ئه‌وه‌نده‌ی من له‌بیرم بێت هیچ ساڵیک وه‌کوو ئه‌مساڵ سه‌رکه‌وتووه‌کانی تاقیکردنه‌وه‌کان و یه‌که‌مه‌کان به‌م شێوه شاز و باشه به‌سه‌ر نه‌کراونه‌ته‌وه، دیاره گومانێک له‌وه‌دا نییه هه‌ر کام له‌و سه‌رکه‌وتووانه به‌پێی ژینگه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی و دۆخی ژیان و ئابووری و توانایی تاکه‌که‌سییان به‌م سه‌رکه‌وتنانه گه‌یشتوون و حه‌ق وایه نه‌ک له لایه‌ن ده‌زگایه‌کی وه‌کوو ده‌زگای خێرخوازیی بارزانی و حکوومه‌تی هه‌رێمه‌وه پشتگیری و پشتیوانی زیاتریان لێ بکرێت، به‌ڵکوو حه‌ق وایه ڕۆحییه‌تی ئه‌م پشتگیرییه‌ی پێشکه‌وتن و سه‌رکه‌وتن له بواری خوێندندا له لایه‌ن کۆمه‌ڵگا و هه‌موو چین و توێژه‌کانه‌وه پشتگیری و ساپۆرت بکرێت.
دیاره به‌شێک له‌م که‌سانه به شه‌ونخوونی و له دۆخێکی ناله‌بار و نه‌گونجاودا زه‌حمه‌تی زۆریان کێشاوه و گه‌یشتوون به‌م ئاسته و میدیاکانیش خوا خێریان بنووسێت جه‌وه‌که‌یان هێنده عاتیفی کردووه ڕه‌نگه ئێسته ده‌سگێڕێکیش بڵێت وه‌ڵڵا با منیش دیارییه‌کیان بۆ ببه‌م، ئه‌مه هه‌موو نیشانه‌ی هیوا و دڵخۆشیی کۆمه‌ڵگای ئێمه‌یه به سه‌رکه‌وتنی ڕۆڵه‌کانی خۆی با زێده‌ڕۆییشی پێوه دیار بێت، به‌ڵام ده‌بێت ئێمه زیاتر له‌م نمایشکردنه پێویستانە له‌سه‌ر په‌روه‌رده‌ی سه‌رده‌میانه و دۆخی په‌روه‌رده له وڵاتی خۆمان بیر بکه‌ینه‌وه. منیش وه‌کوو هه‌ر کوردێک که به پێشکه‌وتن و سه‌رکه‌وتنی ڕۆڵه‌کانی خۆی له هه‌ر بوار و ئاستێکدا شاد و خۆشحاڵ و سه‌ربه‌رز ده‌بێت پیرۆزبایی ئه‌م سهرکهوتنه له هه‌موویان ده‌که‌م و هیوادارم سه‌ره‌تایه‌ک بێت بۆ بڕینی ڕێگا پڕ هه‌وراز و نشێوه‌کانی زانست و مه‌عریفه و دواتر خزمه‌تکردنی نیشیمان و کوردستان و کۆمه‌ڵگای کورده‌واری له‌و ڕێگه‌یه‌وه. به‌ڵام ئه‌م ڕووداوانه و ئه‌م سه‌رکه‌تنانه چ بمانه‌وێت و چ نه‌مانه‌وێت زهنی ئێمه په‌لکێشی هه‌ندێک بابه‌تی په‌یوه‌ست به په‌روه‌رده ده‌که‌ن که ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت داهاتوو و ئاسۆیه‌کی ڕوون له به‌رده‌م کۆمه‌ڵگای کوردیدا هه‌بێت ده‌بێت زیاتر له سه‌ریان هه‌ڵوێسته بکه‌ین.
