هەر بەم بۆنەیەوە دەبێت جیا لە سروشتی مرۆڤایەتی لە هۆیەكانی شەڕ بكۆڵدرێتەوە و بنج و بنەوانەكانی بپشكنرێت. هەروەها بەربگیرێ لەو زیانانەی كەلە ئەنجامی شەڕەوە لە مرۆڤ دەدرێت.(1)
مێژووی ژیانی مرۆڤایەتی هەزاران شەڕی گەورەی بە خۆیەوە بینیووە، بەڵام لە هەموو ئەو شەڕانە سەیرتر و وێرانكەرتر جەنگەكانی سەردەمی زانست و تەكنەلۆژیایە، بۆنموونە، هیچ جەنگ و كاتێ لە جەنگەكانی مێژوودا بە قەدەر هەردوو جەنگی یەكەم و دووەمی جیهانی تۆقێنەر و لە ناوبەر نەبووە، سەرەڕای ئەو سەركەوتنە بێوێنەیە كە لە زانست و پیشەیدا لە لایەن مرۆڤایەتیەوە هەبووە، ئەو جەنگانە كە بەهۆی لادانی چەند كەسێكەوە روویاندا، بە نامرۆڤانەترین جەنگەكانی مێژوو لە قەلەم دەدرێن.
ئەگەر هەروا بەسانای بڕوانینە ئاكامەكانی رەوشی ئەم جەنگانە، هەروەها ئەو رووداوانەی لە سێ چارەكی سەدەی بیستدا قەومان، بۆمان روون دەبێتەوە ئەو تاوانانەی لەم ماوە كورتەدا مرۆڤ كردوویەتی گەلێ زۆرتر بووە لەو تاوان و كوشتنانەی كە لە سەرانسەری مێژووی مرۆڤایەتی دا كراوە.(2)
جەنگی یەكەم كە لە ئابی ساڵی 1914 ز دا رووی دا و لە (11, 11, 1918) كۆتایی هات.(3)
ئاماری سەر سورهێنەری ئەم رووداوە بەم شێوەیە بوو، جەنگی یەكەمی جیهانی (1565)رۆژی خایاند، ژمارەی ئەو كەسانەی كە كوژران (9)ملیۆن كەس بوون، ژمارەی كەمئەندامان گەیشتە (22) ملیۆن كەس، ئەوانەی بێ سەرو شوێن بوون (5) ملیۆن بوون، ئەم زیانانەش تەنها هی مەیدانی شەڕ بووە نەك شارو شوێنەكان تر، گۆڤاری گەلاوێژ سەبارەت بە زیانەكانی ئەم جەنگە وای نوسیوە، ژمارەی ئەو كەسانەی لە شەڕی یەكەمدا تووش بوون جگە لە رووسیا ، 396 ,075 ، 7 كوژراو 609 ، 500 ، 13 بریندار. هەر لە بەریتانیا 23، 946 كوژراو 906 ، 121 ، 2 بریندار بوو، تێكرا دۆستەكان بری (683 , 477 , 2 ) یان لێ كوژرا و ( 275 , 834 , 2 ) یان بریندار بوو .
هەروەها ئەڵەمانیا و ئوسترالیا و مەجەر و بولغالیا و تورك (690 , 651 , 3 )یان لێ كوژرا و (428 , 544 , 8 ) یان لێ برینداربوو، ئەو پارەیەی سەرف كرا نزیكەی (000, 000, 80 ) ملیۆن لیرەی ئینگلیزی بوو.(4)
جەنگی یەكەم بەو هەموو زیانەوە تەواو بوو، بەڵام هێشتا شینی كوڕ كوژراو باوك كوژراو بێ وەژن و هەتیوان هەرما بوو، هێشتا دیوارە رووخاوەكان چاك نەكرابوو نەوە لە ناكاو كڵپەی شەڕی دووەمی جیهانی لە ساڵی 1939دەستی پێ كرد وساڵی 1945كۆتای هات، ئەو شەڕە هەموو جیهانی لە ئاگرو خوێن گەوزاند.(5)
كەسێك نیە ناوی هێتلەری نەبیستبێ ئەو كەسەی بووە هۆی سەخترین جەنگ لەمێژوودا كە زۆرترین ژمارەی مرۆڤی تێدا بووە قوربانی، كە نزیكەی (35) ملێۆن كەس دەبوو، ساڵی 1940بە چەرخی زێرینی ئەدۆڵف هێتلەر دادەنرێت، چوونكە لەرووی سەربازیەوەهێزەكانی سەركەوتنیان بەدەست هێنا لە داگیر كردنی دانیمارك ونەرویج و فەرەنسا و زۆربەی ئەوروپای داگیر كرد.
