داهاته نانه‌وتیه‌كان یه‌كێكن له‌و بابه‌تانه‌ی كه له‌پاش په‌سه‌ندكردنی یاسای بودجه‌ی 2023 بونه‌ته گرفت له نێوان هه‌رێم و به‌غدا، ئه‌مه‌یش به‌هۆی جیاوازیی تێڕوانینی هه‌ریه‌ك له‌و دو لایه‌نه‌وه‌یه بۆ بابه‌ته‌كه. پرسی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی داهاته نانه‌وتیه‌كانی هه‌رێم بۆ به‌غدا بابه‌تێكی نوێ نیه و تاكو ساڵی 2013 كاری پێكراوه، به‌ڵام پرسه‌كه تاكو ئه‌وده‌م ئاڵۆز نه‌كراوه و نه‌كراوه‌ته كێشه، به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه له‌پاش 2013ه‌وه ئه‌وه‌نده‌ی په‌یوه‌ندیی به ئه‌‌رك و شایسته‌كانی هه‌رێمه‌وه بوبێت یاساكانی بودجه‌ی ئێراق وه‌ك پیویست جێبه‌جێ نه‌كراون، بۆیه ئێستا ئه‌م بابه‌ته وه‌ك پرسێكی نوێ ده‌بینرێت.
سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌یش ئه‌و ده‌قه‌ی كه ڕاده‌ستكردنی داهاته نانه‌وتیه‌كانی هه‌رێم بۆ به‌غدا ده‌كاته مه‌رجی ناردنی پشكی بودجه‌كه‌ی له پێش 2021ه‌وه له‌یاساكانی بودجه‌دا وه‌ك مه‌رج به‌و ڕاشكاویه تێكستی له‌سه‌ر نه‌ده‌كرا، ته‌نها له‌یاساكانی بودجه‌ی ئه‌م دوساڵه‌ی دواییدا به‌و جۆره هاتووه، بۆیه ئاڵۆزبونی ئه‌و پرسه له ئێستادا وه‌ك بابه‌تێكی نوێ ده‌بینرێت. له ئێستادا گرفته‌كه له جیاوازیی تێڕوانیی هه‌ریه‌ك له هه‌رێم و به‌غدایه بۆ داهاته نانه‌وتییه‌كان و ڕاده‌ست كردنیان به‌به‌غدا و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی به‌شێكیان بۆ هه‌رێم.
“تێڕوانینی كاربه‌ده‌ستانی هه‌رێم بۆ داهاته نانه‌وتیه‌كان“
به‌پێی یاسای بودجه‌ی 2023 كه هه‌مان ده‌ق له‌یاسای بودجه‌ی 2021یش هاتبوو، هه‌رێم پابه‌نده به‌وه‌ی كه داهاته نانه‌وتییه‌كانی ڕاده‌ستی گه‌نجیه‌نه‌ی ئێراق بكات، به‌پێی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی له ڕوانگه‌ی كاربه‌ده‌ستانی هه‌رێمه‌وه به‌گشتی ئه‌و داهاته نانه‌وتییانه‌ی كه ده‌بێ بدرێنه به‌غدا ته‌نها بریتین له داهاتی ده‌روازه سنووریهی‌كان و داهاتی فه‌رمانگه ئیتیحادیه‌كان كه له‌هه‌رێم كارده‌كه‌ن، ده‌بێ 50%ی كۆی ئه‌و داهاتانه و به‌تایبه‌تیش داهاتی ده‌روازه سنووریه‌كان پاشتر له‌لایه‌ن به‌غداوه بگه‌ڕێنرێته‌وه بۆ هه‌رێم ئه‌وه‌یش به‌پێی ماده‌ی 21 ی یاسای بودجه‌ی 2023 و ماده‌ی 29 ی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی.
