرد.
“ئێران وەک فاکتەرێکی کاریگەر لە پەیوەندییەکانی باکۆ – ئەلئەبیب”
پەیوەندییەکانی ئازەربایجان و ئیسرائیل پەیوەندی بە جیۆپۆلەتیک و دووڕیانەکانی ناوچەیی قەفقازی باشوورەوە هەیە، هەر لەبەر ئەم هۆکارە پێویستە چارەسەری کێشە ناوچەییەکان بکرێت. جەنگی جیهانی دووەم بە سەرکەوتنی ئازەربایجان کۆتایی هات. دوای شەڕی قەرەباخ ئەرمینیا شکستی قبووڵ نەکرد و لە هەموو دەرفەتێکدا بە پێشێلکردنی ڕێککەوتنی ئاگربەست کە لە ڕێکەوتی ١٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠دا ئەنجامدرا، ململانێی ناوچەکەی پەرەپێدا. سیاسەتەکانی حکومەتی ئەرمینیا بەرامبەر بە قەرەباخ بۆتە کێشەیەکی ئەمنی بۆ قەفقازی باشوور. جێگیرکردنی ئاسایشی قەفقازی باشوور بۆ زۆرێک لە دەوڵەتەکان لە چینەوە بۆ ئەوروپا گرنگە، بەتایبەتی وڵاتانی ناوچەکە، چونکە ڕێگای ترانزێتە. هەر لەبەر ئەم هۆکارە خەریکە کێشە ناوچەییەکان دەبنە پرسێکی جیهانی.
ناوچەی قەفقازی باشوور جیۆپۆلەتیکی گرینگی هەیە وەک ئەوەی لەسەر ڕێڕەوی پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا، دڵنیابوون لە یەکگرتنی جیهانی تورکیا، هەروەها پردێک بێت بۆ گواستنەوەی نەوت و گازی سرووشتی دەرهێنراو لە حەوزی خەزەر بۆ ئەوروپا. لە ناوچەکەدا دوو هێڵی ترانزێتی گرنگ هەن کە بریتین لە باکو-تفلیسی-ئەنقەرە و مۆسکۆ-یەریڤان-تاران. ڕێڕەوی زەنگێزور دەکەوێتە ناوەندی ئەم خاڵە ترانزێتانە، ئێران لە دەریای ڕەشەوە بە هەردوو ئەوروپا و ڕووسیا دەبەستێتەوە. بە هۆی گرنگی ئەم ڕێگایە، ئێران پەیوەندی دیپلۆماسی نزیک لەگەڵ ئەرمینیا دەپارێزێت. لەو چوارچێوەیەدا هەڵوێستی ئێران بەرامبەر بە پرسی قەرەباخ نیشاندەری سیاسەتە ناوچەییەکانی خۆیەتی و لە پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی لەگەڵ ئازەربایجان و ئەرمینیاشدا یەکلاکەرەوەیە.
کاتێک سەیری گوتاری سیاسی ئێران دەکەین، دەبینرێت کە لەگەڵ ئەوەدایە کە سنووری وشکانی لەگەڵ ئەرمینیا وەک خۆی بمێنێتەوە. هەر بەم هۆیەشەوە “سەرکەوتنی قەرەباخ”ی ئازەربایجان لە لایەن ئێرانەوە بە ناڕەزایی بەرەوڕوو بووەوە. چونکە دوای ئەوەی ئازەربایجان دوای شەڕی قەرەباخ خاکی خۆی وەرگرتەوە، سنووری ئێران لەگەڵ ئەرمینیا کە ١٣٢ کم بوو، بۆ ٤٠ کم کەم بووەوە. هۆکاری ئەم هەڵوێستە ناڕازییە زۆرن لەوانە سیاسەتی ئابووری ناوچەیی و داینامیکی ناوخۆیی ئێران. گرنگترینی ئەو هۆکارانە نیگەرانییەکە کە لەگەڵ زیادبوونی نفوزی سیاسی ئازەربایجان لە ناوچەکەدا ژینگەیەکی دەروونی بۆ ملیۆنان تورکی دانیشتووی سنوورەکانی ئێران دروست دەبێت کە داوای سەربەخۆیی بکەن. بەڵام ڕێڕەوی زەنگێزور ڕێڕەوێکە کە ئازەربایجان بە تورکیا دەبەستێتەوە و کاتێک ئەم ڕێڕەوە کرایەوە، نیگەرانییە جۆربەجۆرەکانی ئێران لە داخستنی ڕێگا بازرگانییەکانی لەسەر ڕێڕەوەکە، هۆکارێکی گرنگە کە سیاسەتەکانی ئێران بەرامبەر بە ئازەربایجان لە قاڵب دەدات. ئێران بە نیگەرانییەوە لەوەی کە ئەگەر ڕێڕەوی زەنگێزور بکرێتەوە، هێڵەکانی گواستنەوە دەبڕدرێن و هاوسەنگی جیۆستراتیژیک دەگۆڕدرێن، ئێران چەندین جار ڕایگەیاندووە کە ئەگەری گۆڕینی دۆخی ترانزێت لەگەڵ ئەرمینیا بۆ ئێران قبوڵکراو نییە. جگە لەوەش نیگەرانییەکی زۆر هەیە کە خواست لەسەر غازی ئێران کەم دەبێتەوە ئەگەر گازی ناوچەکە لە ڕێگەی تورکیاوە بە ئەوروپا ببەسترێتەوە.
