هەر شتێک کۆن بێت و مێژوویەکی دوور و درێژی هەبێت پێی دەوترێت فۆلکلۆر. گرنگترین بەشی فۆلکلۆری نەتەوەی کورد “ئەدەبیاتی زارەکی”یە. لێرەدا بەشێوەیەکی لێکۆڵینەوەیی باسی هەندێک لە لایەنە سەرەکییەکانی ئەدەبی زارەکی دەکەین. گرنگترین بەش لە ئەدەبیاتی زارەکیدا “چیرۆکی فۆلکلۆر”ییە. بەشی هەرە گرینگی فۆلکلۆری کوردی چیرۆکە. باسکردن و گێڕانەوەی ڕووداوێک بە شێوەی زارەکی پێی دەوترێت چیرۆک. لە چیرۆکەکاندا ڕووداوە ڕاستەقینەکان، فانتێزی، شەڕ و ململانێ، خۆشەویستی و ئوستوورەیی باس دەکرێت و ئەمانە بە شێوەیەکی وروژێنەری دەگێڕدرێنەوە.
لەم بەشەدا لەگەڵ دوو توێژەر و شارەزای فۆلکلۆری کوردی بە ناوەکانی پرۆفیسۆر “مەولود ئیبراهیم حەسەن” مامۆستای زانکۆی سەلاحەدین لە هەولێر و توێژەری فۆلکلۆری کوردی و هەروا “زەینەلعابدین زنار”، توێژەری فۆلکلۆری کوردی چاوپێکەوتنێکم ئەنجام داوە و هەوڵم داوە هەم بەخۆم هەندێک زانیاریتان پێ بدەم و هەمیش دواتر دەربارەی ئەو زانستە پرسیار لە توێژەران بکەم بۆ ئەوەی کە ئێوەش زیادتر کەڵکی لێوەرگرن. ئەم پرسیارانەم لەم توێژەرانە کردووە: مێژووی چیرۆکی کوردی بۆ چ سەردەمێک دەگەڕێتەوە؟ چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی چەند جۆری هەیە؟ ئاست و بەرزی چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی بەراورد بە چیرۆکی نەتەوەکانی دیکە چۆنە؟ لەنێو نەتەوەی کورددا داهێنەرانی چیرۆکی فۆلکلۆر لە کام چین و توێژن؟ چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان تا چەنده کاریگەرییان لەسەر نەتەوەسازی هەیە؟ چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی وەک ئەدەبی زارەکی تا چەنده کاریگەری لەسەر ئەدەبی نووسراو هەبووە؟ تا چ ڕادەیەک نەتەوەی کورد توانیویەتی لە چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان بگوازێتەوە بۆ سینەما و فێستیڤاڵەکان؟ داگیرکەرانی کوردستان چەنده چیرۆکه فۆلکلۆرییەکانی کوردییان دزیوە و کردوویانە بە هی خۆیان؟ دۆخی ئێستای چیرۆکنووسان و خوێنەران لەنێو نەتەوەی کورددا چۆنە؟
چیرۆک گوێگرەکانی دەباتە نێو خەیاڵەکانەوە و هەندێک جار دەیانباتە شاخەکان و هەندێک جاریش دەیانباتە حەوت تەبەقەی ئاسمان، هەندێک جاریش دەیانباتە لای پاڵەوانی ڕزگاربوونیان. لە ڕابردوودا ئەم چیرۆکانە هەمووی بە شێوەی زارەکی دەگێڕدرانەوە؛ هەر نەتەوەیەک چیرۆکی تایبەتی خۆی هەیە و چیرۆکەکانیان باس لە سەرکەوتنی ژیانیان دەکات. نەتەوەی کورد یەکێکە لەو نەتەوانە کە لەباری چیرۆکی فۆلکلۆریدا زۆر دەوڵەمەندە. چیرۆکە فۆلکلۆرییەکانی نەتەوەی کورد ئاستێکی بەرزیان هەیە. لە ڕاستیدا چیرۆک مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە و کاتێک مرۆڤەکان لە هەر شوێنێک نیشتەجێ بوون، ئەزموونەکانیان بوونەتە چیرۆک و ئەو چیرۆکانە سینگ بە سینگ گواستراونەتەوە. سەبارەت بەم بابەتە لە لێکۆڵەرانم پرسی، ئاخۆ مێژووی چیرۆکی کوردی بۆ چ سەردەمێک دەگەڕێتەوە؟
لە وەڵامدا پرۆفیسۆر “مەولود ئیبراهیم حەسەن” دەڵێت: “توێژەران دێن لەنێو چیرۆکەکاندا تویژینەوە دەکەن و لەنێو هەر دەقێک بەتایبەت دەقە کۆنەکاندا میژوو دەدۆزنەوە؛ ئەمەش بە چی؟ بۆ نموونە با ئێمە بێین جوگرافیای چیرۆکی فۆلکلۆر یان چیرۆکی حکایەتی ببینین، ئەو چیرۆکانەی کە لە ئەشکەوتن، ئەو چیرۆکانەی کە لە ژێر زەویدان، ئەو چیرۆکانەی کە لەسەر ئاسمانن، (واتە پاڵەوانەکانییان دەچنەوە ئاسمان)، ئەو چیرۆکانەی که زۆر کۆنن؛ بۆ نمونە چیرۆکێکمان هەیە کە زۆر بەناوبانگ و سادەیە، لەسەر “مەڕۆکە و بزنۆک”ە کە بە چەندین شێوە بە زمانی کوردی گێڕدراوەتەوە، ئەمەش بەم شێوەیە؛ بزنۆکە بە مەڕۆکە دەڵێت با ماڵێک دروست بکەین، بەڵام مەڕۆکە ناڕوات چونکە خورییەکەی زۆرە و سەرمای نابێت و ئەگەر دەخەوێت خورییەکەی وەکوو لەحێفە، بەڵام بزنەکە تووکەکەی کەمە و ئەگەر لە یەک شوێن دابنیشێت یان بخەوێت، دار و بەرد و هەرچی بەردەست بێت گۆشار بۆ لەشی دێنێت. یان مەسەلەیه‌ک دیکە لەنێو کوردەکاندا هەیە کە دەڵێن؛ بزن جێگای خۆی بۆ شەوێک خۆش دەکات، کەواتە ئایا ئەم داواکارییەی بزن بۆ مەڕ بۆ دروستکردنی ماڵ، دێتەوە سەر چ سەردەمێک؟ دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی کە مرۆڤەکان بۆ جاری یەکه‌م ئەشکەوتییان بەجێهێشت و بۆ یەکەمجار خانوو و گوندییان ئاوەدان کرد. دەتوانین بەم نموونەیە بڵێین مێژووی چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی کە مرۆڤەکان لە ئەشکەوتەوە هاتنە دەرەوە”.
