دوای رێککەوتنی هەردوو شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی لەسەر جێبەجێکردنی بڕگەکانی یاسای بودجەی پەیوەست بە هەرێمی کوردستان، وابڕیارە ئەم هەفتەیە بەغداد شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان رەوانە بکات. شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان لەلایەن وەزارەتی دارایی ئێراقەوە رەوانە بکرێت و راستەوخۆش، دەست بە دابەشکردنی مووچەی فەرمانبەرانی سەرجەم دامودەزگاکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بکرێت.
“لێکەوتەکانى ڕێكکەوتنى نێوان هەرێم و بەغداد”
یاسای بودجەی گشتی ئێراق بۆ ساڵەکانی (2023، 2024 و 2025) لە 78 ماددە پێکهاتووە و کۆی گشتی بودجەکەش بە 198 ترلیۆن و 910 ملیار و 343 ملیۆن و 590 هەزار دینار بۆ ساڵی دارایی 2023 خەمڵێندراوە، کە داهاتی گشتی ئێراقیش بۆ ئەو ساڵە بە 134 ترلیۆن و 552 ملیار و 919 ملیۆن و 63 هەزار دینار داندراوە، بەمپێیەش 64 ترلیۆن و 357 ملیار و 424 ملیۆن و 527 هەزار دینار کورتهێنان لە بودجەدا هەیە.
لە راگەیەندراوێکدا شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بەغدا رایگەیاند، سه‌باره‌ت به جێبه‌جێكردنی یاسای بودجه، به مه‌به‌ستی ناردنی شایسته داراییه‌‌كانی هه‌رێمی كوردستان و له‌گەڵ شاندی حکومەتی فیدراڵی گه‌یشتنه رێکكه‌وتن له‌سه‌ر جێبه‌جێكردنی بڕگه‌كانی تایبه‌ت به هه‌رێمی كوردستان لەیاسای بودجەدا و له‌و چوارچێوه‌یه‌شدا كۆنووسێكی هاوبه‌ش له نێوان هه‌ردوو شانده‌كه واژۆ كرا و بڕیار وایه ده‌ستبه‌جێ تەمویلی هه‌رێمی كوردستان بكرێت.
دوای پەسەندکردنی یاسای بودجە لە پەرلەمانی ئێراق، رۆژی (21ـی حوزەیرانی 2023)، سەرۆک کۆماری ئێراق پەسەندی کرد و بڵاوبوونەوەی لە رۆژنامەی وەقائیعی فەرمی لە (26ـی حوزەیرانی 2023)، بە گوێرەی یاساکە لە (1ـی کانوونی دووەمی 2023) دەچێتە بواری جێبەجێکردنەوە. لە یاساکەدا؛ زۆرترین داهاتی بودجەی گشتی ئێراق پشتی بە هەناردەکردنی نەوت بەستووە کە لە رۆژێکدا دەبێت سێ ملیۆن 500 هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی دەرەوە بکات بە 400 هەزار بەرمیلەکەی هەرێمی کوردستانیشەوە، کە نرخی بەرمیلێک نەوت بە 70 دۆلار خەمڵێندراوە. هەروەها بەهای 100 دۆلاریش بە 130 هەزار دینار جێگیرکراوە.
بۆ پڕکردنەوەی ئەو کورتهێنانەی لە بودجەدا هەیە، حکومەتی ئێراق پشت بە قەرز و هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان دەبەستێت، هەروەها ئەگەر نرخی نەوتیش بە زیاتر فرۆشرا، ئەوا رێژەی 70%ـی بڕی داهاتەکە بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنان تەرخاندەکرێت.