لەم کاتەدا ئازەربایجان هەم باڵادەستی سەربازی و هەم لە ڕووی دەروونییەوە لە ناوچەکەدا بەدەستهێناوە. لە بەرامبەر ئەم کەشوهەوایەدا ئێران هەنگاوی تەحەدای لە دژی ئازەربایجان ئەنجامدا. یەکێک لەوانە کردنەوەی کونسوڵخانەی گشتی بوو لە لایەن ئێرانەوە لە ڕێڕەوی زەنگێزور. کونسوڵخانەی گشتی لە کاپان لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ بە ئامادەبوونی حوسێن میر عەبدوڵڵاهیان وەزیری دەرەوەی ئێران و ئارارات میرزۆیان وەزیری دەرەوەی ئەرمەنستان کرایەوە. عەبدوڵڵاهیان لە وتاری سەرەتایی خۆیدا وتی ” ئێران ئاسایشی ئەرمینیا وەک ئاسایشی ناوچەکە دەبینێت. سیاسەتی ئێمە ڕێزگرتنە لە سەروەری و یەکپارچەیی خاکی ئەرمینیا “
پێشهاتێکی دیکە ئەوە بوو کە ئێران لە ١٧-٢٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ ‘ مەشقی بەهێزەکانی لەسەر سنووری ئازەربایجان ئەنجامدا . لەم مانۆڕەدا کە لە ناوچەی ڕووباری ئاراس بەڕێوەچوو؛ یەکینەکانی زرێپۆش و تۆپخانە، فڕۆکەی بێ سەرنشین و یەکەکانی شەڕی ئەلیکترۆنی فەرماندەیی هێزە وشکانییەکانی سپای پاسداران بەشدارییان کرد. ئەم دەستپێشخەرییە لەلایەن ئێرانەوە وا بیردەکرێتەوە کە ئاماژەیەک بێت بۆ ئەوەی ئەگەر پێویست بکات دەتوانێت پاڵپشتی سەربازی پێشکەش بکات، ئەمە جگە لە پاڵپشتی سیاسی لە ئەرمینیا. یەکێک لە هۆکارەکانی ئەوەی کە ئێران ڕۆڵی پشتیوان بەرامبەر ئەرمینیا بگێڕێت ئەوەیە کە لۆبی ئەرمەنی چ لە ئەمریکا و چ لە ئەوروپا چالاک و بەهێزە. لە چوارچێوەی هەموو ئەو توخمانەدا، پەیوەندییەکانی ئێران و ئەرمینیا لەسەر بنەمای هاوبەشی ستراتژیک بەرەوپێش دەچێت.
“پەیوەندییەکانی ئازەربایجان و ئیسرائیل چ گوزارشتێک دەگەیەنێت”
ئێران پشتیوانی ئەرمینیا دەکات لە بەرامبەر ئازەربایجان کە زۆرینەی پێکهاتەی سەر تائیفەی شێعە مەزهەبن، ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت کە ئەو ئارگیومێنتە ئایینی و تایفەگەرییانەی کە زۆرجار لە سیاسەتی دەرەوەی ئێراندا بەکاردەهێنرێن، زۆر پابەندکەر نین و دەتوانن جیاواز بن. پێویستە پەیوەندییەکانی ئازەربایجان و ئیسرائیل لە ڕێگەی ئەم هاوکێشە ناوچەییەوە بخوێنرێتەوە. پشتیوانی ئیسرائیل لە ئازەربایجان لە جەنگی قەرەباغ و فرۆشتنی چەک بە ئازەربایجان ئێرانی نیگەران کردووە. بەردەوامی پشتیوانی ئێران لە ئەرمینیا، لێدوانە شەڕانگێزە جۆراوجۆرەکانی بەرامبەر ئازەربایجان و ئەو پێشهاتانەی کە لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا، ڕێگەی خۆشکرد بۆ لێکنزیکبوونەوەی ئازەربایجان و ئیسرائیل و بەرزکردنەوەی وتووێژی دیپلۆماسی بۆ ئاستێکی باڵاتر.