هەروەها “زەینەلعابدین زنار” سەبارەت بە مێژووی چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان دەڵێت: “مێژووی چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی زۆر کۆنە”. مرۆڤ ناتوانێت لە سەدی سەد بڵێت چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی کەی دەستی پێکردووە، بەڵام بەپێی هەندێک گومان و ناوەڕۆکی بڕێک چیرۆک، چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی پێش هاتنی هەندێک پێغەمبەران دەستی پێکردووە. بە ئێزداتی دەستی پێکردووە. کاتێک پێغەمبەر نەبووە و کورد بیری کردووە و وتوویە هێزێکی نهێنی و مەعنەوی هەیە کە گەردوون کۆنتڕۆڵ دەکات، ناویان لێناوە ئەزدا. واتە ئەوەی کە منی خۆڵقاندووە، واتە ئەویش خودایە. بەجۆرێک ئەو ئەزدایە بۆ کوردەکان بوو بە ئایینێکی مەعنەوی کە ئێمە پێی دەڵێین ئێزدی و ئێزدایەتی؛ چیرۆکی فۆلکلۆریش لەم سەردەمەوە دەستی پێکردووە. دووەم: هەندێ چیرۆکی کوردی لەسەر پێغەمبەر ئادەم و حەوای دایکمان وتراوەتەوە. پێغەمبەر ئادەم سەرەتای هاتنی پێغەمبەرانە و بە گوتەی زانایانی ئایینی پێغەمبەر ئادەم لە نێوان ١٠ بۆ ١١ هەزار ساڵ پێش ئێستا دەستی بە ژیان کردووە. بە واتایەکی تر ئەگەر چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی لەسەر ئەو شتانە بێت، وا دیارە چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی ١٠ هەزار ساڵ لەمەوبەر دەستی پێکردووە و تا ئێستاش بەردەوام بووە”.
لەنێو فۆلکلۆری کوردیدا دەیان چیرۆکی جیاواز هەیە و هەریەکەیان باسی شتێک دەکەن. زانراوە کە بەشێک لە چیرۆکەکان باس لە ژیانی ڕاستەقینە دەکەن و هەندێکیشیان خەیاڵین. بەم شێوەیە لە فۆلکلۆری کوردیدا ئەم چیرۆکانە هەن: ئەوانەی وەک چیرۆکی ڕاستەقینە، خەیاڵی، گیانلەبەر، مێژوو، ئەڤینداری، ئەفسانەیی، کۆمەڵایەتی و ئوستوورەیی. داهێنەری چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان نادیارە و ئەو چیرۆکە فۆلکلۆریانە بە هی گەل ناسراون. چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان فێرمان دەکەن کە زانیاری لە ئەزموونەکانی ڕابردوو وەربگرین. ئەو چیرۆکانە ڕەوشت، داب و نەریت وهەڵوێستی باوک و باپیرانمان پیشان دەدەن.
“لەم بارەوە پرسیارم لە توێژەران کرد ئاخۆ چەند جۆر لەچیرۆکی فۆلکلۆری کوردیمان هەیە؟”
پڕۆفیسۆر “مەولود ئیبراهیم حەسەن” لە وەڵامی پرسیارەکەمدا وتی: “لەنێو چیرۆکی فۆلکلۆری کوردیدا چەند جۆر چیرۆکی فۆلکلۆریمان هەیە. بەداخەوە لە نێوئەمانەی کە لە بەشی فۆلکلۆردا ئاماژەیان پێکراوە، تەنیا ئەفسانە و چیرۆکی حکایەتی گیانلەبەرەکان باسکراون. بەڵام لەگەڵ لێکۆڵینەوەدا چەندین چیرۆکم دۆزیەوە، ئەو چیرۆکانەی کە شێوازی چیرۆکییان هەیە. بۆ نموونە چیرۆکە ئاساییەکان؛ چیرۆکی ئاسایی ئەو چیرۆکانەن کە ڕووداوێک لە ژیانی مرۆڤدا ڕوودەدات و هیچ فانتێزی و ڕەگەزی ئەفسانەیی و خەیاڵ و زانستی تێدا نییە. چیرۆکە ئەفسانەییەکانمان هەیە کە پێیان دەوترێت خورافات. پێکهاتەی چیرۆک و حکایەت لە خەیاڵەوە بۆ خەیاڵە، واتە هیچ پەیوەندیێکی بە واقعەوە نییە. حکایەتی گیانلەبەرەکانمان هەیە؛ ئه م چیرۆکه له نێوان گیانلەبەر و مرۆڤ تەنانەت لەنێوان مرۆڤ و سرووشت و بوونەوەرە هەیە، وەک ئاو و دار و با که ئەوان پاڵەوانی ئەم حکایەتەن و بەم چیرۆکه دەوترێ حکایەتی بوونەوەرەکان، لە دنیادا به ناوبانگن و بە کوردیش گەلێک هەن. ئه‌فسانه; ئەم جۆرە چیرۆکە لە ڕاستییەوە بۆ خەیاڵە و بە پێچەوانەی خورافاتە. چیرۆکی خورافات لە خەیاڵەوە بۆ خەیاڵە، بەڵام ئەفسانە لە ڕاستییەوە بۆ خەیاڵه. هەموو ئەفسانەیەک ڕەگ و ڕیشەیێکی ڕاستی هەیە، بۆیە ئەگەر بە وردی لە هەموو دەقە ئەفسانەییەکان بکۆڵینەوە، دەتوانین شوێنی جوگرافیای بدۆزینەوە و دەتوانین کاتەکەی بدۆزینەوە تەنانەت ئەگەر هەموو ڕەگەزەکانی ئەفسانەیش تێدا بێت.