“تێروانینی كاربه‌ده‌ستانی به‌غدا بۆ داهاته نانه‌وتییه‌كان”
تێڕوانیی كاربه‌ده‌ستانی به‌غدا بۆ ئه‌و بابه‌ته زۆر جیاوازه، ئه‌وان پێیان وایه كه داهاته نانه‌وتییه‌كان كۆی داهاته‌كان ده‌گرنه‌وه جگه له داهاته نه‌وتییه‌كان، داهاتی گشتیی زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری فه‌رمانگه‌كانیش ده‌چێته چوارچێوه‌ی ئه‌و داهاتانه‌وه نه‌ك ته‌نها ئه‌و فه‌رمانگه ئیتیحادیانه‌ی كه له‌هه‌رێم كارده‌كه‌ن، كاربه‌ده‌ستانی به‌غدا پێیان وایه كه داهاتی گومرگی هیچی ناگه‌ڕێنرێته‌وه بۆ هه‌رێم و ئه‌و 50%یه‌ی داهاتی ده‌روازه‌كان كه ده‌گه‌ڕێنرێته‌وه بۆ هه‌رێم داهاتی گومرگی ناگرێته‌وه، به‌ڵكو هه‌ندێ داهاتی تری ده‌روازه‌كان ده‌گرێته‌وه، له‌خواره‌وه به خوێندنه‌وه‌ی ماده‌ی 29ی یاسای كارگێڕی دارایی و چه‌ند به‌ڵگه‌یه‌كی تر ئه‌و تێڕوانیه ڕونتر ده‌كه‌ینه‌وه:-
“ده‌قی ماده‌ی 29ی یاسای كارگێڕی ئیتیحادی”
ئه‌م داهاتانه‌ی خواره‌وه ئه‌خرێنه‌وه سه‌ر حسابی پارێزگاكان (به پارێزگانی هه‌رێمیشه‌وه):-
- 50%ی ڕسوم و باجی ئیتیحادی كه له‌لایه‌ن ئه‌و فه‌رمانگانه‌وه وه‌رده‌گیرێت كه به ناوه‌ندی تمویل ده‌كرێن (الدوائر الممولة مركزیا) له هه‌ر پارێزگایه‌ك، ئه‌مه‌یش به‌ده‌ره له‌و بڕانه‌ی كه له‌داهاته‌كانی باج و ڕه‌سمی گومرگی به‌ده‌ستهینراون.
- پشكی پارێزگا له داهاتی ده‌روازه سنوورییه‌كان و پترۆدۆلار.
- داهاته ناوخۆییه‌كان كه به‌ده‌ست هاتون به‌پێی یاسا و ته‌شریعاته ناوخۆییه‌كان ئه‌وانه‌ی له ئه‌نجومه‌نی پارێزگا ده‌رچوون.
- داهاته‌كانی تایبه‌ت به فه‌رمانگه‌كانی شاره‌وانی( ئاو و ئاوه‌ڕۆ نه‌خشه‌دانی ئاوه‌دانی –التخطیط العمراني- …) دووباره ته‌رخان ده‌كرێنه‌وه بۆ ئه‌و ئه‌و فه‌رمانگانه‌ی كه داهاته‌كه‌یان تێدا به‌ده‌ست هێنراوه.
تێروانیی جیاوازی هه‌ریه‌ك له هه‌رێم و به‌غدا بۆ ماده‌ی 29 له‌م چه‌ند خاڵه‌ی خواره‌وه‌دایه:-
یه‌كه‌م:- سه‌باره‌ت به‌وه‌ی كه له‌ده‌قی خاڵی یه‌كه‌می ماده‌كه‌دا هاتووه: هه‌ریه‌ك له هه‌رێم و به‌غدا تێروانیی جیاوازیان هه‌یه بۆ ئه‌م دو بابه‌ته به‌م جۆره‌ی خواره‌وه:-
- له ڕوانگه‌ی كاربه‌ده‌ستانی هه‌رێمه‌وه فه‌رمانگه‌كانی ته‌مویلی مه‌ركه‌زی (المموله مركزیا) ته‌نها ئه‌و فه‌رمانگه ئیتحادیانه ده‌گرێته‌وه كه له هه‌رێم كارده‌كه‌ن، وه‌ك فه‌رمانگه‌ی ڕه‌گه‌زنامه و كارتی نیشتیمانی…هتد، به‌ڵام له‌ڕوانگه‌ی كاربه‌ده‌ستانی به‌غدا ئه‌و فه‌رمانگانه كۆی فه‌رمانگه حكومییه‌كان ده‌گرنه‌وه، جگه له دامه‌زراوه‌كانی ته‌مویلی ذاتی( الادارات المموله ذاتیا)، فه‌رمانگه‌كانی ته‌مویلی ذاتیش به‌پێی خاڵی شازده‌یه‌م له ماده‌ی (1) له‌یاسی كارگێڕی دارایی ئیتیحادی؛ بریتین له‌و كۆمپانیا گشتیانه‌ی كه خاوه‌ندارێتیان هی ده‌وڵه‌ته له‌گه‌ڵ ئه‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه گشتیانه‌ی كه كه‌سێتی مه‌عنه‌وی و سه‌ربه‌خۆیی دارایی و كارگێڕیان هه‌یه و پشت به‌داهاتی خۆیان ده‌به‌ستن بۆ ته‌مویلی بودجه‌كه‌یان، به‌م جۆره پێی تێروانینی به‌غدا كۆی باج و ڕسومی ئیتیحادی له‌زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری فه‌رمانگه حكومییه‌كانی پاریزگاكان ده‌درێته‌وه به به‌غدا و له‌وێوه‌ی پاشتر 50%ی ده‌گه‌ڕێنریته‌وه بۆ پارێزگاكان.
