بەشێك لەو سەركردەو نووسەرانەی بەشێك لە ژیانیان لە زیندانی رژێمە نەیارەكانیاندا بەسەربردوە، سودیان لە رۆژانی زیندان بینیوەو لە بیرەوەرییەكانیاندا وەكو قوتابخانەو ناوەندێكی پێگەیاندن باسی دەكەن. سەرۆك كۆماری بۆسنە “عەلی عیزەت بیگۆڤیچ” كە نزیكەی دە ساڵ لە زینداندا بووە، دەڵێت؛ دەشێت مرۆڤ مامۆستای زانكۆ بێت یان فەیلەسوفێكی بەناوبانگ بێت، بەڵام هەموو ئەمانە نابنە ئەوەی لە ئازاری زیندانت كەم بكەنەوەو ئاسانتر بێت.
بیگن و هەنگ: میناحیم بیگن (1913 – 1992) كە لە ماوەی ساڵانی (1977 – 1983) شەشەم سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل بووە. لە ساڵی (1940) بەتۆمەتی چالاكی سیاسی جوایەتی لەلایەن دەسەڵاتدارانی یەكێتی سۆڤیەتەوە دەستگیر دەكرێت و رەوانەی ئۆردوگای كاری بێگاری (زیندان)ی سیبێریای دەكەن. لە (1941) لێخۆشبونێك بۆ هاوڵاتیە پۆلۆنییەكان دەردەچێ‌‌و بەر لێبوردنەكە دەكەوێ. ئەو بەسەرهاتی زیندانیكردنی خۆی لە كتێبێكدا بەناونیشانی ،شەوە سپییەكان گێڕاوەتەوە،. لەبارەی چۆنێتی بەسەربردنی بەشێك لە كاتەكانی لە زیندانەكانی سۆڤێتدا، دەنوسێت؛ ئەو قاوشە گەورەیەی منی تێدابووم وەك كوورەی هەنگ وابوو. بەڕۆژ گفتوگۆ گەرموگوڕ بوو. وەك ڕێسایەكیش ئەو باسوخواسانە بەسەر گرووپە لە یەك جیاوازەكاندا دابەشببوو، لە هەر كۆمەڵگەیەكیشدا مرۆ بەدوای كەسانی نزیك لە خۆی دەگەڕێ یان ئەو كەسانەی كە دیارن لەو نزیكن، لە زیندانیشدا جۆرە یانەیەكی تایبەت هەبوو, بەڵام لە قاوشەكەی ئێمەدا زیندانی وەهای تێدابوو، هەوڵیاندەدا گیانی باش‌و ورەی بەرز بپارێزن. هەر بە دەستپێشخەری ئەوان، خول لەسەر زمان، لەسەر وێژەو مێژوو ڕێكخران. ئێمەش موناقەشەی گشتیمان دەكرد. لەنێو زۆر شتدا، لە كەسێكی نەخوێندەوار، كە هەرگیز ناوی «ماتەرلینك: نوسەرو شاعیرو شانۆنامەنووسی بەلجیكی (1862 – 1949)، لە ساڵی (1911) خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبیی پێبەخشرا.»ی نەبیستبوو، گوێگری بابەتێك بووین لەسەر ژیانی مێشەهەنگ، چونكە كابرا زانیاری سەرسوڕهێنەری لەسەر كاروبارو شێوەی ژیانی هەنگ هەبوو، ئاخر كاری ئەو كارە بوو. ئێمە بۆ چەندین سەعات گوێمان لێگرت، ئەویش باسی “شانشینی” هەنگی بۆ كردین، ئینجا ئێمە بە یەكدەنگی ڕامان وابوو، كە بابەتەكەی ئەو، لە زۆر لەوانەی خاوەن پلەوپایەی خوێندنی باڵا بوون سەرنجڕاكێشتربوو.
“پەیمانگای سینای ئیسلامی”
نوسەرو بیرمەندی ناسراوی میسر شێخ محەمەد غەزالی (1917 – 1996)، كە لە زانكۆكانی میسرو سعودییەو جەزائیر وانەی وتووەتەوەو یەكێك بووە لە كەسە نزیكەكانی حەسەن بەننای دامەزرێنەری گروپی ئیخوان موسلیمن، لە ساڵی (1948) لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئەوكاتی میسرەوە دەستگیر دەكرێت‌و نزیكەی ساڵێك لە بەندیخانەی توڕە زیندانی دەكرێت.
