ئەوەی لێرەدا من مەبەستمە كاریگەری (بیمە – تامین – (Insurance لەسەر ڕەوشی ئابووری بەگشتی و كەرتی دارای بەتایبەتی بكەم. بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان، هەر لە دێرینەوە؛ مرۆڤەكان پەیڕەوی رێسای بیمەیان كردووە، لە یەكێك لە كتێبەكانی تەلموود – Talmud) دا،نووسراوە “ئەگەر یەكێك گوێدرێژەكەی لەدەست بدات، ئەوە دەبێت گوێدرێژێكی تری بدرێتی” دوای ئەوەش لە یاساكانی حاموڕابیدا (18)سەدە پێش زایین ئاماژە بە ڕێساكانی تەئمین كراوە و، تیایدا هاتووە “پێویستە كاروانچی و بازرگان پێكەوە قەرەبووی ئەو زەرەرو زیانانە بدەنەوە، كه‌ڕەنگە بەهۆی هێرشكردنی ڕێگا-گرەكانەوە تووشی كاروانەكان دەبێت” دواتر لەساڵی (916)ی پێش زایین، لەیۆنانی كۆن بۆ یەكەمجار سیستەم و میكانیزمی بیمەكردن و بڕی قەرەبووكردنەوەی بازرگانەكان داڕێژراوە. كەبەهۆی نووقم بونی كەشتییەكانەوە، یاخود هێرشی چەتە دەریاییەكانەوە تووشیان دەبێت، بەجۆرێك هەندێك لەو پرەنسیپانە تاكو ئێستاكەش لەپرۆسەی بیمەكردندا پەیڕەو دەكرێت. قۆناغێكی تری گەشەكردنی بیمەكردن دەگەڕێتەوە؛ بۆ سەردەمی ڕۆمانەكان، ئەو كاتە لەڕۆما چەندان دەزگاو ڕێكخراوی هاوبەش و كۆمەكی دامەزران ئامانجی سەرەكیان بریتی بوو لە تەئمینكردنی ئەندامەكانی و، قەرەبوو كردنەوەیان لەكاتی ڕووداوە سروشتییەكان و مردنی خانەوادەكانیان و …هتد.
بەهۆی گەشەكردنی باری ئابووری و پەیدابوونی شارەكانەوە لەسەدەكانی ناوەڕاستدا بیمەكردنیش هەنگاو، بە هەنگاو گەشەی كرد، بەجۆرێك چەندان كۆمپانیا و ڕێكخراوی پیشەیی لە بواری بیمەكردن پەیدابوو وەك؛ ڕێكخراوی بازرگان و پیشەگەران- ڕێكخراوی جوتیاران- ڕێكخراوی دز و چەتەكان. ئەركی سەرەكی ئەم ڕێكخراوانە بریتی بوو؛ لە كۆكردنەوەی بڕە پارەیەك لە ئەندامەكانیان بۆئەوەی لەكاتی هاتنەپێشەوەی هەرحاڵەتێكی نادیار بەسەر موڵك و، مومتەلەكات و، باری كەسێتیان هاتبێت قەرەبوو بكرێنەوە. لەقۆناغی دواتردا بەهۆی گەورەبوونی شارەكان؛ كە زۆربه‌یان لەتەختە دروستدەكران بۆیە مەترسی و، سوتان زیاتر دەبوو بۆیە پرۆسەی بیمە كردن ئەكتیڤ تربوو. ئەوەی شایەنی باسە ئەوەیە، كە زۆرینەی سەرچاوە باوڕپێكراوەكان قۆناغەكانی گەشەكردنی بیمە لە ئەوروپادا بەسەر سێ قۆناغی سەرەكیدا دابەش دەكەن.
یەكەم: قۆناغی كەڵەكەبوونی سەرمایە.
دووەم: قۆناغی سەرهەڵدانی سیستەمی سەرمایەداری و پەیدابوونی كێبڕكێ.
سێیەم: قۆناغی پەیدابوونی مۆنۆپۆڵی و چڕبوونەوەی سەرمایە.
