“دەستپێک”
ئەگەرچی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی “ئێراق” لە ئازاری 2003 و، پەسەندكردنی دەستووری هەمیشەیی لە ڕاپرسی گەلانی ئێراق لە تشرینی یەکەمی 2005 و، دامەزراندنی ئێراقی نوێ لەسەر بنەمای پێكهاتن (التوافق) لە نێوان هێزە سیاسییە جیاوازەكان. دەستپێكی قۆناغێكی نوێ بۆ کاری سیاسی و فەرمانڕەوای لە ئێراقدا هاتە كایەوە. بەڵام مەخابن ئێراقێکی دیموکراسی دروست نەبوو، بۆیە دەبینیین؛ ململانێی سیاسی و گرژی و ئاڵۆزی و ناڕەزایی جەماوەری لە شەقامی ئێراقی، تا دێت زیاتر و زۆرتر دەبێت. پاش تێپەڕبوونی زیاتر لە حەڤدە ساڵ بەسەر ڕووخانی ڕژێمی پێشوو، نەتوانرا حكوومەتێكی نیشتمانیی بەهێزی ئەوتۆ دروست بكرێت، كە هەموو لایەنەكانی ئێراق بە پێكهاتە نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبییە جیاوازەكانەوە بەشدارییەكی ڕاستەقینە و كارای تێدا بكەن، بە جۆرێك ئەو وڵاتە بگەیەننە كەناری ئارامی، ئەمنی و گەشەپێدانی ئابووری و بووژاندنەوەی ژێرخانی وڵات و گەڕانەوەی شكۆ و پێگەی بەهێزی ئێراق بۆ نێو هاوكێشە سیاسییە ناوچەیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان. بە تێڕوانینی ئێمە هۆكاری بوونیادنانی ئێراقێكی یەكگرتوو، دروستنەبوونی حكوومەتێكی نیشتمانی تیاییدا، بۆ ململانێی پێكهاتە سیاسییە سەرەكییەكانی نێو ئێراق و دەستێوەردانی دەرەكی و کامڵ نەبوون و نەچەسپینی بنەماکانی دیموکراسی تەوافوقی دەگەڕێتەوە، ئەمە سەرباری دەیان گرفتی دیكە، فاكتەری بەرچاوی ئەم گرژی و ئاڵۆزییانەی ئێستای ئێراقن. لەم چوارچێوەیەدا ئەم وتارەی ئێمە هەوڵێکە بە ئامانجی خستنەڕووی دیارترین بەربەست و ئاڵنگارییەکانی دیموکراسی تەوافوقی لە ئێراقدا.
“دیموكراسی تەوافوقی”
دیموکراسی یەکێکە لە بابەتە زۆر گرنگ و پڕ بایەخەکانی نێو کایەی زانستە سیاسییەکان، ئەمەش بەهۆی ئەو ڕۆڵە گرنگە دەگەڕێتەوە کە پرۆسەی دیموکراسی لە بواری سەقامگیری سیاسی و ئاڵوگۆرکردنی ئاشتییانەی دەسەڵات و فراوانکردنی ئازادییە مەدەنی و سیاسییەکان و پاراستنی مافەکانی مرۆڤدا دەیگێرێت. دیموكراسی تەوافوقی (Consensus Democracy) لە كۆمەڵگا فرەییەكان بەرجەستەكراوە و گەشەی كردووە، بەتایبەت لەو كۆمەڵگایانەی لە ڕووی سیاسییەوە چەند یەكەیەكی سیاسین. هەروەها ئەم دابەشبوونە سیاسییە گرێدراوە بە دابەشبوونی كۆمەڵایەتی، چونكە لە ئەنجامی فرە ئیتنی كۆمەڵگا ناتوانرێت دەوڵەتێكی نەتەوەیی یەكگرتوو دروستبكرێت و بەردەوام بێت. تاكە چارەسەر بۆ یەكخستنی ئەم بەش بەش بوونەی خەڵكی وڵات و چارەسەركردنی پرسگەلێكی زۆر تایبەت بە نەتەوە و ئاین و مەزهەبی جۆراوجۆر، بریتیە لە جێبەجێكردنی پرنسیپی تەوافوق، بۆ ئەوەی لە سنووری یەك دەوڵەتدا بەردەوام بن. ئەم چەمکە، “دیموكراسی تەوافوقی” لە ئێستادا نمونەیەكە لە سیستەمە حوكمڕانییە دیموكراتییە مۆدێرنەكان، بۆ وەڵامدانەوەی بابەتێكی گرنگ، ئەویش ئەوەیە چۆن سیستەمێك دروست بكرێت هاوسەنگی و سەقامگیری سیاسی لە كۆمەڵگا فرەییەكان یان فرە ئیتنییەكان دروست بكات، گرووپە كەمینەكانی كۆمەڵگا بەشدار بكات لە بەڕێوەبردنی كاروبارە بنەڕەتیەكانیان.