- به‌پێی تێروانیی كاربه‌ده‌ستانی هه‌رێم له‌كۆی داهاتی ده‌روازه سنوورییه‌كان كه ده‌درێته به‌غدا ده‌بێ له‌لایه‌ن به‌غداوه 50%ی بگه‌ڕێنرێته‌وه بۆ هه‌رێم، به‌ڵام به‌پێی تێڕوانیی كاربه‌ده‌ستانی به‌غدا و به‌پێی ده‌قی خاڵی یه‌كه‌ی ماده‌ی 29ی یاساكه‌ی سه‌ره‌وه، ئه‌وه داهاتی باج و ڕه‌سمی گومرگی ناگرێته‌وه، واته داهاتی باج و ڕه‌سمی گومرگی 100% بۆ به‌غدا ده‌بێت، ئه‌م بابه‌ته پێشینه‌ی هه‌یه و له‌پێش ده‌رچونی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی هه‌ر به‌و جۆره مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ كراوه. له‌ماده‌ی 22ی یاسای بودجه‌ی ساڵی 2012 داهاتبو كه پێویسته وه‌زیری دارایی ئیتیحادی 50%ی داهاتی فیعلیی ده‌روازه سنوورییه‌كانی پارێزگاكان ئه‌وه‌ی له‌ساڵی 2011 به‌ده‌ستهاتووه بگه‌ڕێنێته‌وه بۆ پارێزگاكان، به‌ڵام له ڕاپۆرتی وه‌زاره‌تی داریی هه‌رێم بۆ پرۆژه یاسای بودجه‌ی 2013دا هاتووه: حكومه‌تی هه‌رێم بۆ ساڵی 2010 بڕی 305 ملیار و بۆ ساڵی 2011 بڕی 326 ملیاری دیناری له داهاتی ده‌روازه سنوورییه‌كان گه‌ڕانده‌وه بۆ به‌غدا، به‌ڵام به‌غدا له به‌رامه‌ردا ته‌نها 8 ملیار بۆ ساڵی 2010 و 16 ملیار بۆساڵی 2011ی گه‌ڕانده‌وه بۆ هه‌رێم، كه ته‌نها ده‌یكرده نزیكه‌ی 4% و 2% ، ئه‌وه‌یش به‌پشت به‌ستن به ڕینمایی وه‌زاره‌تی دارایی ئیتحادی به‌نوسراوی ژماره 10989 له 27/2/2012 ئه‌نجامدرابوو، كه تێیدا هاتبو له داهاته‌كانی ده‌روازه سنوریه‌كان ته‌نها چه‌ند جۆرێكیان 50%یان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پارێزگاكان كه‌بریتین له‌مانه:-
- ڕه‌سمی هێنانه‌وه‌ی ته‌رمی هاووڵاتیی به‌ڕه‌گه‌ز ئێراقی.
- ڕه‌سمی گه‌شتیاران به‌فڕۆكه‌ی مه‌ده‌نی له‌ڕێگه‌ی دامه‌زراوه‌كانی فڕۆكه‌وانیی گشتی مه‌ده‌نی.
- كرێی خزمه‌تگوزاری نیشتنه‌وه و حه‌واندنه‌وه‌ی فڕۆكه.
- ڕه‌سمی ئه‌و ئۆتۆمبێلانه‌ی له ئێراق ده‌چنه ده‌رێ له ڕێگه‌ی ده‌سته‌ی گشتی گومرگ.
- ڕه‌سمی دووباره ئاوه‌دانكردنه‌وه له‌ڕێگه‌ی ناوچه سنوورییه‌كان.
به‌وجۆره داهاتی ڕه‌سم و باجی گومرگی به‌ده‌ركرابو له‌وه‌ی كه هیچی بگه‌ڕێنرێته‌وه بۆ هه‌رێم و پاریزگاكانی.
دوه‌م:- سه‌باره‌ت به‌خاڵی دووه‌می ماده‌ی 29 تایبه‌ت به پشكی پارێزگاكان له داهاتی ده‌روازه سنوورییه‌كان، هه‌ر به‌هه‌مان شێوه‌ی ڕوونكردنه‌وه‌مان له خاڵی (ب) له‌سه‌ره‌وه به‌غدا پێی وایه كه ئه‌و پشكه داهاتی گومرگی ناگرێته‌وه ته‌نها چه‌ند جۆرێكی تری داهاتن كه ده‌بێ 50%یان بگه‌ڕێته‌وه بۆ پارێزگاكان ئه‌وانیش زۆر كه‌من.