لەنێو ئەفسانەشدا چەندین جۆری هەیە. دوای ئەفسانە حکایەتێکمان هەیە بە ناوی کۆسە. چیرۆکی کۆسه؛ ئەم حکایەتە پاڵەوانی کۆسەیە. کۆسە کەسایەتییەکی زۆر زیرەک و بیرمەندی هەیە. بەڵام خۆی لە هیچ تاوانێک ناپارێزێت. ژن و منداڵ و بەساڵاچووان لە پێناو بەرژەوەندی خۆیدا دەکوژێت، بەڵام مێشکێکی زۆر باشی هەیە کە زوو دەکەوێتە کار، واتە زوو خۆی لە کێشەکان ڕزگار دەکات. ئەمەش حکایەتی کۆسەیە کە پاڵەوانەکەی کۆسەیە. حکایەتێکی ترمان هەیە بە ناوی حکایەتی حەیاس. حەیاس نموونەی زیرەکی و حیکمەتە، واتە حەیاس پاڵەوانێکە کە هەمیشە مێشکی دەخاتە کار و حیکمەتی خۆی بەکاردەهێنێت و بۆ بەرژەوەندی مرۆڤەکان بە پێچەوانەی کۆسەیە وهەمیشە مێشکی خۆی بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی کەسە بەرانبەرەکەی بگەیێنێت بە قەناعەت و جوانییەک بە دوای خۆیدا بەجێ بهێڵێت. بۆیە لە کۆتایی هەموو حکایەتەکانی حەیاسدا، حیکمەتێک بۆ ئێمە هەیە و هەر بۆیە تا ئێستاش ئێمە لە حیکمەتەکانی ناوبراو فێری حیکمەت دەبین. بەم شێوەیە چەند جۆرێکی تر هەن کە وەک چیرۆک دەگێڕدرێنەوە”.
هەروەها “زەینەلعابدین زنار” لە وڵامی پرسیاری ئاخۆ چەند جۆر چیرۆکی فۆلکلۆری هەیە؟ دەڵێت: “ئێمە دوو جۆر چیرۆکی فۆلکلۆری کوردیمان هەیە. یەکیان ناوی چیرۆکە و ئەوەی تریان چیرڤانۆکە. ئەوەی ناوی چیرۆکە چەندین لقی جیاوازی هەیە. چیرۆکی مێژوویی، ئابووری و بازرگانی لەخۆدەگرێت، کە دۆخی کۆمەڵگا و خۆشەویستی و شەڕ پیشان دەدات. کەواتە چیرڤانۆک چییە؟ چیرڤانۆک بە تەواوی فانتێزیی و خەیاڵییە. مەبەستم ئەوەیە کە شتی وا سەیر و سەمەرە هەیە کە لەدەرەوەی هێزی مرۆڤە، بەڵام گێڕدراوەتەوە و ئەدەبێکی زۆر جوان و دەوڵەمەند لەو چیرۆکانەدا هەیە”.
چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی وەک دەریایەکی بێ بنە. چیرۆکە فۆلکلۆرییەکانی کورد تاریکی دەگۆڕن بۆ ڕووناکی. ئەوان چراکانی کولتووری کوردین. چیرۆکی کوردی لە بارەی وتنەوە و دەقەکەیدا زۆر بەرزە و بە هەڵسەنگاندن لەگەڵ چیرۆکی نەتەوەکانی دیکە دەرکەوتووە کە چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی چەندین قات لە چیرۆکی ئەوان دەوڵەمەندترە. زۆرێک لە چیرۆکە فۆلکلۆرییەکانی نەتەوەی کورد هاوشێوەی چیرۆکی نەتەوەکانی دیکەن و لە ڕووی وشە و دەقەوە بە هەمان شێوە دەوڵەمەند و ئاست بەرزن؛ لێکۆڵەرە کوردەکان دەڵێن ئەوان ئیلهام و سەرچاوەی چیرۆکەکانیان لە چیرۆکە کوردییەکان وەرگرتووە.
ئەمن له سەر پرسیارەکانم بەردەوام بووم و له لێکۆڵەرەوەکانم له بارەی بەرزی چیرۆکی فۆلکلۆر و هەڵسەنگاندنیان لەگەڵ نەتەوەکانی دیکه پرسی. ئایا ئێوە ئاست و بەرزی چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی لەگەڵ چیرۆکی نەتەوەکانی دیکە چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
توێژەر و نووسەر “زەینەلعابدین زنار” دەڵێت: “کاتێک باس لە چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی دەکەم، زۆر چیرۆکی گەلانی دیکەم کۆکردۆتەوە و بەراوردم کردووە. ئەو دەوڵەمەندی و ئەدەبیاتەی کە لەنێو چیرۆکە فۆلکلۆرییە کوردیەکاندا هەیە لەنێو نەتەوەکانی جیهاندا نییە یان زۆر دەگمەن دەدۆزرێنەوە. بەڵام هەندێک چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی و یوونانی لەیەک دەچن. لێکۆڵینەوەیەکی زۆرم لەسەر ئەوە کرد کە سەرچاوەی چیرۆکی فۆلکلۆری یوونانی لە چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی وەرگیراوە. هەندێک چیرۆکی فۆلکلۆری یوونانی هەیە، دەبینین لە چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی دەچن. کەواتە بۆ دەڵێم سەرچاوەکەیان کوردییە؟ بەهۆی دەستپێکردنی ژیان لە نێوان ئەو دوو ڕووبارەدا، نەتەوەی ئاری لەوێ سەریهەڵداوە، کە تا ئێستاش پاشماوەی کورد لەوێ دەژین و تەشەنەی کردووە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی ئەوروپا. ئێستا زۆرێک لە زمانناسان دەڵێن سەرچاوەی زۆربەی زمانی جیهان و کولتوورەکەی لە کولتووری کوردییە. بەڕاستی ئەو ٤٤ وڵاتەی کە ڕەگەزەکەیان ئاریاییە و زمانیان هیندۆئەورووپییە، دەبینین کە لە زمان و کولتوورەکەیاندا گەلێک وشە، چیرۆک و مەتەڵەکی کوردی هەیە.”