بیرمەندی هۆڵەندی(ئارێند لیپهارت-( Arend Lijphartلە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی “دیموكراسی تەوافوقی لە كۆمەڵگه فرەیییەکاندا؛ ڕوونکردنەوەیەکی بەراوردکاری” کە لە ساڵی ١٩٧٧دا بڵاو کرایەوە، دەڵێت “دەكرێت دیموكراسی تەوافوقی پێناسە بكرێت بە پشت بەستن بە چوار تایبەتمەندی. ڕەگەزی یەكەم و گرنگترین، بریتییە لە حوكمكردن لە میانەی هاوپەیمانییەتی بەرفراوان لە سەركردە سیاسییەكان لە سەرجەمی كەرتە گرنگەكانی ناو كۆمەڵگای فرەیی. دەشكرێت لەوەوە فۆڕمگەلێكی جیاواز وەربگێڕێن، لەوانە حكومەتی هاوپەیمانی بەرفراوان لە سیستەمی پەرلەمانی، ئەنجومەنێكی بەرفراوان یان لیژنەیەكی بەرفراوان كە هەڵگری ئەركە ڕاوێژكارییە گرنگەكان بێت، یان هاوپەیمانێتییەكی بەرفراوان بۆ سەرۆك و ئەوانی دی لە گەورە خاوەنانی پۆستە باڵاكان لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا. بەڵام سێ ڕەگەزەكەی تر لە دیموكراسی تەوافوقی، بریتین لە ڤیتۆی دوو لایەنە یان حوكمی زۆرینەی ڕەزامەند، كە بەكار دەهێنرێت وەك پارێزگارییەكی زیادە بۆ بەرژەوەندییەكانی كەمینەی چالاك. لەگەڵ ڕێژەییبوون وەك پێوەرێكی بنەڕەتی بۆ نوێنەرایەتی سیاسی، دامەزراندنەكان لە بوارەكانی خزمەتگوزاری مەدەنیدا، تایبەتمەندكردنی موڵك و ماڵی گشتی. رەگەزی کۆتایش بریتییە لە ئاستێكی باڵا لە سەربەخۆیی بۆ هەموو كەرتەكان لە بەڕێوەبردنی كاروباری ناوخۆیی تایبەتییان”.
بە گشتی دەتوانرێت بگوترێت كە دیموكراسی تەوافوقی شێوازێكی دیموكراسییانەی مومارەسەكردنی دەسەڵاتە، بە لەبەرچاوگرتنی تایبەتمەندییەكانی كۆمەڵگا فرەییەكان و لە پێناو دەستەبەركردنی ئاسایش و سەقامگیری هەموو پێكهاتە جیاوازەكان لە سەر بنەمای پێكهاتن لە یاسادانان و جێبەجێ كردندا، كاروباری وڵاتی پێ بەڕێوە دەبرێت.
