“سەرەتا”
كتێبی (دەسەڵات و دەسەڵاتی رەها)، لە نوسینی وەزیری پێشوتری دەرەوەی ئەمریكا مادلین ئۆڵبرایتە، فوئاد یونس فەرحان كردویەتی بەكوردی و دەزگای موكریانی چاپ‌و بڵاویكردۆتەوە.
لەم كتێبەدا نووسەرباس لە رۆڵی ئایین لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا دەكات و دەڵێت “سەركەوتنی راستەقینە بەسەر تیرۆریزم بەبێدەنگكردنی خەڵكان نایەتە بوون، بەڵكو لەڕێگەی گەورەتركردنی دەنگە عەقڵانیەكانەوە دەبێ”.
لەبارەی ئەم كتێبەوە، بیل كلینتۆن كە لە (1993 – 2001) سەرۆكی ئەمریكا بووە، دەڵێت: لەم كتێبەدا ئۆڵبرایت بەڕاشكاوییەكی سەیرەوە هەمو وردەكارییەكانی رۆڵی نێودەوڵەتی ئەمریكا لەجیهاندا دەخاتە بەردەستی خوێنەرەكانی، ئایین، ئاكارزانی، هەروەها ئەو ولایەتە پارچە پارچەكراوانەی ئێستای جیهان… بەگوێرەی زانیاری خۆم تائێستا هیچ وەزیرێكی دەرەوەی پێشو شاكارێكی ئاوای نەنوسیوە.
“رێگاكانی پاراستنی ئەمریكا”
بەبۆچونی ئۆڵبرایت، سێ رێباز زۆر گرنگ‌و پێویستن بۆ دیموكراتیەتی ئەمریكاو پاراستنی ناسنامەی ئەمریكا وەك نەتەوەیەك، ئەوانیش: نەبوونی تاقیكردنەوەی ئاینی لە هیچ ئیش‌و كارێكی گشتیدا، نەبوونی ئاینێكی دیاریكراو لە دەوڵەت، نەبوونی هیچ پوختەیەك لە مافی ئازادی ئایین.
ناوبراو، كە لە ماوەی ساڵانی (1997 – 2001) وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بووە، دەڵێت “بۆ پێشڕەویكردنی جیهان، پێویستە لەسەر دانەرانی سیاسەتی ئەمەریكا تا دەتوانن لە ئایین فێرببن، دواتر زانیارییەكان لەگەڵ ستراتیژەكەیان یەكدەگرێتەوە”.
هەروەها دەڵێت “ئێمە سەركەوتن لەجیهان بەدەست ناهێنین تاوەكو لەسەرەتادا لەو كەسانە تێنەگەین كە ئێمە پێویستمان بەكاریگەرییان هەیە، بەتایبەتی دواكەوتوانی ئیسلام”.
لەبارەی ئەوەی ئەگەر لەئێستادا وەزیری دەرەوە بوایە چیی دەكرد، ئۆڵبرایت دەڵێت “چیتر لەسەر بنەمای رێسا ئاینیەكانەوە بەدوای گفتوگۆی ناوبژیكارانە نەدەكەوتم، ئەوەندەی هەوڵی دانوساندنی رێكەوتنە بازرگانییە ئاڵۆزەكان و پەیماننامەكانی چەك داماڵینم دەكرد”.
“ئێران و تیرۆر”
مادلین بەشی زۆری كێتبەكەی بۆ كێشمە كێشە ئاینیەكان لە وڵاتانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا تەرخانكردوە، بەبڕوای ئەو “رۆژهەڵاتی ناوەڕاست شوێنێكە تیایدا برینەكان وا بەئاسانی ساڕێژ نابن، غەمەكان زوو لەبیر ناكرێن، هەروەها كاتیش بەشێوەیەكی ئاسایی هاوڕێیەتی ئاشتی ناكات”.