لە ساڵی 1942 شەڕ سەخت تر بوو , بەڵام هێتلەر لە شەڕی عەلەمینی لە باكوری ئەفەریقا و لە كارزاری یەكێتی سۆڤێت تەواو شكا، ئەوە بوو لە بەهاری 1945 دا هێتلەر نائومێد بوو لە (23) مانگی (4)دا خۆی كوشت، پاش (7) رۆژ ئەڵەمانیا خۆی دا بەدەستەوە.(6)
ئەو شەڕەی جگە لە خوێن رشتن و كاولكاری هیچ ئامانجێكی تری نەبوو، ئەگەر زیانەكانی ئەم جەنگەش بنوسین كە هەموو رۆژنامەو گۆڤارەكان و كەناڵەكانی راگەیاندنی ئەو سەردەمەی سەرسام كردبوو بەم شێوەیە تۆماریان كردووە:
لە شەڕی دووەمی جیهانی دا (35) ملێۆن كەس كوژرا و(25) ملێۆن كەس دەست و قاچیان پەڕی و (12) ملێۆن ژن بەهۆی لە بارچونی منداڵەوە مردن. هەروەها (13)هەزار قوتابخانەو خوێندنگای ناوەندی و (6) هەزار زانستگا و (8) هەزار كتێبخانە رووخان. لەساڵی 1945 ئەو دوو بۆمبا ئەتۆمیەی كە لە لایەن ئەمەریكاوە خرایە خوارەوە بۆ سەر شاری (هێرۆ شیما ) و (نازاكاكی ) بووە هۆی كوژرانی (70)هەزار كەس لە هێرۆ شیماو ناكازاكیش نزیكەی (40)هەزار كەس كوژراران ، جگە لە بریندارو زیانی ماڵی.(7)
ئەگەر سەرجەم زیانەكانی هەردوو جەنگەكە لێكبدەینەوە، دەبینین لە سەدەی بیستدا زۆرترین رێژەی مرۆڤ لە ناوچووە، لە گەڵ ئەوەشدا كە بە سەدەی زانست و تەكنۆلۆژیا ناسراوە، هەرچۆنێك بوو ئەو جەنگانە رویاندا، مێژوو بۆ خۆی تۆماری كردوون، بەڵام ئەوەی گرنگەو مایەی پەندلێ وەرگرتنە ئاخۆ مرۆڤەكانی ئەم سەدە نوێ یە دەتوانن سود لەو جەنگانە وەربگرن دووبارەو سێ بارەی نەكەنەوە یاخود نا، ئەگەر بێت و شەڕێكی تر روبدات چی دەبێت ؟
لە كاتێكدا كە ئەگەری جەنگی سێیەمی جیهانی لە ئارادایە، زۆر لە گۆڕانكاریە سیاسیە نێودەوڵەتییەكان بە ئاقارێكدا تێ دەپەڕن كە بۆنی جەنگێكی تری جیهانی لێدێت هەندێ لە زاناو كۆمەڵناسەكان هەر لە شەستەكانی سەدەی بیستەوە ئەگەری ئەو جەنگەیان راگەیاندووە ئایندەو ئەنجامە كەشیان بە لە ناو چوونی سەرجەم مرۆڤی سەر زەوی لێكداوەتەوە، یەكێك لە شارەزایانی بواری سەربازی ئەمریكی بە ناوی ( Neumann ) لە بارەی جەنگی داهاتوو دەنوسێت :