بەمشێوەیە دەتوانیین بڵێین؛ پلە بە پلە بازاڕی، یاخود بزنسی بیمە هاتە كایەوە و فۆرمی نێودەوڵەتی وەرگرتووە. لەقۆناغی یەكەمدا؛ خزمەتگوزاری بیمەكردن وەك كاڵایەك مامەڵە، كڕین و فرۆشتنی پێوەدەكرا بەمەبەستی دەستكەوتنی قازانج و چالاكییەكانی تەئمینكردن بوو، بە سێكتەری گرنگی ئابووری و دارایی. بۆ نموونە لە ساڵی (1393) لە ئیتاڵیا ئەوكاتە بیمەكردنی كەشتیەكانی بار گواستنەوە و بارەكانی یەكێك بوون لە جۆرە سەرەكیەكانی بیمە كردن، بە جۆرێك لە ماوەی هەفتەیەكدا زیاد لە (80) گرێبەستی بیمەكردن ئەنجام دراوە. دواتر هەمان جۆری بیمەكردن لە ئیسپانیا و، پورتوگال بە شێوەی بەرفراوان بڵاوبۆوە. بەمشێوەیە بیمە وەك كەرتێكی سەربەخۆی بواری دارایی هاتە كایەوە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی لە ساڵی (1468) دا بڕوانامەی سەنتەری بیمەكردنی گواستنەوەی ئاوی پەیدابوو. دواتر لەساڵی (1559)سەنتەری بیمەكردنی گواستنەوەی ئاوی و، جۆرەكانی تری بیمەكردن بۆ ئینگلتەرا گواسترایەوە لەبەر بایەخ و گرنگی بیمە وەك جۆرێك لە چالاكییە بزنسییەكان لە ساڵی (1601) دا پەرلەمانی بەریتانی بەفەرمی چەند یاسایەكی تایبەتی دەربارەی بزنسی بیمەكردن هەموار كرد و، لیژنەیەكی هەمیشەیی بۆ چاودێركردن و ڕێكخستنی بیمە پێكهێنا. بەهەمان شێوە لە ساڵی (1668) دا فەرەنسادا یەكەم گردبوونەوە ڕێكخراوە، بیمە گواستنەوەی ئاوی دروست بوو. ئەوەی شایەنی ئاماژە پێدانە ئەوەیە كە ئەوكاتە گەورەترین كۆمپانیای بیمە لۆدس-Lioyds لە ئینگلتەرا دامەزرا بە جۆرێك بووە مەزنترین كۆمپانیای جیهانی لە بواری بیمەكردندا.
دەكرێت ڕۆڵی بیمە لەسەر ڕەوشی ئابووری لە چەند خاڵكدا كۆبكەینەوه:
یەكەم: ئاسانكردنی پارەداركردنی پڕۆژەكان.
دووەم: بیمە كاریگەری لەسەر هەڵگرتنی بارگرانی هۆشداری دژ بە زیانەكان هەیە.
سێیەم: تەئمین پلەیەكی بەرزی دڵنیایی بۆ وەبەرهێنەران دابین دەكات، لە قەرەبوكردنەوەی ئەو زیان و، زەرەرانەی كە بەهۆی دیاردە سروشتییەكان و، هەڵەكانی مرۆڤ و ئاسەوارە زیانبەخشەكانی پیشەسازی نۆێ و، ئاكامی وەستانی كار و ڕەوشی سیاسییەوە دروست دەبن. بەمەش تەئمین ئەركێكی ئابووری و كۆمەڵایەتی ئەنجام دەدات.
چوارەم: تەئمین ڕۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە ئاسانكردنی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێودەوڵەتی، بۆنموونە (بەڵگەنامەكانی بیمەی دەریایی یاخود ئاسمانی یاخود زەمینی لەسەر كاڵاو شتومەك لە بواری هەناردە و هاوردەدا).
پێنجەم: بیمە ڕۆڵی هەیە لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری خۆپاراستن لە زیانەكان و سنووردانان بۆ ئاسەوارەكانی دەكات، بەم ڕۆڵەش دە بێتە چەمكێكی تەواو كەر لە پرۆسەی بەڕێوەبردنی مەترسیدا و دەستنیشانكردنی سەرچاوەكانی مەترسی.
شەشەم: لەڕێگەی گێڕانەوەی تەئمین، وڵاتان بە تایبەتی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو دراوی قورسیان دەست دەكەوێت، ئەم ئەركەش ئەو كاتە دێتە دی كە بڕی ئەو قەرەبووانەی كە لە تەئمین وەریدەگرنەوە لە بەرامبەر بارستایی ئەو قستانەی كە بە دراوە قورس دەیاندەدرێتێ.
“تەئمین لەهەرێمی كوردستاندا”
سەرەتا دەتوانم بڵێم؛ كە هەرێمی كوردستان تاكو ئێستاش پیشەسازییەكی تەئمینی سەربەخۆی بەخۆوە نەدیوە و، ناتوانین باس لە كۆمپانیای تەئمینی كوردی بكەین. هەرچەندە زۆر بەی هەلو مەرجەكان لەڕووی داراییه‌وە لەبارە بۆ ئەم مەبەستە. ئەو مەرجانە چین؟ ئەگەر لە ڕوانگەی ئابوورییەوە سەیر بكەین.