لەم بەشەی كتێبەكەیدا بەتایبەتی ئاماژە بە ئێران دەكات، لێرەدا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی حەفتاكانی سەدەی رابردوو، واتە سەروەختی سەرهەڵدانی شۆڕشی ئیسلامی ئێران، لەوبارەیەوە دەڵێت “ئەزمونەكانی ئەمریكا لەڤێتنام و ئێران لەساڵانی حەفتاكان، چەند وانەیەكی پێشكەشكرد،
یەكەم: ئێمە دەبێ زۆر بەرزتر بیر لە خۆمان بكەینەوە، بەر لەو كەسانەی بیرمان لێدەكەنەوە.
دووەم: ئێمە گرنگی نەریت‌و باوەڕی موسڵمانە ئێرانیەكانمان بە كەم زانیبوو، دوژمنمان دروستكرد كەچی مەبەستمان لە دروستكردنیان نەبوو”.
نووسەر رێزنەگرتن لە ئایینەكان و تیرۆر پێكەوە دەبەستێت و دەڵێت: ئەگەر حكومەتێك رێزی كەرامەتی هاوڵاتیانی خۆی نەگرت، مانای وایە رێزی كەسانیتری لا گرنگ نییە.
ئەو وڵاتانەی كەوا چەوساندنەوەی ئاینی تێیدا بەرچاوە (وەك كۆریای باكور، ئێران، بۆرماو سودان) ئەمانە سەرچاوەی مەترسیەكانن وەك تیرۆریزم‌و بڵاوبونەوەی چەكی كۆمەڵكوژی”.
دەربارەی جیاكردنەوەی دیین لە دەوڵەت، مادلین دەنوسێت “ئێمە پاڵپشتی لەجیاكردنەوەی كڵێسە لە وڵات دەكەین، بەڵام هەرگیز پاڵپشتی لە جیاكردنەوەی بەزۆری ئایین لە ژیانی گشتی نەتەوەكەمان ناكەین”.
“هەموو شت جگەلە دیموكراسی”
نووسەر ئاماژە بەوەدەكات هەرچەندە ئیسلام لە نیمچە دورگەی عەرەبیەوە پەیدابووەو لەئەمڕۆدا لەكۆی پێنج موسڵمانی هەموو جیهان یەكێكیان عەرەبە، كەچی “لەكۆی پێنج عەرەب تەنها یەكێكیان موسڵمانە، زۆربەی هەرە زۆری موسڵمانان كەوتونەتە لای كیشوەری ئاسیای باشورو ناوەڕاست”.
دەربارەی ئەزمونی حوكمڕانی وڵاتە ئیسلامیەكان، ناوبراو دەڵێت “ئەو وڵاتانەی كە گەورەترین ژمارەی موسڵمانانی تێدایە: ئەندەنوسیا، هندستان، پاكستان، بەنگلادیش‌و توركیا، هەریەك لەوانە ئافرەتێكیان هەڵبژاردوە وەك سەرۆكی حكومەت، بەمەش نە وڵاتە عەرەبیەكان و نە ئەمریكا ئەمەیان قەبوڵە”.
مادلین، ئاشكرای دەكات سەركردە ئەمریكیەكان لەكاتی كۆبونەوەیان لەگەڵ سەركردە عەرەبەكان، قسە لەبارەی ئەو پێویستیانە بۆ حكومەتەكانی عەرەبی دەكەن كە گونجاوبێ بۆ ریفۆرمی سیستەمەكەیان، زیاتر لەوەی كێشەی فەڵەستینی باس بكەن، كەچی “سەركردەكانی عەرەبی قسە لەبارەی هەموو شتێكەوە دەكەن، جگەلە دیموكراسی نەبێ”.
“دوانەی ئەمریكا و ئیسرائیل”
هەرچەندە مادلین رایدەگەیەنێت لەگەڵ هەندێ سیاسەتی حكومەتی ئیسرائیلیدا كۆك نیە، بەڵام جەخت لەوەدەكاتەوە بەتەواوی پابەندە بە پاراستنی بوون و ئاسایشی ئیسرائیل، ئەوەش دەڵێت “زۆربەی ئەمەریكیەكانیش بەمجۆرە دەڕواننە دۆخەكە”، هۆكارەكەشی دەگێڕێتەوە بۆ”هاوبەشی كلتورە ئاینیەكانیان”.