ئەوەی تایبەتیش بێت بە پشکی هەرێمی کوردستان لە یاسای بودجە، بە رێژەی12.67 جێگیرکراوە و لە ماددەکانی 11، 12 و 13 و جەخت لەسەر هەناردەکردنی 400 هەزار بەرمیل لە رێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بۆ بەندەری جەیهانی تورکیی کراوەتەوە، ئەگەر هەناردەش نەکرا بە هەر هۆکارێک، ئەوا لە ناوخۆ ئەو بڕە نەوتە بەکاردەهێندرێت. هاوکات دوو هەژماری بانکی دەکرێتەوە، یەکێکیان بۆ داهاتە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان لە بانکی ناوەندی، هەروەها هەژمارێکی دیکەی بانکی بۆ شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان دەکرێتەوە لە بانکێک کە لەلایەن بانکی ناوەندییەوە پاڵپشت کرابێت و سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان یان کەسێک لەلایەن ئەوەوە راسپیدرابێت، دەسەڵاتی خەرجکردنی دەبێت و لەلایەن دیوانەکانی چاودێری دارایی فیدراڵی و هەرێمی کوردستان چاودێری هەردوو هەژمارە بانکییەکە دەکرێت.
هەرێم و بەغداد لەسەرئەم پێنج خاڵە ڕێک کەوتوون کەبریتیە لە:-
- هەرێمی کوردستان بەپێی مادەی 12، بڕگەی دووەم ج، پابەند دەبێت بە رادەستکردنی نەوت بە وەزارەتی نەوتی ئێراقی.
- هەرێم پابەند دەبێت بە رادەستکردنی %100 داهاتی نا نەوتی بە وەزارەتی دارایی، دەبێت بیخاتە سەر هەژمارێکی بانکی ناوەندی.
- حکومەتی ئێراق پابەند دەبێت بە پێدانی %50ی داهاتی خاڵە سنووریەکان بە هەرێم.
- هەردوولا رێککەوتوون، لیژنەیەکی هاوبەش دروست بکەن بۆ بەدواداچوونی داهاتی نانەوتی.
- وەزارەتی دارایی حکومەتی ئێراق پارەی پێویست بۆ هەرێم دابین دەکات بەگوێرەی مادەی 12ی بڕگەی هـ، بەمەرجێک هەرێم پابەند بێت بە جێبەجێکردنی بڕگەکانی یاسای بودجە.
“لێکەوت نەرێنیەکانى ڕێكکەوتنى بودجە لەنێوان هەرێم و بەغداد”
یەکەم:- لە یاساى بودجەى ئێراقدا، یەک تریلیۆن و 428 ملیار و 245 دینارى گواستنەوەى نەوت لە سەر پشکى هەرێمى کوردستان دانراوە، لەکاتێکیدا دوو تریلیۆن و 689 ملیار و 655 ملیۆن و 172 هەزار دینار لە بودجە تەرخانکراوە بۆ شایستەى دارایی بەرهەمهێنانى نەوت بۆ هەناردەکردن، کە بەشێک نییە لە پشکى بودجەى هەرێمى کوردستان و دەبێت بە حکومەتى فیدراڵى بەدەر لەو پشکە دابینى بکات. کۆمپانیاکانى نەوت لە هەرێمى کوردستان، بەگوێرەى گرێبەستى هاوبەش کار دەکەن، کە نزیکەى 35%ى داهاتى نەوتى هەناردەکراو وەردەگرن، لەکاتێکدا کۆمپانیاکانى نەوت لە ناوەڕاست لە سنوورى دەسەڵاتى حکومەتى فیدراڵى بەگوێرەى گرێبەستى خزمەتگوزارى کاردەکەن کە نزیکەى 10%ى داهاتى فرۆشى نەوتیان بەردەکەوێت.
بەگوێرەى یاساى بودجەى ئێراق، خەرجکردنى شایستەى دارایی کۆمپانیاکانى نەوت بەستراوەتەوە بە بەرهەمهێنانى نەوت و ئەوەش پاساوى بە بەغدا داوە، ئەگەر نەوت بەرهەم نەهێندرێت پارەکەى نەدات. لە 25ى ئادارى 2023، هەناردەى نەوتى هەرێمى کورستان لە رێگەى بەندەرى جەیهانى تورکیاوە راگیراوە، کە رۆژانە نزیکەى 400 هەزار بەرمیل بوو. بۆیە ئەمە گرفتێکى گەورەیەو دەبێت چارەسەربکرێت.