دەبینیین پرۆسەی كەڵەكەبوونی سەرەتایی سەرمایە كۆتای پێهاتووە و، دۆخێكی تا ڕادەیەك گونجاو بۆ بزنس هاتۆتە پێشەوە و پرۆسەی وەبەرهێنانیش سەراپای گشت كەموكورییەكانی لە گەشەكردندایە. بەڵام لەگەڵ ئەوانەشدا جگە لە كەرتی (نیشتەجێبوون و بیناسازی زۆرینەی كەرتە ئابوورییەكانی تر بە سستی گەشەدەكەن، یاخود زۆر لاوازن یان هەر بوونیان نییە. ئەوەی پەیوەندی بە بابەتەكەی ئێمەوە هەیە كەرتی داراییە. لەسەرووبەندی ئەو بووژاندنەوە ئابوورییەی لە هەرێمی كوردستاندا بەدی دەكرێت، سیاسەتی دارایی كەوتۆتە دەرەوەی ئەو پرۆسەیە، هەر پرۆسەیەكی ئابووری لە هەر وڵاتێكدا پێویستی بە كارایی كەرتی دارایی و سستەمی بانكی و تەئمین هەیە، بە بۆچوونی من، ناكارایی و سستی و نەبوونی ئەم كەرتەش پێش هەموو شتێك دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی سیاسەتێكی ئابووری نەتەوەەیی و پشتبەستن بە ژێدەری نەوت وەك بنەمایەكی ئابووری و تەخشان و پەخشانی دارایی و، ئیدارەیەكی ناتەندروستی ئابووری. هەموو ئەو فاكتەرانەش دەگەڕێتەوە؛ بۆ قوربانیكردنی ئابووری بە فاكتەری سیاسیی، بۆنموونە پەرلەمانی كوردستان ئەوەندەی سەرقاڵی ململانێی سیاسیی و، ئیشی لاوەكین، بەتەواوەتی ئاگایان لە دەركردنی یاسا ئابوورییەكان نییە، بۆنمونە تاكو ئێستا یاسایەك بۆكاركردنی بانكەكان یاخود تەئمین لەكوردستاندا بوونی نییە و بە پێی یاسا نەگونجاوەكانی عێراق كاردەكەن كە لەگەڵ دونیای ئەمڕۆی پێشكەوتن و سستەمی دارایی و ئابووریی یەكناگرنەوە، هەروەها پێشتریش ئاماژەمان پێدا سەرجەم مەرجە ئابوورییەكان لە بارن بۆدامەزراندنی كەرتی دارای بەشێوەیەكی مۆدێرن. لەكۆتایدا دەتوانین بڵێین كە گەشەی ئابووری سەردەم پێش هەموو شتێك وەستاوەتە سەر ئاستی سەركەوتنی سستەمی دارایی (بانك و تەئمین) لەكۆكردنەوەو پاشەكەوتەكان بۆ پارەداركردنی چالاكی بەرهەمهێنان و، زیاد كردنی قەبارەی بەرهەمهێنان و، زیاد كردنی لێهاتوویی پرۆسەی دابینكردنی دەرامەت بۆ پرۆسەی پەرەپێدان.
دەرئەنجام:
بەپوختی دەتوانین بڵێین؛ تەئمین وەك چالاكییەكی ئابووری بریتییە لە “میانگیرییەكی دارایی و ڕۆڵی هەیە لە كۆكردنەوەی پارە و پول بۆ پاراستنی سامانی مرۆیی و، مادییەكانی نیشتمانی و بەشداریكردن لە دروستبوونی سەرمایەی ڕاستەقینە”. ئەوەی ئاشكرایە ئەوەیە كە سەرجەم وڵاتان بازاڕی داراییان هەیە، بەڵام بارستە و كاریگەرییان لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە جیاوازە. لە ڕاستیدا دامەزراوە داراییەكان لە ئابوورییە پەرەسەندووەكاندا جگە لە و ئەركانەی پێی هەڵدەستن، وەك قەرەبووكردنەوەی زیانەكانی سەبارەت بەكۆمپانیاكانی تەئمین ئەركی كۆكردنەوەو ئامادەكردن و، تەرخانكردنی سەرچاوەكانی دارایی دەگرنە ئەستۆ، بەمەش بەشدارییەكی ڕاستەقینە لە پێكهێنانی سەرمایەی ڕاستەقینە و گەشەی ئابووریدا دەكەن. یەكێك لە سودە دیارەكانی دڵنیای جۆری سودمەندبووی كەسی زیان لێكەوتووە بەنمونە؛ خاوەن باڵەخانەكان – شوفێرەكان – گەشتەكان – كۆگاكان – نەخۆشەكان. لەكاتی دانی پارەی دڵنیای بە شوێنی مەبەست كەرتی (حكومی-تایبەت) سودمەند دەبێت ئەگەر هاتوو زیانی بەركەوت خاوەنی یەكێك لەوانەی باسمان كرد بە بڕەپارەیەكی دیاری كراو، كە سودی زۆرە بۆكەسی زیان لێكەوتوو لەكاتی (ڕوداوەكان)دا.
بەپێی ئامارەكانی گۆڤاری (فۆربس) سەرمایەی كۆمپانیای تەئمینی (Allianz) ، گەیشتۆتە (915.48) ملیار دۆلار ئەوەمان بۆ دەردەخات جێبەجێ كردنی تەئمین لە وڵاتدا سودێكی زۆر دارای هەیە.