هەروەها دەڵێت”زۆربەی ئەمریكیەكان ئیسلام بە ئاینێكی غەریب و ئاڵۆز وەردەگرن، جیاواز لەگەڵ نەریتی مەسیحی و جولەكە كە زۆر پێیانەوە ئارام و مورتاحن”.
بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشەی فەلەستین، بەوتەی ئۆڵبرایت لەساڵانی (2000) لەگەڵ سەرۆك كلینتۆن و نوێنەرانی ئیسرائیلی و فەڵەستینی هەوڵی زۆریان داوە بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەیەك بۆ لابردنی هەموو ئەو بەربەستانەی دێنە بەردەم بەرقەراربوونی ئاشتی، كە لەهەمویان زەحمەتتر شاری قودس بوو… ئۆڵبرایت دەڵێت “لەكاتی ئەم گفتوگۆیانەدا، سەرۆك كلینتۆن بەتایبەت كاتی خۆی تەرخانكردبوو بۆ خوێندنەوەی بەشەكانی قورئان و تەورات”.
“شیعە و سوننە لەئێراق”
ئێراق ئەو وڵاتەی ساڵانێكە شەڕی مەزهەبی نێوان هەردوو رێباوەڕی ئیسلامی شیعەو سوننە تیایدا تاوی سەندوە، بەشێكی دیكەی كتێبەكەی ئۆڵبرایتە.
بەبۆچونی نوسەر “سوننەكانی عێراق كێشەی بوونی سەركردەیەكی بەویقاریان هەیە كە هاوشانی سیستانی بێت.
هەندێك لە كەسایەتیە دیارەكانیان تیرۆركراوە، ئەوانیتر لەرابردودا ناوی خۆیان لە پەیوەندیكردن لەگەڵ سەدام حسێن پیسكردبوو، هێشتا هەندێكیان دورخراونەتەوەو پەیوەندییەكی ئەوتۆیان بە حیزبەكانەوە نەماوە”.
لەبارەی ململانێی نێوان شیعەو سوننەوە، باس لەوەدەكات لەكۆبونەوەیەكدا لە واشنتۆن لەبەهاری (2005)، شاعەبدوڵای پادشای ئوردن پێیوتوە: هەرچەندە لەناو سوننەو شیعەكاندا كەسانی میانڕەو هەن بۆ كپكردنی توندڕەوییەكان، بەڵام ئێمە دەبێ حیسابی رودانی ناكۆكی نێوانیان بكەین، شەڕە قسەی نێوانیان بۆ تیرۆركردنی یەكتر بەكاردێنن، لەكۆتاییدا دەبێتە پێشبڕكێی چەكی ئەتۆمی نێوان شیعە و سوننە”.
ئۆڵبرایت كە لە (17/9/1998)، تاڵەبانی و بارزانی بەیەك گەیاند و كۆتایی بەشەڕی ناوخۆی نێوان یەكێتی و پارتی هێنا، دەڵێت “ئێستا كوردەكان سەقامگیریان بەخۆوە بینیوە، بەڵام پێشینەی هەمو شتێكیان و ئامانجی كۆتاییان، دامەزراندنی كوردستانێكی سەربەخۆیە”.
“بوش و ئیسلام و تیرۆر”
سەبارەت بەپەیوەندی نێوان ئیسلام و تیرۆر، نوسەر زۆر راشكاوانە دەڵێت “هیچ شتێك نیە لەناو ئیسلام بەناوی تیرۆریزم، زەحمەتە بەهۆی كاری توندوتیژی هەندێ كەسانی سەرەڕۆو ناتێگەیشتو لە ئیسلام، ناوی ملیارێك‌و سێسەد ملیۆن خەڵك بەلاوە بنێی‌و وەك ئەم كەسانە حیسابیان بكەیت”.
