“دەستپێک”
مشتومڕ و گفتوگۆی بەرفراوان لە وڵاتانی ڕۆژئاوادا دەگوزەرێت کە پرسیارێکی قورسە، ئەویش ئەوەیە کە ئایا ئەژدیهای چینی نەیتوانی ساتەوەختی ڕووبەڕووبوونەوە هەڵبژێرێت بۆ ئەوەی کۆتایی بە سەردەمی ئەمریکا بهێنێت، یان پێیوابوو کە لەم ساتەوەختە مێژووییەدا شایستەی ئەوە بووە کە ئەو کارە بکات؟ پرسیارە زۆرەکانی دواتر سەبارەت بە سرووشتی گۆڕانکارییە دراماتیکییەکانی ڕێبازی چینییەکان بۆ پەیوەندییە جیهانییەکانی، و ئەوەی ڕوویدا تا “چین” خێرایی ڕووبەڕووبوونەوەکانی بەرزکردەوە و هەوڵەکانی چرچ کرد و دەستپێشخەرییە نێودەوڵەتییەکانی خستەڕوو، کەمترینیان دەتوانرێت وەک بەدواداچوونێکی بێوچان بگوترێ بۆ بنیاتنانی نەزمێکی جیهانی نوێ.
ڕاستە ستراتیژیستەکان لە جیهاندا ئاماژە بە لەدایکبوونی جەمسەرە ناوچەییە بەهێزەکان لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا دەکەن، بەڵام ئەمە بە هیچ شێوەیەک بەو مانایە نییە کە چین بتوانێت سەرکردایەتی سیستەمی جیهانی بکات، هەروەها سەردەمی ئەمریکا بەرەو لەناوچوونی حەتمی خۆی دەڕوات. بە مانایەکی تر ئەم گۆڕانکارییانە گوزارشت نین لە پاشەکشەی سروشتی ئەمریکا بەڵکو پێ دەچێت گۆڕانکارییەکان زیاتر تاکتیکی و ڕۆڵ پێدان و ڕۆڵ دابەش کردن بێت.
“سەرۆک شی چیپینگ و دۆزینەوەی ڕێبازێکی نوێ”
زۆرێک لە چاودێرانی کاروباری “چین” هۆکاری ئەوەی لە “چین” ڕوویدا لە ڕووی گۆڕانکاری بنەڕەتییەوە دەگەڕێننەوە بۆ کەسایەتی “شی جینپینگ”، سکرتێری گشتیی حزبی شیوعی چین، کە لە ساڵی ٢٠١٢ دەستبەسەرداگرتنی پڕۆژەی فراوانکردنی چینی بێ وێنە لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا گرتە دەست، دوای دەیان ساڵە چین کە خۆی دەخاتە سەر خۆی و گۆڕانکارییەکە قبوڵ دەکات، ئەو کار دەکات بۆ ئەوەی لە وڵاتێکی کشتوکاڵییەوە بگوازرێتەوە بۆ ئەژدیهایەکی پیشەسازی بە هاوکاری لەگەڵ جیهانی ئازاد لە ژێر سەقفی جیهانگیریدا. واتە شی چیپینگ مەبەستییەتی ئەو ڕێبازە سەر بخات کە گۆڕانە جۆرییەکانی سیاسەتی پەکین بکاتە ئەمری واقیع. ڕەنگە “شی جینپینگ” پاڵنەرەکەی بووبێت بۆ ئەو بوومەلەرزە گەورەیەی سامانی وڵاتەکە کە بەرهەمی گشتیی نیشتمانی لە ساڵی ١٩٧٠دا ٩٢ ملیار دۆلار بووە و لە ساڵی ٢٠٢١دا گەیشتە نزیکەی ١٨ تریلیۆن دۆلار.