دوابەدوای کردنەوەی کونسوڵخانەی گشتی لە کاپان لە لایەن ئێرانەوە، ئازەربایجان بە پەیڕەوکردنی سیاسەتی هاوسەنگی نێوان زلهێزەکان بڕیاری کردنەوەی باڵیۆزخانەی لە ئیسرائیل دا. لە کۆتاییدا ئازەربایجان لە مانگی ئازاری ٢٠٢٣ یەکەم باڵیۆزخانەی خۆی لە تەلئەبیب کردەوە. لە سەرەتای ساڵی 2023 وە سەردانی دیپلۆماسی چڕ لە نێوان ئازەربایجان و ئیسرائیل دەستی پێکردووە و هاوکاری لە زۆر بوارەکانی وەک ئەمنی، سەربازی، تەندروستی، پەروەردە، بازرگانی، تەکنەلۆجیا، گەشتیاری، گواستنەوە و پەیوەندییەکان تا ئاستێکی بەرز پەرەی پێدراوە.
لە کاتێکدا کەشوهەوای سیاسی گرژی لەسەر هێڵی ئازەربایجان – ئێران – ئەرمینیا بەردەوامە، ئیلی کۆهین، وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل لە ٢٩ی ئازاری ٢٠٢٣ لە کردنەوەی باڵیۆزخانەی ئازەربایجان لە تەلئەبیب، کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانی هاوبەشی لەگەڵ جەیهون بایرامۆڤ، وەزیری دەرەوەی ئازەربایجان لە تەلئەبیب سازکرد. لەم کۆنگرە ڕۆژنامەوانییەدا کۆهین وتی، “ ئازەربایجان و ئیسرائیل ڕووبەڕووی هەڕەشەی ئێران دەبنەوە. پێویستە پێکەوە دژایەتی ئێران بکەین. پێویستە ڕێگری بکەین لە زیادکردنی توانای ئەتۆمی ئێران ”. ئەم لێدوانانە زیاتر سووتەمەنی پڕوپاگەندەی ئیدارەی تاران سەبارەت بە ‘ڕژێمی زایۆنیستی بە بەکارهێنانی ئازەربایجان بۆ گەمارۆدانی ئێران’ پەرەپێدا. لە بەرامبەردا بایرامۆڤ جەختی لە ئاستی هاوبەشی ستراتیژی نێوان ئازەربایجان و ئیسرائیل کردەوە و ڕایگەیاند کە قەبارەی بازرگانی نێوان هەردوو وڵات لە ساڵی ٢٠٢٢دا بە ڕێژەی لەسەدا ٨٥ زیادی کردووە و ژمارەی کۆمپانیا ئیسرائیلییەکانیش کە لە ئازەربایجان کاردەکەن گەیشتووەتە ١٤٠ کۆمپانیا.
لەم پڕۆسەیەدا نزیکبوونەوەی عەرەبستان و ئێران لە ڕێگەی نێوەندگیریی چین و کردنەوەی باڵیۆزخانەی ئێران لە ڕیاز لە ٦ی جۆزەردانی ٢٠٢٣ پێشهاتێکی گرنگە لە پەیوەندییەکانی ئازەربایجان و ئیسرائیلدا. پەیوەندییەکانی ئێران و سعودیە کە لە زۆر بابەتدا بەهۆی ململانێکانی ناوچەییەوە گرژ بوو، لە ساڵی ٢٠١٦دا پچڕا. لە ساڵی ٢٠١٦دا ٤٧ کەس لە نێویاندا نەمر ئەلنمر، پیاوی ئایینی شیعە لە سعودیە بە تۆمەتی تیرۆر لە سێدارە دراون. ئیدارەی تاران کاردانەوەی تووندوتیژی بەرامبەر بەم دۆخە نیشان دا و باڵیۆزخانەی عەرەبستان و باڵەخانەکانی کونسوڵخانەی عەرەبستان لە ئێران لەلایەن خۆپیشاندەرانەوە سووتێنران. لە ئەنجامی ئەم ڕووداوانە پەیوەندی دیپلۆماسی نێوان ئێران و سعودیە بە تەواوی پچڕا و بەشێکی بەرچاو لە وڵاتانی عەرەبی بە ڕاگرتنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانیان لەگەڵ ئێران پاڵپشتی سعودیەیان کرد.