(( زیانی شەڕی داهاتوو سوپاكانی لەشكر ناگرێتەوە، بەڵكو ئەو شەڕە دەبێتە هۆی نابووتی و تەفروتونا بوونی تەواوی نەتەوەكان، تەنانەت ژن و منداڵیش لە و شەڕەدا دەكوژرێت, چونكە زانایانی فیزیك ئەركی شەڕیان لە سەر شانی سوپاكانی مرۆڤ هەڵگرتووە و سپاردوویانە بە لێكدراوی فیزیكی و ئامرازگەلێكی بێ هەست، و ئەو چەكە شەڕكەرە بێ هەستانە، هیچ جیاوازیەك لە نێوان تاكی شەڕكەر و شەڕنەكەر دانانێت، ئێستا وەك رابردوو دوژمنان لەمەیدانەكانی شەڕ یان قەڵاكان دا بە شەڕ نایەن، بە ڵكو شارو لادێ دەبنەمەیدانی شەڕ، چونكە بە گوێرەی رووانگە نوێیەكان هێزی بنچینەو گەورە سەربازییەكان زۆربەیان لە شارە گەورەكان و بازاڕەكانی بازرگانی و كارگەكاندایە كەوابوو ئەگەر شەڕێك بقەومێت ئەم شوێنانە بۆمباران دەكرێت ئەو بۆمبایانەی هەڵگری مەوادی تەقەمەنی سەمی میكرۆبی نەخۆشییەكانن)).(8)
سەرەڕای ئەوەی لەوەیە ئەتۆمی و شتی تر بەكاربهێنێت. ئێستا لە هەر سوچێك لەم جیهانەدا گڕی شەڕێكی تازە سەرهەڵدا و داگیرسێ، چاوەروانی ئەوە دەكرێت شەڕە ناوچەییەكان ببنە شەرێكی گەورەی جیهانی و بنەرەتی شارستانیەت و مرۆڤایەتی بەیەكجاری هەڵوەشێنێتەوە، هەروەها فەیلەسوفی ئینگلیزی (برتراندراسل ) دەڵێت: (( ئەم دەوڵەتانەی كە ئەمرۆ بۆ ئاسمانخستنی موشەك و ناردنی مانگی دروست كراو بۆ سەر مانگ و دەوروبەری مانگ، لەگەڵ یەكتر كەوتوونەتە رقەوە. ئاكامی ئەم كێ بڕكێیە لە ناوچونی دنیا دەبێت، ئەگەر لە رابردوودا شەڕو تاڵانی و پیاو كوژی یەكێك لە پێویستیەكانی كۆمەڵ بووە، ئەمرۆ هەر ئەم شەڕو پیاو كوژییە كۆسپێكە لە سەر رێی پێشكەوتنی مرۆڤایەتی و كۆمەڵایەتیدا، هەروەها لە داهاتوویەكی زۆر نزیكدا دەبێتە هۆی ڕۆژە رەشی و لە ناو چوونی مرۆڤ، كێ بەركێ ی ئابووری كە ئەمرۆ لە جیهاندا بۆتە باو یەكێك لە هۆیەكانی نابوت بوونی كۆمەڵە.(9)
چەكەكانی روخێنەرو ماڵوێرانكەری ئەمرۆ تارادەیەك جێ ی مەترسین، ئەگەر شەڕی سێیەمی جیهانی بقەومێ ئیتر سەركەوتن مانایەكی وای نامێنێت، چونكە لەم شەڕەدا سەركەوتوو بەزیو هەردوكیان لە ناو دەچن، هەموو جیهان دەبێتە وێرانە. هەرلەوبارەیەوە زانای بە ناو بانگی رووسی ( پیتریم ئاسوروكین ) دەڵێ ( مەسەلەی بنەرەتی ئێمە ئەوە نیە كە ( كاپیتالزم ) چاكترە یان ( كۆمۆنیزم) ( ناسیونالیزم ) لە پێشترە یان (ئەنترناسیۆنالیزم) ؟ بەڵكو مەسەلەی راستەقینەی ئێمە جێگیر بوونی قۆناغێكی دیكەیە لە فەرهەنگی مرۆڤایەتی لە جیاتی فەرهەنگی مادی , سەردەمی ئێمە چاخی ئاڵوگۆڕی شارستانیەتە )).