“ئاڵنگارییەکانی بەردەم دیموکراسی تەوافوقی لە ئێراق”
پێمان وایە ئەم چەند خاڵەی خوارەوە ئاڵنگاری و بەربەستی ڕاستەقینەن لە بەردەم پرۆسەی دیموکراسی تەوافوقی لە ئێراق، ئەوانیش؛
یەکەم؛ بە تێڕوانینی ئێمە گرنگترین ئاڵنگاریی و بەربەستێک لە بەردەم دیموكراسی تەوافوقی لە ئێراقی نوێدا؛ ئەوەیە خودی كۆمەڵگای ئێراقی زەمینەی بوونیادنان و مومارەسەكردنی دیموكراسی تەوافوقی تێدا بەرجەستە نەبوو، واتە هەم دیموكراسی و هەمیش تەوافوقی، لە ئاستێكی ناپێگەیشتوو و ناتەواودان، زیاتر لەوەی ڕاستەقینە بن. سەرباری ئەوەی ڕەگەزی دیموکراسی تەوافوقی کە فرەییە بوونی هەیە. پێمان وایە لە دایكبوونی دیموكراسی لە ئێراق، لە دایكبوونێكی ناسرووشتییە، چونكە بەرهەمی گەشەی سرووشتییانەی خودی كۆمەڵگای ئێراقی نییە. هەروەها پارتە ئێراقییەکانی دوای 2003 دەرهاویشتە و بەرهەمی بارودۆخە كۆمەڵایەتی و كولتووری و ئابووری و فیكرییەكانی كۆمەڵگای ئێراقی نین، بەڵكو وەك پەرچەكردارێك لە دژی دەستەڵاتی پێشوو “بەعس” دروست بوون، هەر بۆیەش باوەڕی تەواویان بە جیاوازییەكان و بوونی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی و هەڵبژاردن، سست و لاوازە و بەردەوام ترس لە دیموكراسییەت تیایاندا ئامادەیە. بوونیادنانی دیموكراسی پێویستی بە تاك و حیزب و كولتووری دیموكراسی هەیە، ئەمانەش لە كۆمەڵگای ئێراقیدا بە ئاستەم دەبینرێن.
دووەم؛ جێبەجێ نەکردنی بڕگە و ماددەکانی دەستوور لە ئێراقدا بەیەکێک لە گرفتەکانی بەردەم گەشەکردنی پرۆسەی دیموکراسی دادەنرێت لەو وڵاتەدا، چونکە دەستوور لە سیستەمە دیموکراسییەکاندا ئەو گرێبەستە کۆمەڵایەتییەیە کە لە نیوان تاکەکاندا دەبەسترێت لە پێناو سنوردانان بۆ دەسەڵاتی فەرمانڕەوا و ئامادەکردنی میکانیزم و ئامرازەکانی ئاڵوگۆڕی ئاشتییانەی دەسەڵات و جیاکردنەوەی سنووری دەسەڵاتەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەریی. لە هەمانکاتیشدا؛ گەرەنتی پاراستنی ماف و ئازادییەکان و گەشەکردنی پرۆسەی دیموکراسی لە وڵاتدا. هەر بۆیە جێبەجێ نەکردنی بڕگە و ماددەکانی دەستوور لە ئێراقدا وایکردووە؛ ئەو جیاکردنەوە و گەرەنتی کردنە پارێزراو نەبێت.
سێیەم؛ نەبوونی گیانی دیموکراسی و کولتووری یەکتر قبوڵ کردن لە کۆمەڵگای ئێراقیدا. دیموكراسی لە كورتترین پێناسەیدا؛ بریتییە لە فەرمانڕەوایكردنی گەل لە ڕێگەی خۆیانەوە (ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگای نوێنەرانی گەلەوە). بۆیە لاوازیی ئیرادەی سەركردایەتیی سیاسیی حزب و لایەنەكان و شەقامی ئێراقی بەگشتی بۆ قبووڵكردنی دیموكراسی وەك شێوازێكی گونجاوی فەرمانڕەوایی، بۆتە هۆی دروستبوونی جۆرێك لە بێباكی لای فەرمانڕەوا و سەركردە سیاسییەكان بەرامبەر بە هاووڵاتیان، ئەمەیش سەری كێشاوە بۆ لەدەستدانی متمانەی هاووڵاتیان بەم مۆدێلەی ئێستا لە فەرمانڕەواییكردن لە ئێراقدا.