“په‌روه‌رده (paideia) و مێژوو”
دیاره هه‌ر باڵێک له باڵه‌کانی زانست مێژوویه‌کی هه‌یه له پرۆسه‌ی پێشکه‌وتن و گه‌شه‌کردنی خۆیدا و ڕه‌نگه گه‌ڕان بۆ سه‌رچاوه و بنه‌مای ئامۆژگاری و دیسیپلینه‌کانی ئه‌و زانسته باشترین یاریده‌ر بێت، که ئێمه‌ش هه‌نگاویکی پته‌و و گه‌وره له پێشکه‌وتنی کۆمه‌ڵگای خۆمان و خزمه‌تکردنی نه‌وه‌کان و نیشتیمانمان بهاوێژین. وشه‌ی پایدیا (paideia) وشه‌یه‌کی کۆنی یۆنانییه که به‌مانای په‌روه‌رده‌کردنی مندال یان په‌روه‌رده به‌گشتی دێت. له شاری ئه‌سینای کۆندا پایدیا به سیسته‌می په‌روه‌رده ده‌وترا که له سه‌ر بنه‌مای ئه‌و سیسته‌مه قوتابی و خوێندکار یان به گشتیی خوازیارانی زانست و مه‌عریفه له‌و سه‌رده‌مه‌دا ده‌خرانه به‌ر په‌روه‌رده‌کردن و ڕاهێنانێکی کولتووریی چڕ و پڕ و ته‌واو و به‌شێوه‌یه‌کی به‌ربڵاو زانسته‌کانی شێوازی لێدوان، ڕێزمان، بیرکاری، مۆسیقا، فه‌لسه‌فه، جوگرافیا، مێژووی سرووشتی و جیمناستیکیان پێ ده‌وترایه‌وه، پایدیا له بنه‌مادا پرۆسێس و ڕه‌وتی په‌روه‌رده و ڕاهێنانی مرۆڤه‌کانه به‌ره‌و ئاڕاسته‌یه‌کی به‌رز و پله‌ی که‌ماڵ و پێگه‌ی ڕه‌سه‌ن و ڕاسته‌قینه‌ی مرۆڤ. دیاره ئه‌و تێڕوانینه‌ی ئه‌و سه‌رده‌مه بۆ په‌روه‌رده هه‌بووه ئێستا ناکرێت به وردی ته‌تبیق بکرێت به سه‌ر کۆمه‌ڵگاکاندا و ئه‌مه‌ش هۆکاری زۆر و زه‌به‌ندی هه‌یه. به‌ڵام چ بمانه‌وێت و چ نه‌مانه‌وێت ئه‌و په‌روه‌رده‌یه سه‌دان فه‌یله‌سووف و بیرمه‌ند و هه‌زاران کتێبی گه‌وره‌ی فه‌لسه‌فی و زانستیی بۆ مرۆڤ به‌جێهێشتووه که ئێمه له‌م سه‌رده‌مه و له سه‌ده‌ی بیست و یه‌کیش هه‌ر به‌هره‌یان لێ وه‌رده‌گرین و زانستی سه‌رده‌م له سه‌ر ئه‌و کۆڵه‌کانه‌یه که ئه‌وان له سه‌ر زهنی زانست و مه‌عریفه و فه‌لسه‌فه دایانمه‌زراند و پته‌ویان کرد.
یه‌کێک له‌و هۆکارانه‌ی که سیسته‌می په‌روه‌رده‌ی ئه‌و سه‌رده‌مه ناکرێت له‌م ڕۆژگاره‌دا جێبه‌جێبکرێت پێشکه‌وتنی زانست تا ئاستی پسپۆڕایه‌تی و پرۆفیشناڵبوونه واته پۆلێنبوونی هه‌ر کام له باڵه‌کانی زانست و به‌ربڵاویی ئه‌م باڵانه و به‌رته‌سکبوونی ته‌مه‌نی مرۆڤ له ئاستی به‌رفراوانیی هه‌ر لقێک له لقه‌کانی زانست، وای کردووه مرۆڤی سه‌رده‌م نه‌توانێت له چه‌ند زانستێکدا به‌شێوه‌ی هاوکات ببێت به پسپۆڕ، ئه‌وانه‌ش که ئه‌مڕۆ ئه‌و پله‌یه‌یان به‌ده‌ست هێناوه ئه‌وا سه‌ر به چه‌ند نه‌وه پێشترن و ئێسته ژماره‌یان ناگاته پەنجەکانی ده‌ستێک و هه‌موویان به‌جێیان هێشتووین. بۆیه ئێسته ئێمه له سه‌رده‌مێکی دیکه‌ی په‌روه‌رده‌کردن و نه‌زمێکی نوێی کۆمه‌ڵایه‌تی و پێکهاتێکی دیکه‌ی کۆمه‌ڵگاکاندا ده‌ژین که به پله‌ی یه‌که‌م گیرۆده‌ی پێشکه‌وتنی خۆیه‌تی، به‌و مانایه‌ی که پێشکه‌وتنه‌کانی له هه‌ر کام له باڵه‌کانی زانستدا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ده‌سکه‌وتی به‌رز و ئاسایش و سه‌رکه‌وتنی بۆ مرۆڤایه‌تی هێناوه هاوکات بووه به مایه‌ی جۆرێک په‌شێویی و په‌رێشانی و هه‌روه‌ها سه‌رلێشێواوی مرۆڤی سه‌رده‌میش.