پڕۆفیسۆر “مەولود ئیبراهیم حەسەن” لەم بارەوە بەم شێوەیە دەدوێ: ” بە پێی بیر و بۆچوون ، ئاستی پێشکەوتن، ژیان و شارستانیەت، فۆلکلۆر بەرهەمی کۆمەڵگا و نەتەوەکەمانە، بۆیە فۆلکلۆر ئەو هیندەی کە بۆ ئێمە گونجاوە، کەمتر بۆ نەتەوەیەکی تر گونجاوە و فۆلکلۆری نەتەوەیەکی تر بۆ خۆی گونجاوە. بە واتایەکی تر یانی هەر نەتەوەیەک لە فۆلکلۆر و چیرۆکدا تایبەتمەندی خۆی هەیە، کەواتە ئەگەر تایبەتمەندی خۆی هەبوو دەستنیشان کردنییان زۆر ئاسان نییە. بەڵام فۆلکلۆر و چیرۆکەکانمان ئەوەندە لەسەر واقیعی ژیان نووسراون، بەشێکن لە ژیان و لەنێو قووڵایی ژیاندا دەرکەوتوونە کە مرۆڤەکان بە تەواوی دەچنە نێو قووڵایی ئەواندا. کاتێک چیرۆکەکە دەخوێنمەوە، هەست دەکەم کاتەکەی زۆر کۆنە، بەڵام بۆ ئێستا گونجاوە؛ ئەمە ئاستی داهێنەرانەی چیرۆکەکەمان نیشان دەدات کە دەبێت ئێمە دان بەوەدا بنێین کە هەموو دەقە فۆلکلۆرییەکان و هەموو هوونراوەیێکی فۆلکلۆر و ئەوەی وتراوە داهێنراوەیی بووە. داهێنەرێک کە لە ئاستێکی زۆر بەرزدا بووە. کەواتە دەقێکی فۆلکلۆری و چیرۆک و حیکایەتێکی فۆلکلۆر چەندین هەزار ساڵ لەمەوبەر گێڕدراوەتەوە و ئەمڕۆش دەیڵێین و جوانی ئەدەب و حیکمەتی تێدا دەبینین و ئەوە چییە؟ ئەمەش گرینگی توانای داهێنەرەکەیە کە لە ئاستێکی بەرزدا داهێنان کراوە. بۆیە چیرۆکەکانمان لە ئاستێکی زۆر بەرزدان و پەیوەستن بە ژیانی کۆمەڵگاکەمانەوە و زۆر لەگەڵ سەلیقەی گەلەکەمان گونجاوە تا ئەوانی تر”.
خوڵقێنەرانی چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی لە هەموو چین و توێژەکانن. لە گێڕانەوەکە و شێوەی هۆنراوە و تەنانەت ئافراندنی چیرۆکەکەدا دەردەکەوێ کە ئەو چیرۆکانە لەلایەن کام لە چین و توێژەکانەوە داهێنراوە. زۆر جار مرۆڤی عاشق نەگەیشتووەتە خۆشەویستییەکەی، چیرۆکێکی لەسەر خۆشەویستی خۆی و ئاستەنگەکانی بەردەم ئەم خۆشەویستییە ئافراندووە. یان زوڵم و ستەم و چەوسانەوەی نەتەوەیی یان چەوساندنەوەی بەگ و ئاغاکان یان سەدان نموونەی بندەستی و چەوساندنەوە وایکردووە داهێنەر و خوڵقێنەری چیرۆکەکە بێت و هەموو ژیانی بندەستی خۆی لە ڕێگەی خەیاڵ و ڕاستییەوە بکاتە چیرۆک و بۆ نەوەی دوای خۆی بەجێ بهێلێت. بۆیە لە پاشاوە تا دەگاتە هەژار، ئەڤیندار و شوان، داهێنەر و خوڵقێنەری چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی بوون.
ئەمن جەختم لەسەر ئەم پرسەش کرد، “ئایا لەنێو نەتەوەی کورددا خۆڵقینەری چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی لە کام چین و توێژ بوونە”؟ لێکۆڵەرەکان بەم شێوە وڵامیان دا:-
پڕۆفیسۆر “مەولود ئیبراهیم حەسەن”: “ئەگەر مرۆڤ سەیری هەندێ لە حکایەتەکان دەکات، دەبێنێ کە لە سەرەتادا ئەو حکایەتە لە کوڕێکی کەچەڵەوە دەست پێدەکرێت یان باسی شوان و گاوانێک دەکرێت و بە بەردەوامی چیرۆکەکە ئەم گاوانە دەکاتە بە پاشا؛ یانی وا لە مرۆڤ دەکات کە ئێمە بڵێن خۆڵقینەری ئەم چیرۆکە لە چینی هەژارە و ڕەنگە ئەمەش بێت، بەڵام مەرج نییە کە هەموو دا‌هێنەرەکان لە چینی هەژار بن. هەموو مرۆڤەکانی وەک پاشا، ئاغا، سواڵکەر، هەژار، زانا و نەزان، ئاینی و بێ ئایین لە بەرهەمهێنانی فۆلکلۆردا هاوبەشن. بەڵام هەرکەسێک بە پێی شوێن و سەلیقە و مەبەستی خۆی چیرۆکی ئافراندووە. ڕەنگە مرۆڤ لە چینێکی دەوڵەمەند و بەرزەوە بێت، بەڵام بە ڕۆح لەگەڵ کرێکار بێت و داهێنانی چیرۆکەکەی بۆ بەرژەوەندی هەژاران بێت؛ ڕەنگە هەژارێکمان هەبێت و چیرۆک نووس بووبێت، بەڵام چیرۆکەکانی لە بەرژوەندی پاشاکاندا بێت، وەک ئێستا”.