دوای قۆرخکارییەکەی لەسەر دەسەڵات، “شی جینپینگ” بڕیاریدا کە کاتی ئەوە هاتووە دیدگایەک پەرەپێبدات بۆ وەرگێڕانی سێ دەیە هەوڵەکانی چین بۆ هەنگاونان بۆ سەردەمێکی هەژموون و کاریگەری ستراتیژی و سەرکردایەتیکردنی ئەم بزووتنەوەی پۆپۆلیستییە. “شی جینپینگ” لە میانی وتارەکەیدا لە مانگی ئابی ئەمساڵ لە لوتکەی بریکس جۆهانسبێرگ بەڵێنیدا کە جیهان شاهیدی بزوێنەری نوێی گەشەی جیهانی دەبێت کە جێگەی بزوێنەری کۆنەکان دەگرێتەوە، هەروەها دووبارە داڕشتنەوەی قووڵی سیستەمی حوکمڕانی نێودەوڵەتی دوای ئەوەی جیهانی ئەمڕۆ گەیشتە قۆناغێکی مێژوویی گرینگ، هەروەها جەختی لەوە کردەوە شتە نوێیەکان جێگەی کۆنەکان دەگرێتەوە، لە ئاماژەیەکی پەردەپۆشدا بۆ کۆتایی سەردەمی ڕۆژئاوا و سەرەتای سەردەمی ڕۆژهەڵات، کە “چین” سەرکردایەتی دەکات.
لێرەدا “چین”، لە چلەمین ساڵیادی دەستپێکردنی چاکسازییەکانی ئابووری بازاڕدا، فڕێدانی ئابووری کۆمۆنیستی بۆ ناو زبڵدانی مێژوو، و کرانەوەی بەڕووی ڕۆژئاوادا، بە سەرۆکایەتیی سەرکردە “دێنگ شیاوپینگ”، کە بەهۆی گەورەییەوە گەشەیەکی ئەفسانەیی لە ئاستی بەرهەمهێناندا بەدەستهێناوە-بە قەبارەی وەبەرهێنانی سەرمایەداری بە پارەی پاشەکەوتی گەورەی ناوخۆیی و وەبەرهێنانی ڕۆژئاوایی، هەوڵدان بۆ بازدان بەسەر واقیعەکانی مێژوودا بۆ بەدیهێنانی خەونی ئەو پیاوەی کە پێنج دەیە لەمەوبەر پێشبینی کردبوو، دوای تەواوکردنی پرۆسەی مۆدێرنیزاسیۆن و کۆنترۆڵی ئابووری و سیاسی جیهانی. ئایا لۆژیکی ئەستێرەناسی کاردەکات، یان مێژوو قسەیەکی تری هەیە؟
“پەکین لە نەتەوە یەکگرتووەکانەوە موژدە دەدات لە ڕێگەی پڕۆژەی “پشتێنە و ڕێگا”وە”
دوای دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات و ، ڕێک دە ساڵ لەمەوبەر تا ئەمڕۆ، شی جینپینگ دەستپێشخەریی ” پشتێن و ڕێگا”ی دەستپێکرد بۆ بنیاتنانی بازاڕێکی یەکگرتووی گەورە لە تێکەڵەیەک لە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، لە ڕێگەی پەرەپێدانی ژێرخانی وڵاتانی جیاواز بۆ ئاسانکاری چینییەکان ستراتیژی فراوانخوازی کە بە ڕووخسارێکی ئابووری دەستی پێکرد، تەنها ئەوە نەبێت کە بەم زووانە بە لایەنە ئەمنی و سەربازییەکان بە شێوەیەکی نایاب کۆتایی دێت.
لە ڕاستیدا، پڕۆژەی ” پشتێنە و ڕێگا” لە ڕۆژانی سەرەتاییەوە ڕووبەڕووی نیگەرانی نێودەوڵەتی بووەتەوە سەبارەت بە قەبارەی ئەو قەرزانەی کە لەگەڵ وڵاتانی ئەفریقا و ئاسیادا بەدوای خۆیدا دەهێنێت، لەنێویاندا نیگەرانییەکان لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا، کە دوایینیان مەبەستی ئیتالیا بوو بۆ کشانەوە لە دەستپێشخەرییەکەوە تا ئەو کاتەی کە ناوی لێنرا دەستپێشخەری “کۆلۆنیالیزمی نوێ لە ڕێگەی دیپلۆماسی تەڵەی قەرزەوە”.