لە گفتوگۆیەكدا لەبارەی چۆنێتی بەڕێكردنی ئەو ماوەیەی لە زینداندا بووە، دەڵێت؛ هەشت مانگ لە گرتوخانەی توڕە بووم، ئەو گرتوخانەیە قوتابخانە بوو. شەوو رۆژ پەرستشی بەردەوامیی تێدا دەكرا. دوو دوو، سێ سێ، چوار چوار قورئانم پێ دەخوێندن. خوێندنە ئاینییەكان بەردەوام بوون، هەر لەوێ ئەوەی ناومان لێنابوو پەیمانگای “سینای ئیسلامی” دامەزرا. تاوەكو ئەو مامۆستایانەی زانكۆ كە دەستگیركرابوون بتوانن وانە بە قوتابییە دەستگیركراوەكان بڵێنەوە، بۆ ئەوەی كاتێ گەڕانەوە زانكۆ وەك ئەوە وابێت كە دانەبڕاون.
“زیندان و ژیان دۆستی”
عەلی عیزەت بیگۆڤیچ (1925 – 2003)، كە لە ماوەی ساڵانی (1992 – 2000) سەرۆك كۆماری بۆسنە بووە، دووجار زیندانی كراوە. جاری یەكەم تەمەنی بیست‌و چوار ساڵ بووە، بەهۆی دروستكردنی رێكخراوێكی لاوان تایبەت بە موسڵمانان‌و ئەنجامدانی خۆپیشاندان لە مانگی سێی (1946) دەستگیر كراوەو لە ساڵی (1949) ئازادكراوە. بۆ جاری دووەم لەسەر بڵاوكردنەوەی كتێبَك لەبارەی مافەكانی مرۆڤ لەئیسلامدا، لە مانگی ئاداری (1983) دەستگیر دەكرێت‌و لە مانگی تشرینی دووەمی (1988) ئازادكراوە. وەكو خۆی دەڵێت؛ شەش ساڵی رەبەق لە زینداندا نەیانهێشت چوار دیواری زیندان بەجێبهێڵم. كەچی هاوڕێ‌‌و هاوبەندییەكانم لە دزو تاوانكارانی بازرگانی‌و چەتەو رێگر رێگەیان پێدەدرا سەردانی ماڵ بكەن‌و زیندان جێبهێڵن.
بیگۆڤیچ لە ساڵی (1989) پارتی كاری دیموكراتی دادەمەزرێنێ، لە هەڵبژاردنی پارلەمانی كۆماری بۆسنەو هەرسكدا لە ساڵی (1990) لەكۆی (240) كورسی پارلەمان (86) كورسی بەدەستدەهێنێت. لە ئازاری (1992) لە ریفراندۆمێكدا (62%) دانیشتوانی بۆسنەو هەرسك دەنگ بۆ سەربەخۆیی وڵاتەكەیان دەدەن‌و بیگۆڤیج دەبێتە سەرۆكی وڵاتەكەو ساڵی (2000) دەست لەكاردەكێشێتەوە.
بیگۆڤیچ كە (2075) رۆژی تەمەنی لە زینداندا بەسەربردوە، لەبارەی بەسەربردنی ئەو رۆژانەوە دەڵێت: كاتێك زانیم دەبێت ژیانم لە زیندان بەسەربەرم، ئیتر ئەو چەمكەم وەبیر خۆم هێنایەوە كە چەمكی راگیربون‌و بەردەوام بوونە.. ساڵان هاتن‌و رۆیشتن ساردبونەوەیەكم لەخۆمدا بەرامبەر هەستی ژیاندۆستی بەدینەكرد.. لەدوای دادگایكردنەوە دەستمكرد بە تۆماركردنی بیرۆكەو وردبوونەوەكانم خۆم بۆ ژیان‌و قەدەرو ئایین‌و سیاسەت. ئەو یادەوەرییانە بوونە سیازدە جەڵد بە كاغەزی ئەی پێنج بە خەتێكی زۆر وردی وا كە نەخوێندرێتەوە نووسرا. بە ئەنقەست ئەو كارەم كرد. یەكێك لە هاوڕێیانی زیندانم ئەم نووسینانەی لە پاكەتی یاری شەترەنجدا بردە دەرەوەی زیندان. ئەوە بوو هەمووی كۆكرایەوەو لە ساڵی (1999) لە سەرایڤۆ بەناونیشانی (راكردنم بەرەو ئازادی: تێبینیەكانم لە زیندان) بڵاوكرایەوە.