دووەم:- لەبارەی دیاریکردنی رێژەی 12.6٪ـی بودجە وەکو پشکی هەرێمی کوردستان، ئەو رێژەیەی دیاریکراوە هیچ بنەمایەکی یاسایی نییە و بڕیارێکی سیاسییە تاوەکو سەرژمێریی دانیشتووان دەکرێت و جیاوازییەکە بۆ هەرێمی کوردستان دەگەڕێندرێتەوە، بۆیە دەبێت جۆرێک لەدلنیاى بدرێت بەهەرێمى کوردستان تاکو ئەوبەشە بودجەى شایستەى هەرێمى کوردستانە وەک خۆى بدرێت. لەماوەی 10 ساڵی رابردودا بودجەی ئێراق بەرێژەی %90 زیادیکردوە، بەڵام پشکی هەرێم هەمان ئەو پشکەیە کە لە ساڵی 2013 بۆ هەرێم هاتووە.
سێیەم:- لەماوەی 10 ساڵدا رێژەی هەڵاوسانی بنەڕەتی %14.7 بەرزبوەتەوە، هەموو فەرمانبەرێک دەبوو دوو تا سێ پلەبەرزکردنەوەی بۆ بکرایە و نەکراوە، ئەم لەکاتێکدایە لە بەغداد ئەم گرفتانە نەبووە.
“دەرئەنجام”
رۆژی 25ـی مانگی ئاداری 2023، هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان و کەرکووک بەهۆی بڕیارێکی دادگەی نێوبژیوانیی نێودەوڵەتی لە پاریس راگیرا، رۆژی 04-04-2023، بە ئامادەبوونی “محەمەد شیاع سوودانی”، سەرۆکوەزیرانی ئێراق و “مەسرور بارزانی”، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان لە بەغداد رێککەوتنێک واژۆکرا بۆ ئەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان دەستپێبکاتەوە، بەڵام تائێستا دەستی پێنەکردووەتەوە. تا ئێستا زیانەکانی راگرتنی نەوتی هەرێمی کوردستان دوو ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە.
کۆمەڵەی پیشەسازیی نەوت لە هەرێمی کوردستان (APIKUR)، کە پێکدێت لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆ، گەنەل ئینێرجی، گوڵف کیستۆن و ئێچ کەی ئێن، لە راگەیێندراوێکدا گوتی، کۆمەڵەکە لە ساڵی 2023 دا 400 ملیۆن دۆلار خەرجییەکانیان لە هەرێمی کوردستان کەمکردوونەتەوە.
لە راگەیێندراوی کۆمەڵەکەدا هاتووە: بەردەوامبوونی راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان کاریگەریی بەرچاوی لەسەر وەبەرهێنانی بیانی لە کوردستان دەبێت و هەڕەشە لەسەر هەزاران کەس دروست دەکات. لەکاتێکدا نازاندرێت چ کاتێک هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەستپێدەکاتەوە و چ کاتێک خەرجییەکانی هەناردەی نەوت خەرجدەکرێتەوە، کۆمپانیا ئەندامەکان ناچاربوون کە خەرجییەکانیان کەمبکەنەوە، کە بووەتە هۆی ئەوەی هەزاران کەس بێکارببن.
ماوەی 10 ساڵە پەیوەندییەکی دارایی ئەوتۆ لەنێوان هەولێر و بەغداد نەماوە، ئێستا بەو خێراییە ئەو پەیوەندییە ئاراستە ناگرێتەوە و دەبێت چاوەڕێی کێشەی دیکە بێن لە جێبەجێکردنی یاسای بودجەدا.