هه‌ر له هاوکێشه و ململانێی زلهێزه‌کانه‌وه بگره تاکوو شه‌ڕه ڕاسته‌وخۆ و سه‌خته‌کانی سه‌ده‌ی بیسته‌م که سه‌ده‌ی ته‌قینه‌وەی پێشکه‌وتن و هاوکات جه‌نگه‌کان بوو و مرۆڤایه‌تی هه‌ر له ڕێگه‌ی ئه‌م پێشکه‌وتنانه‌وه خه‌ساری زۆری به خۆی گەیاند و له سه‌ر وێرانه‌ی جه‌نگه‌کان، ڕؤژئاواییه‌کان که میراتگره ڕاسته‌قینه‌کانی جیهانی که‌ونارای یۆنان بوون بیریان کرده‌وه و چاره‌ی خۆیان کرد، کۆمه‌ڵه‌ی گه‌لان و دواتر ڕێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان و سه‌دان و هه‌زاران دامه‌زراوه‌ی یاسایی و سیاسیی و کولتووری و مرۆیی و…یان دامه‌زراند تاکوو له‌م ڕه‌شۆداماڵراویی و بێباکییه‌وه‌ی مرۆڤ که خۆیان سه‌رپشک و ڕچه‌شکێنی بوون شتێک که‌م که‌نه‌وه، گومان له‌وه‌دا نییه له پاش شۆڕشه پیشه‌یی و زانستییه‌کانی ڕۆژئاواوه تا ئێسته‌ش ڕۆژهه‌ڵات له په‌راوێزی پلان و پیلانه‌کانی ڕؤژئاوادایه و ئه‌مه‌ش ته‌نها ڕه‌هه‌ندی سیاسی ناگرێته خۆی به‌ڵکوو لایه‌نی کولتووری، ئابووری، نه‌ته‌وه‌یی، هونه‌ری و میدیایی و په‌روه‌رده‌یی و ده‌یان لایه‌نی دیکه‌ش ده‌گرێته خۆ. چه‌ند وڵاتێکی لێ به‌ده‌ر بێت زۆربه‌ی وڵاتانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له ناو تۆڕی مێژوویی هاوکێشه‌کانی ڕؤژئاوادان، ئه‌گه‌ر له ڕوانگه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتناسیی و پۆست کۆلۆنیالیزمه‌وه چاوی لێ بکه‌ین وشیاربوونه‌وه‌ی دوای جه‌نگه‌کان که ڕۆژئاواییه‌کان بانگه‌شه‌یان بۆ کرد، وشیاربوونه‌وه‌یه‌ک بوو که بۆ ئه‌وان مانای پاراستن و به‌رگریی زیاتر له خه‌ڵک و شارستانییه‌ت و کولتوور و هه‌موو کیان و وجوودی خۆیان بوو و ڕۆژهه‌ڵات له‌م هاوکێشه‌ی وشیاربوونه‌وه‌یه‌ی ڕۆژئاوا په‌راوێزێکی به‌کارهێنراو و سووتماکێکی پیویستی کاتی بوو، مێژووی سه‌ده‌ی بێست له وڵاتانی ڕۆژهه‌ڵات به‌گشتی و له کوردستان به تایبه‌تی شایه‌تی ئه‌مه‌ن که زانست ڕووه ڕه‌شه‌که‌ی له شێوازی کیمیاباران و ئه‌نفالکردن به پێشکه‌وتووترین ئامێره‌کانی ڕۆژئاوایی له سه‌ر ده‌ستی به‌عسییه شۆڤێنییه‌کان ده‌رخست، ئه‌مه به‌و مانایه دێت که هه‌ر کام له‌م وڵاتانه دواتر بارگه و بنه‌ی خۆیان پێچایه‌وه و له ژێر ڕه‌شه‌بای ناپاڵم و کڕێوه‌ی بۆردومان و ڕه‌هێڵه‌ی فیشه‌که‌کاندا کیانی خۆیان دامه‌زراند و بزووتنه‌وه و بزاوتێکی وشیارانه‌یان ئه‌گه‌رچی خواروخێچ و نیوه‌چڵ ده‌سپێکرد و له پله‌ی یه‌که‌میشدا له سیسته‌می په‌روه‌رده‌یان ڕه‌نگی دایه‌وه.