“زەینەلعابدین زنار”: لە نێو کوردەکاندا گەلێک توێژی جیاواز هەن، هەر یەکەیان بەپێی ژیانی خۆی چیرۆکی هۆنیوەتەوە، بۆ نموونە هەندێک چیرۆک تەنیا باسی هەژارەکان دەکات؛ لەواندا هەندێک کەس هەن هەژارن و نانییان نییە بیخۆن و سواڵ دەکەن. هەندێک مرۆڤ هەن دەوڵەمەندن و چیرۆکیان لەسەر دەوڵەمەندی خۆیان ئافراندووە؛ یان هەندێک مرۆڤ هەن ئایینین و دین پەرەستن و چیرۆکیان لەسەر مەعنەویەت هۆنیوەتەوە؛ بۆ نموونە کاتێک کوردەکان خوای گەورەیان ناسیەوە و ناویان لێ نا “ئەزدا”، چیرۆکەکەیان بە پێی ئەو هۆنیەوە. کاتێک پێغەمبەر زەردەشت دەرکەوتووە و زۆربەی کوردەکان بڕوایان پێ هێناوە و ناوی ئایینەکەیش “بەهدینە”. یا بە شێوەێک دیکە، کاتێک هەندێ لە کوردەکان باوەڕیان بە پێغەمبەر مووسا هێناوە، چیرۆکی خۆیان لەو بارەوە ئافراندووە؛ بۆ نموونە مووسا پێغەمبەر لە گەلەکەی دوور کەوت و چووە چیاکانی کوردستان و لەوێ بووە میوانی کوردێکی خاوەن مەڕ کە سێ کچی هەبوو و مووسا پێغەمبەر لەگەڵ کچێکی ژیانی پێک هێنا و کاتێ مووسا پێغەمبەر گەڕایەوە ژنەکەیشی لەگەڵ خۆی بردووە؛ هەندێ شتی وا هەیە کاتێک دەبینین، جۆرەکانی چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی زۆر فراوانن.
وەک لە سەرەتای ئەم بابەتەدا ئاماژەم پێ کرد چیرۆکەکانی فۆلکلۆری کوردی زۆر دەوڵەمەندن و لە ڕابردوودا کە کارەبا و تەکنەلۆژیای مۆدێرن نەبووە، خەڵک و بنەماڵە پێکەوە لە خانووە قوڕاوییە کۆنەکاندا لە دەوری یەکتر کۆبوونەتەوە و لە تاریکی شەودا لە بن کورسییەک دادەنیشتن و بەسەرهاتیان باس دەکرد و چیرۆکیان دەخۆڵقاند. ئەو چیرۆکانە سینگ بە سینگ بۆ نەوەی نوێ گوازراونەتەوە و ئەوانیش چەندین چیرۆکی فۆلکلۆری کوردییان نووسیوە و کردوویانە بە کتێب. لەو چیرۆکانەدا گەلێک وشەی ڕەسەنی کوردی هەن، کە نووسەران و لێکۆڵەرانیش بۆ فەرهەنگی زمانی کوردی بەکاریان هێناوە. لەسەر ئەم تەوەرە پرسیارم لە توێژەران کرد کە چیرۆکە فۆلکلۆرییەکانی کوردی وەک ئەدەبیاتی زارەکی تا چەندە لەسەر ئەدەبیاتی نووسراوەیی کاریگەریان بووە؟
“زەینەلعابدین زنار” وڵامی پرسارەکەمی دایەوە و وتی: “دەوڵەمەندییەکی زۆر فراوانی فۆلکلۆری کوردی هەیە کە تا ئێستاش بە شێوەی زارەکی لەنێو خەڵکدا قسەی پێدەکرێت. بەڵام بەداخەوە هەر کە کات تێپەر دەبێت پیر و بەساڵاچووەکانمان دەمرن و دەڕۆن و ئەو کولتوورەش کە لەگەڵیاندایە لەنێو دەچێت. بۆیە هیوادارم توێژەر، نووسەر و ئەکادیمییەکانمان پەیوەندی لەگەڵ کەسانی بەساڵاچوودا بکەن و ئەو چیرۆک و مەتەلۆکە فۆلکلۆرییەکان کە لە مێشکیاندانە بنووسن. با نموونەیەک بهێنمەوە؛ ساڵی ١٩٨٦ یان ١٩٨٧ بوو، باش لەبیرم نییە کام ساڵ بوو، کابرایەک لە “ئیلێح”ی باکووری کوردستان هەبوو، پەیوەندیم پێوە کرد و بڕێک پارەم بۆ نارد و پێم گوت، سڵاوم بۆ ئەو پیرە بنێرە و چیرۆکێک بەناوی “عابیدێ شکەوت” لە لایە، با چیرۆکەکە بۆ بگێڕێتەوە و بە کاسێت تۆمار بکا. دەنگی تۆمار کردبوو و سێ کاسێتی بۆ ناردم، هێشتا چیرۆکەکەم نەنووسیبوو کە بیستم ئەم پیرە کۆچی دوایی کردووە؛ دەڵێم ئێستا خوای گەورە ڕەحمەتی لێ بکات و لێی خۆش بێت. دواتر پرسیارم لە سەدان کوردی کرد، چ لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە نێو شکاکەکاندا، چ لە باشوور و ڕۆژاوا و باکووری کوردستان، یان لە نێو ئەو کوردانەی ئەو کاتە لە یەکێتی سۆڤیەت بوون، پرسیاری چیرۆکی “ئابیدێ شکەوت”م کرد، بەڵام هیچ کەس نەبوو کە بەڵێ ئەو چیرۆکەم بیستبێت و بوونی هەبێت. ئەوەی دەمەوێت بیڵێم ئەمەیە، پیرەکانمان کە هێشتا لە ژیانن و کۆچی دواییان نەکردووە، لە ١٠ بۆ ١٥ ساڵی داهاتوودا هیچیان نامێنن و هەموویان دەچن و دەمرن، کەواتە دەبێت لاوەکان و توێژەران و ئەکادیمییەکانمان ڕۆژێک لە ڕۆژان پەیوەندییان لەگەڵدا بکەن و ئەو شتانەی کە هەیانە بینووسن و بیکەن بە ماڵی مێژوو و بڵاویان بکەنەوە”.