لە خەمڵاندنی چاودێراندا، ئەو لێشاوەی چینی بەرەو دەستپێشخەرییەکە دەستی بە کەمبوونەوە کرد، لە ماوەی دە ساڵ و نیوێکدا چین قەرزی بە 100 وڵات داوە بە بەهای نزیکەی 500 ملیار دۆلار، بەڵام ژمارەی قەرزەکان لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا کەمیکردووە تا بگاتە ئەو ئاستە تەنها ١٠ ملیار دۆلار. “شی جینپینگ” لە وتارەکەیدا لە مانگی ئەیلولی ساڵی ڕابردوودا لە دانیشتنی ٧٦ی کۆبوونەوەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، “دەستپێشخەریی گەشەپێدانی جیهانی”ی وەک بەردی بناغەی دیدگای “چین” بۆ نەزمێکی جیهانی بەدیل کە بەرامبەر ئەو سیستەمەی ئەمریکا و وڵاتانی ڕۆژئاوایی ڕابەرایەتی دەکات، بوەستێتەوە، پێشکەشی کرد. “چین” دەستپێشخەرییەکەی لە ژێر ئاڵای هاندانی گەشەپێدان و کەمکردنەوەی هەژاری و باشترکردنی تەندروستی جیهانی لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا دەخاتە ڕوو.
لە ماوەیەکی کورتدا دەستپێشخەری گەشەپێدانی جیهانی پەیوەست بوو بە دەستپێشخەرییە تەواوکەرەکان کە لەلایەن “شی جینپینگ”ەوە دەستیپێکردبوو، وەک دەستپێشخەری ئاسایشی نێودەوڵەتی و دەستپێشخەری شارستانیەتی جیهانی، لە سێ هەنگاوێکدا کە بوێرترین هەنگاوەکانی “چین” پێکدەهێنن بۆ کۆکردنەوەی پشتیوانی وڵاتانی باشوور لە پشتەوە سەرکردایەتییەکەی، و چین وەک بەدیلێک بۆ نەزمی جیهانی ئێستا بخاتەڕوو.
“چین”، کە پێشتر نەناسرابوو کە زۆر حەزی لە کۆکردنەوەی پشتیوانی نێودەوڵەتی بۆ سیاسەتەکانی بوو، هەرچەندە ئەندامێکی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایش بووە و ئێستاش هەروایە، بەڵام کاریگەرییەکەی هەرگیز لە ئاستی کاریگەریی ئەندامانی هەمیشەیی دیکەدا نەبووە. بڕیارەکەی “شی جینپینگ” وای لە شاندی “چین”ی لە نەتەوە یەکگرتووەکان کرد بە تووندی پەلە بکەن لە کۆکردنەوەی پاڵپشتی وڵاتانی باشوور بە دابینکردنی دارایی بۆ دەستپێشخەرییەکە بۆ دروستکردنی گروپێک کە پشتیوانی لە خواستە نێودەوڵەتییەکانیان بکات لە نەتەوە یەکگرتووەکان، یان وەک “شی جینپینگ” خۆی لە کۆڕبەندێکدا ساڵی ڕابردوو لە نیویۆرک ئاماژەی بەوەدا کە چین بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە دەنگی وڵاتانی تازەپێگەیشتو لە سیستەمی جیهانیدا بەرز دەکاتەوە.
بۆ ئەم مەبەستە چین بە پاڵپشتی سەرکردایەتی نەتەوە یەکگرتووەکان گرووپی دۆستانی دەستپێشخەری گەشەپێدانی نێودەوڵەتی دامەزراند، کە لە ماوەیەکی کورتدا ئەندامێتییان فراوانتر بوو و گەیشتە ٧٠ وڵات، تاجیکستان و ئۆزبەکستان و زیمبابۆی کە ئێستا دەنگیان لە ٨٠ وڵات هەیە زیاتر لە بەرژەوەندی “چین” لە هەموو بڕیارنامەکانی ئەنجومەنی گشتیدا، لەنێو ئەو وڵاتانەدان کە زۆرترین بەستراوەتەوە بە قەرزی چینییەوە، و تا دڵسۆزی بۆ “چین” زیاتر بێت، قەرزی بەخشندەتر بۆ ئەو وڵاتانە، بەڵام لە کۆتاییدا قەرز و قەرزن، نەک دیاری.