سێیه‌م:- خاڵی 3 و 4 ی ماده‌ی 29 له ڕواڵه‌تدا واده‌رده‌كه‌وێت كه هیچ گرفتێك یان جیاوازیه‌ك له تێروانیی هه‌ردولادا نه‌بێت له‌سهری ئه‌گه‌ر له كاتی جێبه‌جێكردن گرفتی بۆ دروست نه‌كرێت.
به‌گشتی بابه‌تێك كه جێگه‌ی سه‌رنجه؛ ئه‌وه‌یه كه له‌لای كاربه‌ده‌ستانی به‌غدا داهاته نانه‌وتییه‌كان كۆی داهاته‌كانی حكومه‌ت ده‌گرنه‌وه و پێویسته بچنه‌وه گه‌نجینه‌ی فیدراڵی به به‌غداو پاشتر له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی دارایی به‌غداوه به‌پێی ماده‌ی 29ی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكرێت، به‌و پێیه‌یش هه‌ندێ له داهاته‌كانی هیچی نادرێته‌وه به هه‌ریم و پاریزگاكان، هه‌ندێك جۆری تر له دهاته‌كان هه‌موی ده‌دریته‌وه به هه‌ریم و پاریزگاكان، هه‌ندێ جۆری تریش 50%ی ده‌گه‌ڕێنریته‌وه بۆ هه‌ریم و پارێزگاكان.
بۆ سه‌لماندنی ئه‌وه‌ی كه كاربه‌ده‌ستانی به‌غدا پێیان وایه داهاته نانه‌وتییه‌كان هه‌موو داهاته‌كان ده‌گرێته‌وه جگه له داهاتی نه‌وتی، سه‌ره‌ڕای ئه‌و به‌ڵگانه‌ی سه‌ره‌وه لێره‌دا ئاماژه به‌وه‌یش ده‌ده‌ین كه هه‌ریه‌ك له ئه‌مینداریه‌تی گشتیی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی ئێراق و وه‌زاره‌تی دارایی ئیتیحادی له‌وه‌ڵامی دادگای ئیتیحادیدا (له كه‌یسی بڕیاردان له‌سه‌ر نایاسایی بوونی ناردنی 200 ملیاره‌كه) سه‌باره‌ت به‌ڕاڤه‌ی ده‌سته‌واژه‌ی داهاته نانه‌وتییه‌كان جه‌ختیان له‌سه‌ر ئه‌وه كردووه‌ته‌وه كه ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه كۆی داهاته‌كان ده‌گرێته‌وه جگه له داهاتی نه‌وتی.
به‌پێی تێروانیی كاربه‌ده‌ستانی به‌غدا له ئێراقی فیدراڵی ئێستادا 100%ی كۆی داهاته‌كان داهاتی ئیتیحادین و ده‌بێ بگه‌ڕینرێنه‌وه بۆ به‌غدا پاشتر له‌وێ به‌پێی تێروانینی خۆیان و به‌پی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی به‌شێكی كه‌میان ده‌نێرێته‌وه بۆ هه‌رێم. ڕاسته به‌غدا زه‌مینه سازیی یاسایی كردووه بۆ ئه‌و هه‌نگاوه‌ی، به‌ڵام ئه‌و جۆره به مه‌ركه‌زیكردنه‌ی داهاته‌كان نه‌ك له‌گه‌ڵ فیدراڵیه‌تدا ناگونجێت، به‌ڵكو زۆر زۆر خراپتره له‌و مامه‌ڵه‌یه‌ی كه یاسای ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی له‌ساڵی 1974 سه‌باره‌ت به‌سه‌رچاوه‌ی داهاته‌كانی ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی له ماده‌ی هه‌شته‌م ده‌قی له‌سه‌ر كردبو به‌جۆرێك كه جگه له‌و پشكه‌ی كه له بودجه‌ی گشتیه‌وه بۆ ناوچه‌كه ته‌رخان ده‌كرا یازده جۆر له باج و ڕسوم و داهاتی جۆراوجۆر بۆ ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی دانرابون، ئه‌مه له‌كاتێكدا كه ئه‌و یاسایه له‌لایه‌ن كورده‌وه به‌ته‌واو ڕه‌تكرایه‌وه و هیچ حسابێكی بۆ نه‌كرا.