پرۆفیسۆر “مەولوود ئیبراهیم حەسەن”یش بەم شێوەیە وڵامی پرسیارەکەمی دایەوە: ” ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەد ساڵ یان سەد و پەنجا ساڵ لەمەوبەر، دەبینین توێژەران ڕێک لەنێو فۆلکلۆردا کاریان کردووە. بۆ نموونە لە ئێستادا دەیان چیرۆکمان هەیە کە لە ڕووداوە فۆلکلۆرییەکانەوە وەرگیراون و چیرۆکنووسان بە تەکنیکێکی نوێ گێڕاویانەتەوە. بۆ نموونە خوا لێخۆشبوو “سەید ناکام” ڕۆمانێکی هەیە بە ناوی “ئاگیری بنکە”، هەر ناوەکەی ناوێکی فۆلکلۆرییە، بەڵام ناوەڕۆکێکی مۆدێڕنی هەیە بە شێوەیەک کە کەڵک لە ڕابردوو وەرگرتووە و دواتر ڕۆمانەکەی خەڵاتێکی بەدەستهێنا. لە شانۆنامە، چیرۆک، ڕۆمان و شیعردا دەبینین کە فۆلکلۆر هەنگاوێک لە پێش ئەدەبی نووسراوەییە و ئەدەبی نووسراویش کەڵکێکی زۆری لە ئەدەبی زارەکی وەرگرتووە و ئەم بناغە پتەویە بووەتە هۆکارێک بۆ ئەوەی ئەدەبیاتی نوێمان لەسەر بنیات بنرێت. تەنانەت زمانی ئەدەبی نووسراوەی ئێمە لە سەرەتاوە زۆر نزیک بوو لە فۆلکلۆر تا زمانی ئەدەبی ئێستا. بۆیە هەموو ئەو سوود و گەنجینانەیە کە کەڵکمان لێ وەرگرتووە فۆلکلۆرە و لەڕاستیدا چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان کاریگەرییەکی زۆر باشیان لەسەر ئەدەبیاتی نووسراوەیی هەبووە”.
فۆلکلۆر بناغەی نەتەوەیە و نەتەوە بە فۆلکلۆری خۆیەوە دەناسرێت و ناسینی کولتوور ناسینی میللەتە. بەشی سەرەکی فۆلکلۆری کوردی چیرۆکە. چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر نەتەوەسازی هەیە. چونکە بەسەرهات و ڕابردووی نەتەوەی کورد هەمووی لەنێو چیرۆکەکاندا باس کراوە و ئەو چیرۆکانەش زۆر گرنگن بۆ ئەوەی گەلی کورد لە ڕابردوو وانە وەربگرێت. زۆرێک لە دەنگبێژە کوردەکان کەڵکیان لە چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان وەرگرتووە و ئەو چیرۆکانەش هەم مێژووی گەلی کورد بووە و هەمیش کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر پڕۆسەی نەتەوەسازی هەبووە.
هەر ئەو چیرۆکانەن کە هەستی نەوەی نوێ بۆ ناسیۆنالیزم بەرز دەکەنەوە و ئەمەش بۆ من زۆر گرینگ بوو کە ئەم پرسیارە لە توێژەران بکەم، “ئایا چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان تا چەنده لەسەر نەتەوەسازی باندۆردار بوونه؟
“زەینەلعابدین زنار” لەو بارەوە دەڵێ: ” چونکە لە چیرۆکە فۆلکلۆرییەکانی کوردیدا هەمیشە دەسەڵاتدار، زیندان، شەڕ و ململانێ هەیە، بۆیە کاتێک مرۆڤ ئەو چیرۆکانە دەخوێنێتەوە، واتەی دەوڵەت و نەتەویبوون بۆ مرۆڤ درووست دەبێت بۆ گەلێک جار لە چیرۆکی فۆلکلۆری کوردیدا مانای ناسیونالیزم و دەوڵەتداری دەبینیت، بەڵام بەداخەوە ئەمڕۆ زۆرتر لە باکووری کوردستان، ئەم شتە لای کورد بوونی نییە، بەڵام ڕەنگە لە باشووری کوردستان، ئەم شتە کەمێک باشتر بێت، یان لە ڕۆژئاوا ئەو دە و پانزە ساڵی ڕابردوودا ئەو هەستە دروست بووبێت، یان لە ڕۆژهەڵاتیش بەم شێوە، بەڵام لە باکوور ئەمە لە نێو کوردەکاندا وا نییە و زۆر لاواز لەبەر چاو دەکەوێت”. فۆلکلۆری کوردی خزمەتێکی گەورەی بە نەتەوەکەمان کردووە و بەردەوامیشی دەکات و بۆ هەموو پێشکەوتنی زمانەکەمان لەمڕۆدا دەبێت ڕوو لە فۆلکلۆر بکەین و ئەمەش لایەنێکی مەسەلەکە و لایەنێکی تری مەسەلەکە ئەوەیە کە، ناوەڕۆکی فۆلکلۆرەکانمان خەڵک دەهێنێتە لای ئەوە سەبر، کۆڵنەدان و ڕێگەیەک بۆ سەرکەوتن. ئێمە لەنێو چیرۆکەکان و بە تایبەتی لاوکەکاکندا هەستی ناسیۆنالیستیمان هەیە؛ ئەگەر ئێمە تەماشا بکەین هەندێک جار ناوەڕۆکی حیکایەت و لاوک لە دژی نەتەوەیەکی تره، بۆ نموونە عەرەب، تورک، فارس، ئەرمەنی، یان حکومەتێکی تر یان چینێکی تری دەسەڵات. بۆ نمونە چیرۆکی “قەڵای دم دم”مان هەیە کە بەچەند شێوازێک باسی لێوە کراوە و کاتێک مرۆڤ ئەم چیرۆکە دەخوێنێتەوە دەتوانێت تێبگات کە چ جۆرە دوژمنێک هەیە و هەروەها تێبگات کە چ جۆرە خەباتکارێک هەیە کە دەچێتە ئاستی شەهیدبوون. لە فۆلکلۆری ئێمەدا ئەگەر بە شێوەیەکی زۆر ڕیک و پێکیش نەبێت، بەڵام ئێمە ناسیۆنالیزمێکی نەرممان تێدا هەیە، واتە نەوەک تیۆرییەکانی ئەمڕۆیی کە ناسیۆنالیزم درووست دەکات، بەڵکوو ئامرازەکەیمان هەیە، ئەو کەرەستەی کە مرۆڤی کورد لەسەری کوردانە پەروەردە دەکرێت”.
میللەتی کورد لە بواری سینەمادا تا ڕادەیەک لاوازە و نەیتوانیوە بە شێوەیەکی باش کەڵکی لە چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان وەرگرێت و بگوازێتەوە بۆ سینەما؛ سەدان چیرۆکی کوردی لە ڕووداوە ڕاستەقینە هەن کە سەرکەوتن و قارەمانێتیی گەلی کورد لە بەرانبەر دوژمن پێشان دەدات، بەڵام بەداخەوە زۆرێک لەو چیرۆکانە نەنووسراون و هەر بە شێوەی زارەکی وتراون و نەتەوەی کوردیش نەیتوانیوە بە باشی بۆ سینەما کەڵکی لێ وەربگرێت.