چین هەوڵدەدات گروپی دۆستەکانی لە نەتەوە یەکگرتووەکان فراوانتر بکات بۆ ئەوەی ١٥٢ کەس لە لیستی وڵاتانی تازەپێگەیشتووی ئەو ڕێکخراوە نێودەوڵەتییە بگرێتەوە و ئەگەر قەبارەی شوێنکەوتووانی بگاتە ئەم ژمارەیە، ئەوا زۆرینەی ڕەهای لیستی 193 وڵاتی ئەندامی ڕێکخراوی نێودەوڵەتی، بەهۆی سود و کاریگەری گەورەی کۆنتڕۆڵەوە چین دەڵێت بەرگری لە مافی پێدانی پێگەیەکی یەکسان بە هەموو وڵاتانی ئەندام دەکات. “چین” بە خستنەڕووی ئەم بنەمایە، دژایەتی پراکتیکی هەڵوێستی خۆی دەکات سەبارەت بە پرۆسەی چاکسازی و فراوانکردنی ئەنجوومەنی ئاسایش، بەو پێیەی ڕەتیدەکاتەوە مافی ڤیتۆ بدات بە هیچ کام لەو وڵاتانەی لە فراوانکردنەکەدا پێشنیارکراون کە لەگەڵ پێنج ئەندامە هەمیشەییەکەیدا بەدەستی دەهێنێت، هەروەها بەشداریکردنی هیندستان و ژاپۆن بۆ ئەنجومەنی ئاسایشی فراوانکراو ڕەتدەکاتەوە چونکە ئەوان نەیاری تاڵیانن لە ئاسیا.
“پەکین لە نێوان ڕاستی ناوخۆیی و تەحەدییەکانی ڕۆژئاوا”
لە ڕاستیدا ئەو سیاسەتە ئابووری و بازرگانییەی “شی جینپینگ” گرتویەتیەبەر بۆ کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکان کەمتر جێگەی پەسەند و قایلکەر بووە، هەوڵەکانی بۆ خستنەڕووی “چین” وەک هاوبەشێکی بەهێز و نەیارێکی مەترسیدار چیتر زۆر کەس فریو نادات، دروشمەکانی سەبارەت بە سەرهەڵدانی ڕۆژهەڵات سەرکردایەتی کرد لەلایەن چین-ەوە و دابەزینی ڕۆژئاوا بووەتە جێگەی پرسیار گرنگ و سەرنجڕاکێش. پەکینێکی ئابووری کە شایەتحاڵی درزێکی جددییە، “چین” تەنها توانیویەتی گەشەیەکی لاواز لە بەرهەمی ناوخۆیی گشتی بەدەستبهێنێت دوای چەندین ساڵ لە داخستنی و سنووردارکردن بەهۆی پەتای کۆرۆناوە. چاودێران پێشبینی دەکەن زیاتر قەیرانی خانووبەرە و زیادبوونی ڕێژەی بێکاری لەنێو گروپە گەنجەکاندا بۆ ئاستێکی مەترسیدار کە ڕەنگە بگاتە 50%، لەکاتێکدا کەرتی بازرگانی تایبەت لە زیادبوونی نیگەرانیدا دەژی سەبارەت بەو سیاسەتە سنووردارانەی کە دەوڵەت بەسەر وەبەرهێنانەکانیاندا سەپاندویەتی، دوودڵی بەکاربەران بۆ خەرجکردن، لەگەڵ ئاماژەکانی نزیکبوونەوەی قەیرانێکی گەورە لە ئابووری چین، وەستان لە گەشەسەندنی بەردەوامیدا.
بابەتەکە پەیوەندی بە توانای شی جینپینگەوە هەیە بۆ درێژەدان بە رێبازی بەرەوپێشبردنی دیدگای خۆی بۆ تەواوکردنی پێشبینیی “هەژموونی ئابووری و سیاسی جیهانی”، هەروەها مامەڵەی بێ وێنەی پەکین لەگەڵ ڕۆژئاوا، لەگەڵ ئاماژەدان بە کۆنترۆڵکردنی کەسانی توندڕەو لە سەرکردایەتی چینییەکان حزبی شیوعی کە بە ئەنقەست کێشەکانی چین دەخەنە ئەستۆی ڕۆژئاوا و ئەمریکا بەتایبەتی، بۆ هەڵگیرسانی هەستی ناسیۆنالیستی و سەرقاڵکردنی ڕای گشتی، وەک لە دوایین کۆبوونەوەی مەکتەبی سیاسی حزبی شیوعی چین، بە گوێرەی ئاژانسی فەرمی “شینهوا”، هێنایە ئاراوە پشتگیری لەوە بکەین کە چین ڕووبەڕووی چەندین مەترسی شاراوە دەبێتەوە لە ناوچە سەرەکییەکان، و ژینگەیەکی دەرەکی تاریک و ئاڵۆز.