چوارەم؛ قبووڵنەكردنی فكرەی فیدراڵی وەك نموونەیەكی پێشكەوتووی فەرمانڕەوایی، ئەگەرچی ماددەی یەكەم لە دەستووری هەمیشەی ئێراق بۆ ساڵی 2005، دەڵێت “كۆماری ئێراق، دەوڵەتێكی فیدراڵی یەكگرتووی سەربەخۆی خاوەن سەروەرییە، ڕژێمی حوكمڕانی تیاییدا كۆماری نوێنەرایەتی دیموكراسییە”، بەڵام دەبینن پێچەوانەی ئەم ماددە دەستوورییە و لە واقعدا فكرەی فیدراڵی لای سوننەكان و شیعەكان و شەقامی ئێراقی جگە لە كورد قبووڵكراو نییە. هەروەك بینیمان سووننەكان لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو خۆیان دوورەپەرێز گرت و بەشدارییان لە چەندین پرۆسەی سیاسی لە ئێراقی نوێدا نەكرد، وەك بەشدارینەكردن لە هەڵبژاردنی كۆمەڵەی نیشتمانی (جمعیە وگنیە) لە 31 كانوونی دووەمی 2004، هەروەها لەگەڵ دەوڵەتێكی فیدراڵیدا نەبوون بۆ ئێراق، بە هەموو شێوەیەك دژایەتیی خۆیشیان بۆ فیدراڵییەتی هەرێمی كوردستان دووپات دەكردەوە. بە هەمانشێوەی سوننەكان، شیعەكانیش لە ساڵی 2015 دژی بە فیدراڵی بوونی هەرێمی بەسرە وەستانەوە. هەست دەکرێ شێوازی هەڵسوکەوتی دەسەڵاتداران و کاربەدەستانی وڵات بە هەمان ئەقڵییەت و تێگەیشتنی دەوڵەتێکی یەکپارچەی ناوەندگەرایە، ئەمەیش پیشاندەری ئەو ڕاستییەیە بڕواداربوون بە پرەنسیپ و بنەماکانی سیستەمی فیدراڵی، یان هەر نییە یان زۆر لاوازە. جگە لەمەش، ئاراستەی بیرکردنەوە و ستراتیژیی دەسەڵاتداران و خەڵکی تاکە هەرێمی ناو دەوڵەتی ئێراق، هەرێمی کوردستانە، بە ئاراستەی هەنگاونان بەرە و سەربەخۆیییە؛ لهبهر ئهوه نایانەوێ ئەو دەسەڵات و سەڵاحییاتەی بەر لە دروستبوونی دەوڵەتی نوێی ئێراق هەیانبووە لە دەستی بدەن، یاخود سنوورداری بکەن. بۆیە؛ بیرکرنەوە و کارکردن بە دوو ئاراستەی تەواو جیاواز و دژبەیەک، وا دەکات بنەماکانی سیستەمی فیدراڵی و دیموکراسی تەوافوقی لەسەر هەر دوو ئاستی سیاسی و دارایی نەتوانێ سەرکەوتن بەدەست بهێنێ و بگاتە ئامانجەکانی خۆی.
پێنجەم؛ کاڵبوونەوەی ئەو سێ چەمکە سەرەکییەی (تەوافوق، تەوازن و شەراکەت) ئێراقی نوێی لەسەر بوونیادنرا، ئەو سێ دەستەواژەیە بە سێ خاڵی جەوهەری لە سیستەمی حوکمڕانیی ئێراق هەژمار دەکرێن. بۆیە کاڵبوونەوە یاخود نەمانی ئەو سێکوچکە سەرەکییە یەکێکە لە ئاڵنگاری و بەربەستەکانی بەردەم دیموکراسی تەوافوقی لە ئێراق.