لە لایەکی ترەوە زۆر کەم بۆ فێستیڤاڵەکان بەکارهێنراون. لەو پێوەندییەدا پرسیارم لە توێژەرانی ئەو بوارە کرد، نەتەوەی کورد تا چەنده توانیویەتی کەڵکی لە چیرۆکی فۆلکلۆر بۆ سینەما و فێستیڤاڵەکان وەربگرێت؟
“زەینەلعابدین زنار”: بەداخەوە نەک نەتەوەی کورد، تەنانەت سینەماکارەکانمان هیچ کەڵک و سودێکیان لە چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی وەرنەگرتووە. بەڵام لەم چەند ساڵەی دواییدا کە تۆرە کۆمەڵایەتییەکان دروست بووە، ڕەنگە هەندێک کەس بە ئیمکاناتی خۆیان دەنگ و پەخشیان تۆمار و بڵاویان کردبێت ، بەڵام بەشیوازەکانی دیکە هیچ کەڵکێک وەرنەگیراوە. ئەگەر تەماشا بکەی دەیبینی کە سینەماکارانی بیانی دەچنە لای زانا و نووسەرانی کورد یان دەچنە کوردستان و دەیانەوێت ناوەڕۆکی چیرۆکی فۆلکلۆری کوردییان بۆ بگێڕنەوە، بۆ ئەوەی بتوانن فیلمی لەسەر درووست بکەن. بۆ نموونە سینەماکارانی سویدی زۆر جار هاتوونەتە لام و دوو سێ جاریش ڕەوانەی کوردستانم کردوون و ناو و نیشانم پێداون و چوون پەیوەندیان بە چەند کەسێکەوە گرتووە و چیرۆکی فۆلکلۆری لە زاری بەساڵاچووانەوە وەرگرتووە. بەداخەوە وتەیێکی پێشینیان هەیە کە دەڵێت “گیای حەسارەکە تاڵە”. هەروەها سینەماکارانی ئێمەش تا ئەو جێگایەی کە دەتوانن دەڕۆن ناوەڕۆکی فۆلکلۆری عەرەب، تورک، فارس، یۆنان و ئەوروپی وەردەگرن و بە پێی ئەوان فیلم درووست دەکەن، بەڵام بیر لەوە ناکەنەوە فیلم لەسەر چیرۆکی خۆیان یان چیرۆکی کوردی درووست بکەن”.
“پرۆفیسۆر مەولوود ئیبراهیم”: “ئێمە لە بواری سینەما و شانۆ و تەکنیکە هونەرییە نوێیەکان کەمێک دواکەوتین و درەنگ دەستمان پێکرد و بە لاوازیش دەستمان پێکرد. بەداخەوە دەوڵەتێکمان نەبووە کە دەزگایەکی گەورەی سینەماکاریمان بۆ بنیات بنێت. بۆ نمونە زیاتر لە ٥٠ ساڵە هونەرمەندانمان بە جۆرێک لە جۆرەکان خەریکی سینەماگەری بوون، بەڵام بەو پێیەی ئێمە دەوڵەتمان نەبووه و دەزگای گەورەمان نەبووه و داهاتێکی زۆرمان بۆ سینەما نەبووه، نەماندەتوانی زیاتر بەباندۆر بین. ئێمە ناوەڕۆکێکی گەلێک مەزن لە چیرۆک، پەند و لاوک هەیە کە دەتوانرێت بکرێتە فیلمی سینەمایی و زنجیرە فیلمی لێ درووست بکرێت. بەڵام لەم ماوەیەدا هەندێکیان بوونەتە سینەما، بۆ نموونە هەندێک هونەرمەند لەم ماوەیەدا هەندێ کاریان کردووە و درووستیان کردووە کە لە فۆلکلۆر وەرگیراون. هەندێک فیلمی وەک “خەجێ و سیابەند، مەم و زین” هەن کە لە چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان وەرگیراون. بەڵام ئەمە زۆر دەگمەنە، چونکە ئێمە لە بواری فۆلکلۆردا زۆر دەوڵەمەندین و پێویستە بە پێێ دەوڵەمەندییەکەی کەڵکی لێ وەرگرێ”.
فۆلکلۆری کوردی لە لایەن داگیرکەرانی کوردستانەوە دزراوە و بە دەستکاریکردنیان کردوویانە بە هی خۆیان. چەندین چیرۆک، گۆرانی، هەڵبەست و تەنانەت بەڵگەنامە کۆنەکانی کوردیان دزیوە و بە هەندێک دەستکاریکردن بە ناوی خۆیانەوە تۆماریان کردووە. ئەمەش دەگەرێتەوە سەر نەبوونی دەوڵەتێکی سەربەخۆ. من لە سەر ئەم پرسیارە وێستام و لە پرۆفیسۆر “مەولوود ئیبراهیم حەسەن”م پرسی ئاخۆ دەوڵەتە کۆلۆنیالیستەکان و داگیرکەرانی کوردستان چیرۆکی فۆلکلۆری کوردییان دزیوە و بە ناوی خۆیان تۆمار کردوویانە؟
پرۆفیسۆر “مەولوود ئیبراهیم حەسەن”: ” داگیرکەر کە دێت تەنها نایەوێت داگیرکاری جوگرافیا بکات، سەرەتا دەیەوێت داگیرکاری کولتوور بکات و کولتووری تۆ بتوێنێتەوە و فەرهەنگی خۆی بەسەرتدا بسەپێنێت. لەبەرئەوەی داگیرکەران خاوەنی قوتابخانە، ڕاگەیاندن، چاپەمەنی و تەکنۆلۆژیای پێشکەوتوون و، بە ئاسانی دەتوانن بچنە ناو کولتووری ئێمەوە و داگیر بکەن. بەداخەوە کاتێکی زۆری دەوێت تا ماڵەکەمان بەدەست بهێنین. بۆ نموونە ئێمە نەوەیەکمان هەیە هی ئەم سەردەمەیە و وا دەزانێت کە ئەو کولتوورەی ئێستای فارس، تورک و عەرەبە. لە کاتێکدا لە ڕێگەی لێکۆڵینەوە و نەوەی پێشووەوە دەردەکەوێت کە ئەمە داگیرکراوە و وەرگیراوە و بە هی خۆیان دەزانن. بۆیە لە داهاتوودا ڕووبەڕووی کێشەیەکی گەورە دەبینەوە، کە چۆن کولتوورەکەمان بگەڕێنەوە و پاک بکەینەوە و بیخەینە مێشکی نەوەی نوێ”.