بۆ نموونه سیسته‌می په‌روه‌رده له سه‌رده‌می کورتی عه‌بدولکه‌ریم قاسم له ئێراقدا سیاسه‌ت و پلاتفۆرمێکی پەیڕه‌و ده‌کرد تاکوو ئه‌وه‌ی سه‌دام حسێن ئه‌گه‌رچی له هه‌ر دوکیاندا ڕۆژئاوا هه‌ر جه‌مسه‌ره ڕه‌شه‌که و عه‌ره‌بیش نه‌ته‌وه‌ی باڵا و سه‌رده‌ست بوو، له وڵاتی ئێرانیش دۆخه‌که به هه‌مان شێوه بوو، له سه‌رده‌می شادا ئه‌مریکا وڵاتێکی هاوپه‌یمان و له دوای هاتنه‌سه‌ر ده‌سه‌لاتی ئاخونده‌کان ئه‌مریکا وه‌کوو شه‌یتانی گه‌وره باسی لێوه‌کرا، هه‌ر ئه‌مه وایکردووه که به‌ده‌گمه‌ن ئێراقییه‌کان و ئێرانییه‌کان بتوانن دان به شتێک و کیان و شوناسێک جگه له خۆیان بهێنن، ئه‌مه‌ش له وانه‌کان و هه‌موو کتێبه‌کانی فێرکاری له سه‌ره‌تاییه‌وه تا دوای زانکۆ پەیڕه‌و ده‌کرێت و مێشکی منداڵانی پێ زاخاو یان باشتر وایه بڵێم پێ ده‌شۆردرێته‌وه.
“په‌روه‌رده و شوناس و کوردبوون”
گومان له‌وه‌دا نییه کورد له کاره‌سات و مه‌رگه‌سات و شێواندنی شوناس و که‌سایه‌تیی خه‌ساری به‌ر که‌وتووه و له لایه‌ن نه‌ک ئه‌و وڵاتانه‌وه کە داگیری کردووه، به‌ڵکوو له لایه‌ن زلهێزه‌کانیشه‌وه به‌رده‌وام غه‌دری لێ ده‌کرێت و چه‌وسێندراوه‌ته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ناتوانین به هێچ شێوه‌یه‌ک حاشای شکۆ و که‌رامه‌ت و خۆڕاگریی ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه بکه‌ین که له ناو دونیایه‌ک جه‌نگ و دووکه‌ڵ و شه‌ڕی نابه‌رامبه‌ردا هێشتا هه‌ناسه ده‌دات و جله کۆن و که‌ونینه‌کانی خۆی له دووکه‌ڵ و بارووتی سه‌ده‌کان ده‌سڕێته‌وه و تیشکی دیرۆکه‌کانی شوناسی خۆی له ژێر ئه‌و توێژاڵه ڕه‌شه و لادانییه‌وه ده‌بریسکێنێته‌وه. زیاتر له ده ساڵه ده‌بیستین که شیعره‌کانی مامۆستایه‌کی مه‌زن و ئیمپراتۆریی شیعری جیهان؛ شێرکۆ بێکه‌س له وانه‌ی خوێندنی قوتابیانی ئه‌مریکا ده‌وترێته‌وه، به‌ڵام ئه‌مه و سه‌دان وتار و کتێب و دانوستان و که‌مپین نه‌یتوانی “ترامپ” له پشتکردنه کوردانی ڕؤژئاوا په‌شیمان بکاته‌وه و ئه‌مه ژانێکی گه‌وره‌یه، که نه‌ک ته‌نها بۆ ئێمه که جه‌نگ و کۆچ و ڕه‌ومان بینیوه به‌ڵکوو بۆ ئه‌وانه‌ش که وه‌کوو قسه بیستوویانه و بۆیان گێڕدراوه‌ته ده‌بێت خاڵ و برینێکی ته‌ڕی وشیاربوونه‌وه و ئاگایی نه‌ته‌وه‌یی بێت.