شەشەم؛ لێکترازانی ئیتنی و مەزهەبی و سیاسی لە فراوانترین پانتایی خۆیدا دەگوزەرێت، بە جۆرێك سرووشتی دیزاینکردنی ئێراق وەها هەڵکەوتووە؛ ئەستەمە ئەو دیزاینە بگۆڕێت، سووننە عەرەبەکان دراوسێی ڕەهەندە سوونییەکەی خۆیانن، لەوانەش ئەردەن و سعودییە و سووریا. شیعەکان دراوسێی رەهەندە شیعییەکەی خۆیان کە ئێرانە. کوردیش بەهەمان شێوە دراوسێی ڕەهەندە کوردییەکەی خۆیان لە هەر سێ پارچەکەی دیکەی کوردستاندا. ئەم دیزاینە گۆڕانکای بەسەردا نایەت، بۆیە ئەو لەیەكترازانەش بووە بە کولتوور و مەحاڵە گۆڕانکاری بەسەردا بێت.
حەوتەم؛ زاڵبوونی ئایدیۆلۆژیای ئیسلامی سیاسی بەسەر تەواوی پێکهاتە عەرەبییەکانی ئێراقدا، حیزبە مەزهەبییەکانی شیعە و سوننە، ئاین و شەریعەتی ئاسمانی و حوکمی تیۆکراتی لە ڕووی تیۆرییەوە بە بنەما دەگرن بۆ حکومدارێتی و بەڕێوەبردنی کاروباری دەوڵەت و کۆمەڵگا. ئەم دید و تێڕوانینە تیۆکرایەتیەش لەگەڵ جەوهەری دیموکراسیدا یەکناگرێتەوە.
هەشتەم؛ بوونی ئینتیما و وەلا بۆ تائیفە و مەزهەب و ئیتنێکی دیاریکراو لەبری ئینتیما بۆ وڵات و بەرژەوەندییە باڵاکانی وڵات. ئەمەش بە واتای هەبوونی ململانێی بەردەوام و قووڵ دێت لە نێوان پارتە سیاسییەکان و پێکهاتە ئاینییەکان (بەتایبەت لە نێوان مەزهەبی سوننەو شیعە)، کە وایکردووە تاکی ئێراقی لەبری ئەوەی وەلای بۆ ئێراق ببێت وەکوو دەوڵەت، وەلای بۆ گرووپە ئیتنی و تائیفی و مەزهەبی و سیاسییەکان هەیە.
نۆیەم؛ پابەندنەبوون بە دەنگی دەنگدەر، بەواتایەکی دیکە پابەندنەبوون بە دەرەنجامی هەڵبژاردن و ویست و داخوازییەکانی دەنگدەران لەکاتی هەڵبژاردنەکاندا. لاوازی و نەبوونی متمانەی سیاسی لەنێوان هێزو کوتلە سیاسییەکانی سەر گۆڕەپانی سیاسی لە ئێراق. هەروهها جێگیرنەبوونی هەڵوێستە سیاسییەکانی نوخبەی سیاسی ئێراقی لەلایەک و کەمی ئەزموونی سیاسیەکان لەلایەکیترەوە. ئەمەش ڕەنگیداوەتەوە کە کەسی شیاو لە شوێنی شیاو نەبێت.
دەیەم؛ نەبوونی ناسنامەیەکی نیشتیمانی یەکگرتوو کە هەموو هاوڵاتیانی ئێراق پێکەوە گرێبدات. مەسەلەی جیاوازییە کۆمەڵایەتییەکان لە کۆمەڵگای ئێراقدا نەبۆتە هۆی سیمای بە هێزی ئەو دەوڵەتە، بەڵکو بە پێچەوانەوە هۆکارێک بووە بۆ زاڵبوونی فیئەیەک بەسەر فیئەکانی دیکەدا. بە واتایەکی دیکە پێکهاتەی باڵادەست هەوڵی سڕینەوەی هەموو تایبەتمەندییەکانی پێکهاتە نەتەوەیی و ئاینییەکانی دیکەی داوە.