لەماوەی شەڕی یەكەم و دووەمی جیهانی دا زۆرمان بیست كە هەر دەستەیەك قسەی ئەوەی دەكرد، ئەگەر ئەو كۆیە لەناو بچێت ئاشتی دادەمەزرێت، لە شەری یەكەمی جیهانی دا زۆر كەس بیرو رایان وابوو كە ئەگەر (قەیسەرئالبرت ، ویكتۆرویلهام ) سەرانی ئەڵەمان لە ناو بچن یان ئینگلیز تەفرو تونا بكرێت شەڕ تەواو دەبێت ؟ لە شەڕی دووەمیشدا ئەم بیرورایە لە گۆڕدابوو كە ئەگەر هێتلەر نەبوایە، یان دەستی لە پلەو پایەی خۆی هەڵبگرتایەیان بكوژرایە، یاخود چرچیل بمردایە یان مۆسۆلینی لە دایك نەبوایە یان (هیرۆهیتۆ ) لە پلەی رێبەرایەتی ژاپۆن بكەوتایەیان (ترۆسكی )لە جیاتی (ستالین ) كارو باری شورەوی بە دەستەوە بگرتایە، هەرگیز شەڕ هەڵ نەدەگیرسا، لە كاتێكدا ئیستا تەواوی ئەوان لە ناو چوون و نەماون، بەڵام بە داخەوە هەموو كاتێ ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕ هەیە، جیهانی مرۆڤایەتی زۆر لە رابردوو پەشێترە، هەمیشە لە ترس و دڵەراوكێ دایە, چونكە لە راستی دا قەیسەر و یلهام و هێتلر، موسۆلینی، چرچیڵ، ستالین نەبوون كە ئاژاوەی شەڕەكانی سەدەی بیستەمیان نایەوە , بەڵكو ئەوان خۆیان هۆكارێك بوون لە ئاژاوە و بەرێوەبردنی كارەكان , ئەگەر ئەوانیش نەبونایە گەلێكی لەوان خراپترو ملهوڕتر دەهاتنە دی.(10)
چونكە هۆكارەكانی جەنگ لە ئارادابوون.(11) هەرروەک چۆن لە ئێستا دا زانای بەناوبانگی ئیسرائیل (یوڤاڵ نۆح هەراری) لەپەرتوکی (ساپینیس-العاقل- مرۆڤی ژیر) کورتەیەک لەمێژووی مرۆڤایەتی)دا دەڵێت:(دوای ئەوەی مرۆڤ بەملوێنان ساڵ گەشتە ئەم قۆناغەی پێشکەتنی لەژیان، هەر خودی مرۆڤ خۆی بەهۆی پێشکەوتنی زانست وتەکنۆلۆژیاوداهێنانەکانیەوە ژیان وشارستانیەت و مرۆڤ ومرۆڤایەتی لەناودەچن).(12)
سەرچاوەو پەراوێزەكان :
1.موسەوی لاری: دیمەنی شارستانیەتی رۆژ ئاوا، و ،حەسە پور , چاپی یەكەم, بەشی دووەم , ل73 .
2.هەمان سەرچاوەل74.
3.عبدالوهاب القیسی والاخرون :التاریخ العالم الحدیپ ،گبعە الاولی،بغداد،1983،ص14-15.
4.گۆڤاری گەلاوێژ , ژمارە (3 , 4 ) ساڵی یەكەم , 1940, ل 46-48 .
5.دیمەنی شارستانیەت , بەشی دووەم , ل75 .
6.عبدالوهاب القیسی والاخرون :التاریخ العالم الحدیپ ،ص151-155.- ،لمایكل هادت: سەد ناودارەكەی جیهان , و، ئەسعەد قەرەداغی , چاپی دووەم , 1990 .
7.دیمەنی شارستانیەت , ل75.
8.دیمەنی شارستانیەت , ل76.
9.هەمان سەر چاوە كە بە گرنگیەوە باسی لێوە كردووە.ل78.
10.هەمان سەر چاوە.ل79.
11.عبدالوهاب القیسی والاخرون :التاریخ العالم الحدیپ،ص5-95.
12.Yuval Noah Harary: Sapiens Abrief History of Humankind,London,2014,p567