لەم دواییانەدا لە کاتێکدا ئیسرائیل پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی لەگەڵ “پانتیی نفوزی تورکیا” چڕتر کردووەتەوە، پێدەچێت ئێران لە پەیوەندییەکی نزیکدا بێت لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی. پێشبینی دەکرێت ئەم دۆخە کاریگەری لەسەر پرۆسەی ئاشتی هەبێت کە ئیسرائیل هەوڵی دامەزراندنی لەگەڵ جیهانی عەرەبی دەدات. “عەلیێڤ” لە کۆبوونەوەی نێوان شاندەکاندا لە سەردانەکەی ئیسحاق هێرزۆگی سەرۆکی ئیسرائیل بۆ ئازەربایجان لە ٣٠ی ئایاردا، سەردانەکەی هێرزۆگی وەک سەردانێکی مێژوویی هەڵسەنگاند و ڕایگەیاند کە پاڵنەرێکی گەورە بە پەرەپێدانی پەیوەندییەکانی نێوان ئازەربایجان و ئیسرائیل دەدات. هێرزۆنگ جەختی لەوە کردەوە کە ئەم سەردانە بنەمای هاوبەشی نێوان هەردوو دەوڵەت و زۆر بابەتی دانوستانکراو پێکدەهێنێت، و گووتی: “پێم وایە ئەمە پەیامێکە بۆ گەلانمان لە زۆر ئاستدا. لە سەرووی هەمووشیانەوە ئەمە ئەو پەیامەیە کە جولەکە و موسڵمانان دەتوانن شتی گەورە بەدەست بهێنن ئەگەر پێکەوە هەنگاو بنێن بەرەو ئاشتی و گفتوگۆی ئاشکرا بکەن و پێکەوە کار بکەن بۆ چاکەی جیهان. دووەم:- پەیوەندییەکانمان پەیوەندی ستراتیژییە، چونکە لەڕووی ئاشتی و خۆشگوزەرانی و گەشەپێدانەوە کاریگەری لەسەر هەموو هەرێمەکە هەیە“. لە کۆتایی ئەم کۆبوونەوەیەدا پلانی هاوکاری ساڵی 2023-2028 لە بواری زانستی تەندروستی و پزیشکیدا واژۆ کرا.
بە سەیرکردنی سەردانە دبلۆماسییەکانی نێوان هەردوو وڵات لە ساڵی ٢٠٢٣: سەردانەکەی گیلا گاملیل وەزیری هەواڵگری ئیسرائیل بۆ باکۆ لە مانگی ئازاردا؛ هەر لەو مانگەدا جەیهون بایرامۆڤ وەزیری دەرەوەی ئازەربایجان بۆ بەشداریکردن لە مەراسیمی کردنەوەی باڵیۆزخانەکە لە تەلئەبیب سەردانی ئیسرائیلی کرد؛ سەردانەکەی ئیلی کۆهین وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل بۆ ئازەربایجان لە مانگی نیساندا؛ لە کۆتاییدا دیپلۆماسیەتی نێوان هەردوو وڵات بە سەردانەکەی ئیسحاق هێرزۆگ، سەرۆکی ئیسرائیل بۆ باکۆ گەیشتە لوتکە.
“هەڵسەنگاندن و دەرئەنجام”
پەرەپێدان و بەرزکردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوان ئازەربایجان و ئیسرائیل بۆ ئاستێکی باڵا زۆر گرنگە بۆ دەستەبەرکردنی هاوسەنگی لە دووڕیانەکانی ناوچەیی لە باشووری قەفقاز. سەرەڕای سیاسەتەکانی ئێران بەرامبەر ئەرمینیا، دەستپێشخەرییە دیپلۆماسییەکانی نێوان ئیسرائیل و ئازەربایجان هەنگاوێکی زۆر ستراتیژییە.