یەكێك لە روداوە دیارەكانی دەیەی رابردو، هێرشەكانی (11/ئەیلول/2001) بو بۆ سەر تاوەرەكانی سەنتەری بازرگانی ئەمریكا نیویۆرك، نوسەر رایدەگەیەنێت هیچ نیشانەیەكی خودایی لەو رووداوە نابینێت و دەڵێت “هیچ كاریگەرییەكی عەقیدەی ئاینی و هیچ ویژدانێكی كۆمەڵایەتی لە هاندانەكانیانەوە نییە.
ئەنجامدەرانی ئەم تاوانە پێویست ناكات بەهۆی ئەم كردارانەیان دڵسۆزی خۆیان بۆ ئیسلام دەرببڕن، بەڵكو خیانەتیان لەفێربونی عەقیدەكەی خۆیانەوە كردوە”.
نووسەر هێما بۆ توێژینەوەیەك دەكات، كە دەریخستوە “ئەوانەی لەپشت تەقینەوە خۆكوژییەكانن، زۆر بەدەگمەن لەلایەن باوەڕە ئاینیەكانیانەوە هاندەدرێن”.
ئەم سیاسەتمەدارە ئەمریكیە، بەتوندی رەخنە لەكاردانەوەكانی جۆرج بۆشی سەرۆكی ئەمریكا لەهەمبەر ئەو پەلامارە دەردەبڕێت، چونكە پێیوایە پەلاماردانی ئەفغانستان‌و ئێراق “بوونە هۆی فراوانبوونی بۆشایی نێوان موسڵمانان و ئەمریكا، ژیانێكی نوێی بەخشیە قاعیدە، هەروەها ئەمریكای هەنگاوێك دورخستەوە لەزاڵبوونی بەسەر تیرۆری نێودەوڵەتیدا”.
هەروەها دەڵێت “بوش زۆر بەجدییەوە بەڵێنی بە سوپادا كەوا هەڕەشەی تیرۆریستان لەسەر ئەمریكا و جیهان كەم دەبێتەوە، لەو ساتەی سەدام حسێن چەك دەكرێت، لەڕاستیدا داگیركردن و شەڕكردن بوە هۆی زیادكردنی ئەم مەترسیانە”.
“چۆن بەرەنگاری قاعیدە ببینەوە”
نوسەر، ئەو بۆچونە رەتدەكاتەوە كە پێیوایە تیرۆریزم بەپلەی یەك هەڕەشەیەكی سەربازییە، بەڵكو بەپێویستی دەزانێت بەشێوازی سیاسی و دەرونی بەرەنگاریان بكرێت.
لەوبارەیەوە دەڵێت “شێوازی قاعیدە بۆ كاری تیرۆریستی ئەوكاتە لەناودەچێ ئەگەربێتوو گوتاری سەرەكیان لەلایەن ئەو كەسانەی كە باوەڕیان پێی هەیە بەدرۆ بخرێتەوە”، هەروەك دەڵێت “لەنێو تۆڕە تیرۆریستیەكان بیروبۆچونی جیاواز هەیە، پێویستە لەسەرمان هەموو هەوڵمان بۆ قۆستنەوەی ئەو هەڵوێستانە بخەینەگەڕ”.
لە بەشێكی دیكەی پێشنیارەكانیدا، دەنووسێت “ترس خۆراكی تیرۆریزمە، تەنها ئەگەر ترس رێگە بە بڵاوبونەوەی درا ئەوا قاعیدە پاڵپشتی بەردەوامی دەبێ… باشترین رێگا بۆ زاڵبوون بەسەر قاعیدە بێبەشكردنی ئەم رێكخراوە تیرۆریستیە لە پاڵپشتی‌و سۆزی ئەو كەسانەی كە لەنێو موسڵمانانن‌و قاعیدە هۆشی ئەوانی بۆ خۆی كێشكردوە”.
دواتر دەڵێت “سەركەوتنی راستەقینە بەسەر تیرۆریزم بەبێدەنگكردنی خەڵكان نایەتە بوون، بەڵكو لەڕێگەی گەورەتركردنی دەنگە عەقڵانیەكانەوە دەبێ”.