ناوبراو دەڵێت: دەشێت مرۆڤ مامۆستای زانكۆ بێت یان فەیلەسوفێكی بەناوبانگ بێت، بەڵام هەموو ئەمانە نابنە ئەوەی لە ئازاری زیندانت كەم بكەنەوەو ئاسانتر بێت.
نوسەرو راوێژكارو كۆمەڵناسی ئێرانی ئیحسان نەراغی (1926 – 2012)، لە سەردەمی محەمەد رەزا شادا، وەكو شارەزای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئێران لە رێكخراوی یونیسكۆ كاریكردوە. بەڕێوەبەری پەیمانگای توێژینەوەو لێكۆڵینەوەی كۆمەڵناسی بووە. سەرۆكی پەیمانگای توێژینەوەی زانستی‌و فێركاری‌و پلاندانانی وڵات بووە.
ئەو نوسەری كتێبی (لە دەرباری شاوە بۆ زیندانەكانی شۆڕش)ە. لەو كتێبەدا نۆ گفتوگۆی راشكاوانەی نێوان خۆی و شای ئێران دەگێڕێتەوە. دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی گەلانی ئێران و هاتنە سەر كاری ئاخوندەكان لە ساڵی (1979)، بەتۆمەتی نزیكایەتی لە رژێمی پێشوو سێجار دەستگیر دەكرێت. جاری یەكەم لە سەرەتای مانگی نیسانی (1979)دا بۆ ماوەی چوار رۆژ دەستگیر دەكرێت. لەكۆتایی ئەو ساڵەدا بەمەبەستی سەردانیكردنی كوڕەكەی كە لە پاریس دەخوێنێت، رەزامەندی فەرمیی دەسەڵاتداران وەردەگرێت، بەڵام لە فڕۆكەخانە دەستگیر دەكرێت و چوار مانگ لە زیندانی ئیڤین دەئاخنرێت. جاری سێیەم لە (1/7/1981) لەكاتی سەردانیكردنی ماڵی خزمێكی لە سەروی تاران دەستگیر دەكرێت‌و لە (28/9/1983) ئازاد دەكرێت.
نەراغی لە كتێبەكەیدا بەوردی باسی ماوەی زیندانیكردنەكەی دەكات و بەسەرهاتی زیندانیەكان و ژیانی خۆی دەگێڕێتەوە. جاری یەكەم لە ژورێكی تایبەتدا بووە. بۆ جاری دووەم براوەتە ژوری سیاسی‌و بیریارەكان و لەبارەی ئەم قۆناغەوە دەڵێت؛ دەمانتوانی ئەو كتێبانە بخوێنینەوە كە میوانەكانمان لەگەڵ خۆیاندا بۆیان دەهێناین. ئێمە لەو بەشەدا (160) زیندانیكراو بووین. ئەفسەرە پلە بەرزەكان‌و فەرمانبەرانی ساواك، وەزیرەكان‌و ئەندامانی ئەنجومەنی پیران‌و نوێنەران‌و بازرگانانیش لەوێدا زیندانی كرابوون.
لە جاری سێهەمدا سەرەتا لێكۆڵینەوەی لەگەڵ دەكرێت و پاشان رەوانەی زیندانی ئیڤین دەكرێت. لەو زیندانەشدا دەبرێتە دوو شوێنی جیاواز. لەبارەی شوێنی یەكەمیەوە دەڵێت: وانەی زمانم بە گەنجە دەستگیركراوەكان دەوتەوە، وانەكان كاغەزو قەڵەمی تێدا بەكارنەدەهات، چونكە هێنانی بۆ ناو گرتوخانە قەدەغەبوو. بۆ بیرهێنانەوەو تۆماركردنی زانیارییەكانم تەسبیحەكەمم بەكاردەهێنا كە زیندانیەكی ئازادكراو بۆی بەجێهێشتبووم. لە ماوەی پانزە مانگدا گەیشتمە دەنكی نەوەدو هەشت، واتە (98) بابەتم باسكردبوو.