یازدەیەم؛ ئێراق ڕووبەڕووی ئاستەنگی گەورەی ئابووری بۆتەوە بە هۆی بوونی ناشەفافی و گەندەڵی لە کۆکردنەوە و دابەشکردنی داهات، هەر ئەمەشە وایکردووە کۆمەڵگای ئێراقی بۆ دوو چین دابەشببێت، بە جۆرێک چینێکی ئێجگار دەوڵەمەند و زەنگین دروستببێ بە سوود وەرگرتن لە داهات و موڵکی گشتی دەوڵەت، لە بەرانبەردا دروستبوونی چینێکی هەژار و نەدار و کەمدەرامەت بە هۆی سوودمەند نەبوونی لە سامانی گشتی وڵات.
دوازدەیەم؛ کولتوور و کەڵکەڵەی دیکتاتۆری دەکات هەم لە لای تاکی ئێراقی و هەم لەلای هێزە سیاسییە باڵادەستەکان بوونێکی کردەیی هەیە. بەشێکی بەرچاوی نووخبەی سیاسی و ڕۆشنبیری لە ئێراقدا بەتایبەت لای شیعە پاشان سووننەکان بانگەشەی جێبەجێکردنی دیموکراسی زۆرینە دەکەن لەبری چەسپاندنی دیموکراسی تەوافوقی لە ئێراقدا.
“بەرەنجام”
دیموکراسی تەوافوقی لە ئێراقدا ڕووبەڕووی کۆمەڵیک ئاستەنگ و ئاڵنگاریی بۆتەوە، کە بەشێوەیەکی گشتی دەکرێت پۆلێن بکرێن بۆ ئاڵنگاری کولتووری و کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و یاسایی … هتد. کە بەبێ چارەسەر کردنی ئەو ئاستەنگانە ئەستەمە پرۆسەی دیموکراسی تەوافوقی لە ئێراقدا بەشێوەیەکی پیویست گەشە بکات و بەرەوپێشەوە بچێت. بۆیە ئەگەری جێبەجێبوون و دەرفەتی پیادەكردنێكی ڕاستەقینەی دیموكراسی تەوافوقی لە ئێراقدا ئەگەرێكی لاوازە و ئەو شێوازە فەرمانڕەواییەش كە لە ئەمڕۆی ئێراقدا گیراوەتەبەر، هاوکار و یارمەتیدەر نییە بۆ سەرپێخستنی بنەما و ڕەگهزەکانی دیموكراسییەكی تەوافوقی لە ڕابردوو و ئێستا، واش پێشبینی دەکەین بۆ داهاتوویەكی نزیك سەرپێخستنی دیموکراسی تەوافوقی لە ئێراقدا چاوەڕوانكراو نەبێت.
تێبینی// لە نووسینی ئەم وتارەدا سوود لەم سەرچاوە وەرگیراو.
1-هۆشەنگ دارا حمە أمین، دیموكراسی تەوافوقی و ئەگەری جێبەجێبوونی لە كوردستانی ئێراقدا، نامەی ماستەر، كۆلێژی یاسا و ڕامیاری، زانكۆی سەلاحەددین – هەولێر، 2008.
2-ئیبراهیم مەلازادە، هەڵبژاردنەکانی ٢٠١٨ی ئێراق و وەهمی دیموکراسیەت، زنجیرە بڵاوکراوەکانی ناوەندی کوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەکان KCCRC، ژمارە (23)، ئازاری 2018.
– 3أرنت ليبهارت، الديمقراطية التوافقية في مجتمع متعدد، ترجمة: حسني زينه، معهد الدراسات الاستراتيجية-العراق، بغداد-بيروت، 2006.
4-حمد جاسم محمد الخزرجي، مستقبل الديموقراطية التوافقية في العراق، مجلة رسالة الحقوق، جامعة كربلاء، السنة الخامسة، العدد الثالث، 2013.
5-سهيلة عبد الانيس، في معوقات التحول الديمقراطي في العراق: دراسة في المعوقات الداخلية، مجلة السياسية و الدولية، كلیة العلوم السیاسیة/ الجامعة المستنصریة، العدد (7)، 2007.