سەبارەت بەرۆڵی وڵاتە عەرەبیەكان، مادلین دەڵێت “لەڕاستیدا ئەمریكا بەبێ یارمەتی عەرەبەكان ناتوانێ بەسەر قاعیدەدا زاڵ بێت، عەرەبەكانیش بەبێ وەبەرهێنەكانی رۆژئاوا ناتوانن تەندروستی ئابوری خۆیان بپارێزن، كەواتە هیچ شتێ لەئارادا نییە بەناوی شەڕی پیرۆز: جیهاد”.
نووسەر داڕوخانی ئیسلام دەبەسێتەوە بە خۆكوژەكانی قاعیدەوە، لەوبارەیەوە دەڵێت “روخانی راستەقینەیی بۆ ئیسلام لەو بكوژانەوە سەرچاوە دەگرێت كە خۆیان وانیشاندەدەن موسڵمانی ئایندارن، هەڵدەستن بەدروستكردنی وێنەیەكی ناشرین بۆ ئیمانەكەیان.
ئەگەر عەرەبستانی سعودی دەیەوێت پێشڕەوی بكات لە بەرگریكردنی ئیسلام، ئەمانە دوژمنن پێویستە لەسەرەتادا بەسەر ئەوانەوە زاڵ بێت”.
“مادلین ئۆلبرایت”
لە ساڵی (1937) لەپراگی پایتەختی چیكۆسلۆفاكیا لەخێزانێكی جولەكە لەدایكبووە، دواتر بەهۆی هەڕەشەی نازییەكانەوە بوون بەمەسیحیی كاسۆلیكی، دوای ماوەیەكی كەم لەوەی ئەو شارە كەوتە دەست نازییەكانەوە لەسەرەتاكانی هەڵگیرساندنی لەجەنگی جیهانی دووەمدا، خێزانەكەی ئۆلبرانت بەرەو لەندەن كۆچیان كرد، لەدوای تەواوبونی ئەو جەنگەشەوە، ئۆلبرایت‌و خێزانەكەی گەڕانەوە زێدی خۆیان.
لە ساڵی (1948) لە كاتی كودەتای شیوعییەكاندا لە چیكسلۆفاكیا، جارێكی دی ئەو خێزانە ناچار دەبن كۆچ بكەن، بەڵام ئەمجارەیان بەرەو كیشورێكی دیكە، بەرەو ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا.
ئۆلبرایت لەئەمەریكا ئەستێرەی بەختی دەدرەوشێتەوە، لەوێ لە كۆلێژی ولیسلی، زانستی سیاسیی‌و یاسا دەخوێنێت، دواتر زانستییە نێودەوڵەتییەكان لەزانكۆی كۆڵۆمبیا دەخوێنێت‌و لە ساڵی (1976) تەواوی دەكات.
لە ژیانی سیاسییدا، ئۆلبرایت لە ساڵی (1993) دەبێتە نوێنەری ئەمەریكا لەنەتەوە یەكگرتوەكان، دوای سێ ساڵ لەوەرگرتنی ئەو پۆستە، لەلایەن كلینتۆنی سەرۆكەوە كاندیدكرا بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا، دواجار لە (23)ی كانونی دووەمی 1997 وەك یەكەمین ژن، بە وەزیری دەرەوەی زلهێزترین وڵاتی دونیا، دیارییكرا.
مادلین ئۆلبرایت یەكێك بو لەو كەسایەتییە گرنگانەی دەستی هەبوو لە كۆتاییهێنان بە شەڕی ناوخۆی هەرێمی كوردستان لەنێوان هەردو حیزبی یەكێتی نیشتمانی و پارتی دیموكراتی كوردستان، تا دواجار جەلال تاڵەبانی و مەسعود بارزانی لەسەر دەستی ئەو خانمەدا، لە ساڵی (1998) كۆتایی شەڕی ناوخۆیان ڕاگەیاند.