هه‌ر وه‌کوو له سه‌ره‌وه‌ش ئاماژه‌یم پێدا یه‌کەمه‌کانی سه‌ر ئاستی هه‌رێم مایه‌ی دڵخۆشی و سه‌ربه‌رزیی ئێمه‌ن به‌ڵام ئه‌مه به‌و مانایه نییه که سیسته‌می په‌روه‌رده‌ی خۆمان هه‌ڵنه‌سه‌نگێنین، به‌ڵکوو ڕێک به‌م مانایه‌یه که ده‌رفه‌تێکی باشه بپرسین پێگه‌ی سیسته‌می په‌روه‌رده‌ی هه‌رێمی کوردستان له چ ئاستێکدایه و ئایا به‌پێی پێوه‌ره‌کانی وڵاتانی سه‌رده‌مه؟ ئایا هه‌ر ده‌بێت به‌پێی هه‌موو پێوه‌ره‌کانی ئه‌وان بێت؟ وڵاتێکی وه‌کوو ژاپۆن ته‌نها په‌روه‌رده‌ی ڕۆژئاوا ده‌کات به پێوه‌ر یان پرسگر و پێشینه و کێشه و مێژووی کولتووریی خۆی ده‌کات به بنه‌ما و له ڕۆژئاواش که‌ڵک وه‌رده‌گرێت؟ ئێمه له هه‌رێم چه‌نده کێشه نه‌ته‌وه‌یی و خه‌مه نیشتیمانییه‌کانمان له چوارچێوه‌ی سیسته‌می په‌روه‌رده‌کردندا گونجاندووه؟ دیاره مه‌به‌ست ئه‌وه نییه ئازار و خه‌مه‌کان بکه‌ین به وانه و بیڵیینه‌وه به‌ڵکوو پرسیار له بوونی پلاتفۆرمێکی نه‌ته‌وه‌سازانه و نیشتیمانته‌وه‌رانه‌یه که پێش به کاره‌ساتانی وه‌کوو ئه‌نفال و کۆڕه‌و و به‌ش مه‌ینه‌تی و هه‌ڵه‌بجه بگرێت له ڕێگه‌ی زانست و ژیری و مه‌عریفه‌ی نه‌وه‌کانی داهاتوومانه‌وه.
کۆمه‌ڵناسان باس له ئیلیت یان خوێنده‌واری ناوشیار ده‌که‌ن و نموونه‌ش له‌و که‌سانه و سه‌ر به زۆر پیشه و کار ئه‌هێننه‌وه که له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له ئیش و پیشه‌که‌ی خۆیاندا پسپۆڕ و ته‌واون، به‌ڵام هیچ ئاسۆیه‌ک و هیچ پێناسه‌یه‌کیان بۆ ئازار و ڕه‌نجه‌کانی کۆمه‌ڵگا و پێشینه و کاره‌ستانه‌کانی نییه بۆیه ناویان ده‌نێن خوێنده‌واره بازرگانه‌کان، ئێمه ده‌بێت زۆر ئاگادار بین که له‌سه‌ر سه‌رمایه مرۆییه‌کانی کۆمه‌ڵگاکه‌مان چۆن سه‌رمایه‌گوزاری ده‌که‌ین، ده‌بێت زیاتر چاومان له داهاتوو بێت تاکوو ورشه و گرشه‌ی سهرکهوتنه سه‌ره‌تاییه‌کانی ئێستا، بۆیه ئه‌و پرسیارانه‌ی که لێره‌دا گه‌ڵاڵه‌م کردن و ئه‌و سه‌رنجانه‌ش ده‌بێت له لایه‌ن پسپۆرانی په‌روه‌رده و شارەزایانی ئه‌و بواره‌وه هه‌م هه‌ڵوێسته‌ی وردی له‌سه‌ر بکرێت و لێک بدرێته‌وه و هه‌میش پلان و پرۆژه‌یه‌کی تۆکمه هه‌بێت تاکوو بزانین سه‌رمایه مرۆییه‌کانمان به‌ره‌و چ ئاقارێک پاڵ پێوه ده‌نێین، ئه‌گینا ده‌یان ماڵ و سه‌یاره و…هتد. بدرێت به یه‌که‌م و دووه‌مه‌کانیش کاتێک ئه‌و خەمخۆرە ئه‌خلاقی و مێژوویی و مرۆییه نه‌بێت و نه‌پشکوێت وه‌کوو ئه‌وه وایه ئاومان به بێژنگ گواستیبێته‌وه.