ڕەنگە ئامادەبوونی بەهێزی تورکیا و ئیسرائیل لە لایەنی ئازەربایجان، پەرەسەندنی گرژییە ناوچەییەکان لە لایەن ئێرانەوە سەرکوت بکات و ڕێگری بکات لە پشتیوانیکردنی ئێران لە سیاسەتەکانی ئەرمینیا بەرامبەر بە قەرەباخ و بە هەر بیانوویەک لێدوان و دەستپێشخەری مەترسیدار لە دژی ئازەربایجان دەربکات. زۆر گرنگە ئێران لەسەر مێز بێت بۆ دەستەبەرکردنی ئاشتی لە قەفقازی باشوور؛ بێگومان نیشانەی پرسیاری زۆر لە ئارادایە کە ئێران لە چ مەرجێکدا پشتیوانی ئەم ئاشتییە دەکات.
ئەرمینیا لە دوای ڕێککەوتنی ئاگربەستەوە کە لەگەڵ ئازەربایجان واژۆی کردبوو، بەرەنگاریی واژۆنەکردنی ڕێککەوتنی ئاشتی بووەتەوە. هەرچەندە نیکۆل پاشینیان سەرۆکوەزیرانی ئەرمینیا لە زۆرێک لە پلاتفۆرمە نێودەوڵەتییەکان هەڵوێستێکی ئەرێنی بەرامبەر بە ئەنجامدانی ڕێککەوتنی ئاشتی و پابەندبوون بە بڕگەکانی ئاگربەست نیشان دەدات، بەڵام لە مەیدانەکەدا سیاسەتی پێچەوانە پەیڕەو دەکات و درێژە بە چەندین چالاکیی نایاسایی و کردەوەی ئیستفزازی چەکداری دەدات. جیاوازی گوتارە دیپلۆماسییەکانی پاشینیان و ئەو سیاسەتانەی کە لە مەیدانەکەدا ئەنجامی دەدات، بێگومان پەیوەندی بە هەڵوێستی گشتی گەلی ئەرمەنستانەوە هەیە. نابێ ئەوە لەبیر بکرێت کە پاشینیان لە ڕابردوودا لەلایەن خەڵکی ئەرمەنستانەوە تۆمەتبار کرا بە بریکاری تورک. کاتێک شیکارییەکی ناوچەیی لەسەر بنەمای ڕەفڵەکسەکانی گەلی ئەرمەنستان بەرامبەر بە قەرەباخ دەکرێت، وا بیر دەکرێتەوە کە لە داهاتوویەکی نزیکدا پاشینیان ناتوانرێت ڕێککەوتنی ئاشتی واژۆ بکات. لەژێر ئەو مەرجانەدا، بەردەوامیی پشتیوانیی ئێران لە ئەرمینیا، ناتوانێ بتوانێت زەمینەی هاوبەش لەگەڵ ئازەربایجان بۆ ئاشتی ناوچەیی بدۆزێتەوە. هەر لەبەر ئەم هۆکارە لە ڕووی ستراتیژییەوە گرنگە تورکیا و ئیسرائیل پشتیوانی و هاوکارییەکانیان بەرامبەر ئازەربایجان بۆ ئاستێکی باڵاتر بەرز بکەنەوە.
پەراوێزەکان:
- Tuba Çebi, (Temmuz 2023). Güney Kafkasya Ekseninde Azerbaycan-İsrail İlişkileri. https://www.turksam.org/detay-guney-kafkasya-ekseninde-azerbaycan-israil-iliskileri
- عدنان ابو عامر، (2012). إسرائيل وأذربيجان… المصالح المتبادلة والتحالف الإستراتيجي، مركز الجزيرة للدراسات https://studies.aljazeera.net/ar/reports/2012/05/2012516112658441281.html
- عمار جلو، (2023). العلاقات الدبلوماسية بين إسرائيل وأذربيجان.. النفط والسلاح وإيران أبرز دوافعها؟ https://7al.net/2023/01/02/
- Yavuz Cankara, (2022). Özden Cankara, Pınar, İran ve Ermenistan Gölgesinde İsrail’in Azerbaycan ile Stratejik İlişkiler, Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi, Cilt:7, Sayı: 13.
- Azerbaycan İsrail’de Büyükelçilik Filistin’de Temsilcilik Ofisi Açacak,TRTHaber,https://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycan-israilde-buyukelcilik-filistinde-temsilcilik-ofisi-acacak-724510.html.
- BBC, (2023). İran ve Azerbaycan Arasında Gerilim Neden Arttı?, BBC Türkçe,https://www.bbc.com/turkce/articles/c51kzkg4j48o
- Reuters, (2023). Azerbaijan appoints First Ever Ambassador to Israel Amid Iran Row,https://www.reuters.com/world/middle-east/