ویستم بزانم بارودۆخی نووسەران و خوێنەری چیرۆکه فۆلکلۆرییەکان لە نێو کورددا چۆنە و من لەسەر پرسیارەکانم بەردەوام بووم و دیسانەوە لە دوو توێژەری بەڕێز پرۆفیسۆر “مەولود ئیبراهیم حەسەن” و “زەینەلعابدین زنار”، پرسیارم کرد کە ئایا دۆخی ئێستای نووسەران و خوێنەرانی چیرۆک لەنێو نەتەوەی کورددا چۆنە؟
لە سەرەتادا پرۆفیسۆر “مەولود ئیبراهیم حەسەن” بەم شێوەیە وڵامی دایەوە: ” ئێستا بە خۆشحاڵییەوە دەتوانم بڵێم چیرۆکی فۆلکلۆری زیاتر چاپ دەکرێنەوە، بەڵام بەداخەوە دەتوانم ئەوەش بڵێم کەمتر دەخوێندرێنەوە. مەبەستم ئەوەیە ئێستا کۆمەڵێک نووسەری کوردمان هەیە، ڕەنگە شارەزای فۆلکلۆر نەبن، بەڵام تێدەگەن کە فۆلکلۆر گرنگە و دێن لە شوێنێک دەرفەتێک دەدۆزنەوە و چیرۆک یان هەر بەشێک لە فۆلکلۆر کۆدەکەن و دواتر چاپی دەکەن. بەڵام وا هەست دەکم کە ئەم چاپەکردنەوە کەمتر خوێنەری هەیە. بۆ چی؟ لەبەر ئەوەی کە بەرهەمە نوێیەکانی نووسەرانی ئێستامان لە وان شاعیر، چیرۆکنووس، ڕۆماننووس، شانۆنامەنووسان و…هتد کەمتر بەرهەمی فۆلکلۆری کوردی لە نووسینەکانیاندا دەبینرێن. بەڵام ئەوەندەی فۆلکلۆری ئێمە دەوڵەمەندە و ئەوەندەی حیکایەتی گەورەمان هەیە، لەنێو نووسینی خوڵقێنەرانماندا ڕەنگی نەداوەتەوە. ئەگەر نووسەرانمان بە وردی و بە لێکۆلینەوە فۆلکلۆری ئێمە بخوێننەوە، توانای داهێنەرانەیان زۆر لەوە گەورەتر دەبێت کە ئێستا هەمانە. هەر بۆیە من پێم وایە ئەو فۆلکلۆرەی کە بە دەوڵەمەندییەکەیەوە هەمانە و ئێستا چاپ و بڵاو دەکرێتەوە، نەچووەتە ناو نووسینی داهێنەرانی ئەمڕۆوە. بۆیە هەست دەکەم خوێندنەوەی چیرۆکە کۆنەکانمان و فۆلکلۆر بە گشتی زۆر کاریگەر نەبووە بۆ نووسەران، تەنانەت ئەگەر خوێندبێتیانەوە، بە بەرهەمەکانیانەوە دیار نییە”.
“زەینەلعابدین زنار”: ” بەداخەوە نەک تەنها خوێندنەوەی چیرۆکی فۆلکلۆری کوردی و بەرهەمە کلاسیکییەکان، بەڵکوو خوێندنەوە لەسەر کاغەز ئەمڕۆ نەماوە، نەک تەنها لای کورد، بەڵکو لە جیهاندا. دوای ئەوە ئینتەرنێتی مۆدێرن هاتە دەرەوە و مۆبایلە زیرەکەکان هاتنە ئاراوە و فەیسبووک، تێلێگرام، واتسئەپ و هەموو ئەو شتانە دەرکەوتن، خوێندنەوە لەسەر کاغەز لەناکاوەوە کەم بوو. کەواتە، ئەگەر مرۆڤ بەرهەمە کۆنەکان لەسەر کاغەز و کتێب نەخوێنێتەوە و لە ئینتەرنێتدا بیخۆنێتەوە هیچ تێناگات. تەنها مرۆڤی توێژینەوە لێی تێدەگەن کاتێک دەچنە ژوورەوە و لێکۆڵینەوە دەکەن، ئەگینا زۆرتر ئەو کەسانەی کە تەمەنیان لە ٤٠ ساڵ کەمترە و لە نێوان ٢٠ بۆ ٣٠ ساڵدایە، شتی بێکەڵک دەخوێننەوە و نامە بەخۆڕایی بۆ یەکتر دەنێرن، بۆیەش دەڵێم خوێنەری کتێبی فۆلکلۆری زۆر کەم بووەتەوە”.
ئەمن لێرەدا کۆتایی بە بابەتەکە دێنم و سوپاسی ئەو دوو توێژەرە دەکەم کە کاتیان بۆ ئەم بابەتە گرینگە تەرخان کردووە. لە ڕاستیدا فۆلکلۆری کوردی زۆر دەوڵەمەندە و پێویستە مرۆڤ بە گەلێک خۆماندووکرنەوە بە دوای بکەوێ و لێکۆڵینەوە بکات یان کتێبێک بنووسێت. هەروەک توێژەران ئاماژەیان پێدا، پێویستە بەدوای پیر و بەساڵاچووی کورددا بگەڕێن و ئەو چیرۆکانەی کە لە سنگیاندایە لێیان وەربگرین و بیکەنە سامانی گشتی. لە ئێستادا چیرۆکە کوردییەکان دەتوانن زۆر کاریگەر بن لەسەر ناسنامەی گەلی کورد و تەنانەت خەڵکی کوردستانیش دەتوانن لە ڕووی ناسیۆنالیزمەوە سوودی لێ وەربگرن. چونکە مێژوو و ناسنامە و ئەزموونمان لەو چیرۆکانەدایە و دەبێت بە هەموو تواناکانمانەوە کۆیان بکەینەوە و لە بواری سینەمادا بەکاریان بهێنین.