لە درێژەی باسكردنی قۆناغی زیندانی سێ ساڵەیدا، نەراغی دەڵێت؛ ماوەی دوو ساڵم لە زیندانی ژمارە شەشدا بەسەربرد. یەكێك لە زیندانییەكان زانایەكی جیۆلۆجی بوو، بۆ ماوەی بیست ساڵ لە كانەكانی ئێراندا كاریكردبوو. داوامانلێكرد دەربارەی گازو پترۆڵ‌و ئاسن‌و رەساس‌و زیو بۆمان بدوێ. دە رۆژ وانەی پێوتینەوە، دواتر داوامان لە یەكێكی جوگرافیناس كرد دەربارەی رووەك‌و ئاووهەوا لە ئێراندا چەند وانەیەك بڵێتەوە. داوامان لە مێژوونوسێك كرد دەربارەی ئەو گەلانەی لە سەردەمی زوودا لە دەشتەكانی باكورەوە (لە روسیاوە) هاتن‌و لە بەرزانییەكانی ئێراندا نیشتەجێبوون بۆمان بدوێت. لە ماوەی مانگێك لەو موحازەرە رۆژانەیەدا قەناعەتمان بە پاسداران كرد كە ئێمە هیچ جۆرە گفتوگۆیەكی سیاسی یان حزبی ناكەین، بەو هۆیەوە ماوەیەكی باش لێمان گەڕان.
لە ماوەی ئەو موحازەرانەدا كە نزیكەی ساڵێكی خایاند، هەموو لایەنەكانی ژیانی مێژوویی‌و هونەری‌و ئابوری‌و سیاسی وڵاتمان شیكردەوە. لەبەرئەوەی سكرتێری یانەی راوچیانمان لەگەڵدا بوو، چەندین موحازەرەی دەربارەی باڵندەكان‌و ئەو جۆرانەی لە ئێراندا هەن بۆ گرتین. زۆر موحازەرەشمان دەربارەی رێگاوبانەكان بۆ ئامادەكرا، چونكە یەكێك لە گیراوەكان عەقیدی پۆلیس بوو.
ژیانی نەراغی لە زینداندا تەنها وانە وتنەوە نابێت، بەڵكو بەسەرهاتێكی دیكەی خۆی بەم جۆرە دەگێڕێتەوە: دوای ساڵێك لە زیندانیكردن‌و گواستنەوەم بۆ ئەو بەشەی زیندانی ئیڤین، توانیمان هەندێك پارە كۆبكەینەوەو كتێبی مێژووی شارستانیەتەكانی ویل دۆرانت بكڕین كە لە بیست بەرگ پێكهاتبوو، لە سەردەمی شادا وەرگێڕدرابووە سەر زمانی فارسی. گەیشتنی ئەو كتێبە بۆ زیندانەكەمان خۆشیەكی لە رادەبەدەری لە دڵی زیندانیەكاندا دروستكرد، هەر لە رۆژی یەكەمەوە لەبەردەم كتێبخانەكە ریزیان دەبەست بۆ ئەوەی بەرگەكانی كتێبەكەیان دەستبكەوێت. لەژێر سێبەری دارەكانی حەوشەكەدا دەیانخوێندەوە.
سەرچاوەكان:
یەكەم: میناحیم بیگن: شەوە سپییەكان (بەسەرهاتی زیندانییەك لە رووسیا)، وەرگێڕانی: شەفیقی حاجی خدر، چاپی یەكەم، 2019، هەولێر.
دووەم: كۆمەڵێك نووسەر: شێخ محەمەد غەزالی روانگەو بیرەوەرییەكانی، وەرگێڕانی: رێدار رەئوف ئەحمەد، لە بڵاوكراوەكانی سەنتەری زەهاوی، چاپی یەكەم، 2020، سلێمانی.
سێیەم: ژیاننامەو بیرەوەرییەكانی عەلی عیزەت بیگۆڤیچ، وەرگێڕانی: عەبدولقادر عەلی، چاپی یەكەم، 2019، سلێمانی.
چوارەم: ئیحسان نەراغی: لە دەرباری شاوە بۆ زیندانەكانی شۆڕش، وەرگێڕانی: ئەحمەد قادر سەعید، چاپی یەكەم، 2005، سلێمانی.
