پێشبینی دەکرێت بودجەی ساڵی 2023 بەرزترین بێت لە مێژووی وڵاتى ئێراقدا، بەهای نەختینەی نزیکە لە 200 ترلیۆن دینار کە دەکاتە نزیکەی 140 ملیار دۆلار. پڕۆژە یاسای بودجە تەواوبووە. بەهۆی ناکۆکییەکانى، پشکى هەرێمى کوردستان و ناجێگیریی بەهاى دینار بەرامبەر دۆلار، ناردنى پڕۆژەیاسای بوجەى 2023 ـیان لە وەزارەتى داراییەوە بۆ حکومەت و لەوێوە بۆ پەرلەمان، دواخستووە.
“پرۆژە یاسایى بودجەى 2023 ئێراق”
سياسه‌تى دارايى له ئێراق ماوه‌يه‌كى درێژه به‌ده‌ست چه‌ندين كێشه‌وه ده‌ناڵێنێت له هه‌ردوو لايه‌نى )داهاتى گشتى و خه‌رجى گشتى(وه به وردبوونه‌وه له سياسه‌تى دارايى ئێراق بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه ئه‌و سياسه‌ته سه‌ركه‌وتوو نه‌بووه و كاريگه‌رى نه‌بووه له ڕێگريكردن له هه‌ڵبه‌ز و دابه‌زى ئابوورى و قه‌يرانه‌كان كه ڕوو به ڕووى ئابووى ئێڕاق بوونه‌وه. له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئابوورى ئێراق به‌ده‌ست چه‌ندين كێشه‌وه ده‌ناڵێنێت، له پێش هه‌موويانه‌وه پشت به‌ستنى ڕه‌هاى بوودجه‌ى گشتى به داهاتى فرۆشى نه‌وت، به بێ هه‌وڵدان بۆ فره‌چه‌شنكردنى په‌يكه‌رى داهاتى گشتى، بۆ ده‌ربازبوون له كاريگه‌رى هه‌ڵبه‌ز و دابه‌زى نرخى نه‌وت له بازاڕى جيهانى، سه‌ره‌ڕاى هه‌بوونى كه‌مته‌رخه‌مى و هه‌بوونى كه‌لێنى كاتى زۆر له نێوان بڕياردان و جێبه‌جێ كردنى. له كۆتاييدا و له هه‌موو هۆكاره‌كان مه‌ترسيدارتر هه‌بوونى گه‌نده‌ڵى به‌ڕێژه‌يه‌كى زۆر و به‌كارهێنانى دارايى گشتى له به‌رژه‌وه‌ندى چه‌ند گرووپێكى ده‌ست ڕۆيشتوو له ئێراق.
بەپێی ئەو خشتەیەی کە وەزارەتی دارایی ئێراق بۆ داهات و خەرجیی ساڵی 2022 بڵاویکردووەتەوە، ئێراق بەڕێژەی 95٪ پشت بە داهاتی نەوتی دەبەستێت. بەپێی خشتەکە، داهاتی ئێراق بەمشێوەیە بووە:
داهاتی نەوتی (154 تریلیۆن و 38 ملیار و 649 ملیۆن و 122 هەزار دینار)
داهاتی نانەوتی(7 ترلیۆن و 658 ملیار و 787 ملیۆن و 624 هەزار دینار)
کۆی داهات(161 تریلیۆن و 697 ملیار و 436 ملیۆن و 746 هەزار دینار)
– رێژەی داهاتی نەوتی لەکۆی گشتیی داهات: 95٪
– رێژەی داهاتە نانەوتی لە کۆی گشتیی داهات: 5٪
لە کۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی ئێراقدا رۆژی دووشەممە، 13-2-2023 بە سەرۆکایەتی محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیران، پرۆژە یاسای بودجە بۆ ساڵەکانی (2023 و 2024 و 2025) پەسەندکراون.
قەبارەی بودجەی ئێراق 197 ترلیۆن و 828 ملیار دینارە و 63ترلیۆنیش کورتھێنانی ھەیە،لە پڕۆژەی بودجەدا بودجەی بەکاربردن بە 150 ترلیۆن و 293 ملیار دینار، بودجەی وەبەرھێنانیش بە 47 ترلیۆن و 555 ملیار دینار دیاریکراوە، ھەروەھا داھاتی نەوت بە 117 ترلیۆن و 252 ملیار دینار دیاریکراوە. ڕەشنووسی یاسای بودجە بۆ ساڵی 2023 نزیک بوو لە تەواوبوون و ئامادەبوو بۆ ڕەوانەکردنى بۆپەرلەمان، بەڵام ئەوەی ئەمەی دواخست قەیرانی دۆلارە و، هەڵاوسانی نرخی ئاڵوگۆڕی دراوە، ئەوە پەسەندکردنی بودجەی دواخست، بڕیاری حکومەتە بۆ کەمکردنەوەی نرخی فەرمی دیناربەرامبەر دۆلار و بەرزکردنەوەى بەهاى دینارى ئێراقى بەرامبەر دۆلار بووە هۆی داڕشتنەوەی دووبارە پڕۆژە یاسایى بودجە لەئەنجومەنى وەزیران دووبارە بەپێی نرخی فەرمی نوێی کە 100 دۆلارە یەکسانە بە 132هەزاردینارى ئێراقى.
تەنانەت پرسی قەرزە ناوخۆیی و دەرەکییەکان و، کارکردن بەردەوامە و ئەمەش ڕەنگە لە ماوەی دوو هەفتەی داهاتوودا دەنگدانى لەسەربکرێت لەپەرلەمانى ئێراق.
بودجەی ساڵی 2023 تەواو جیاواز دەبێت لە بودجەی پێشوو، لەڕووی پڕۆژەی خزمەتگوزاری و تەرخانکردنی دارایی بۆ تەواوکردنی ئەو پڕۆژە گرنگانەی کە ڕێژەی تەواوکردنیان زۆرە، هەروەها کورتهێنانیان تێدایە. خەمڵێندرێت و، لە ڕێگەی پارەی زیادەی ساڵی دارایی ڕابردووەوە پڕدەکرێتەوە. لە ساڵی 2022دا مووچەی مووچەخۆرانی ئێراق 43 تریلیۆن و 76 ملیار دینار بووە، لەکاتێکدا لە ساڵی 2021دا 42 تریلیۆن و 44 ملیار دینار بووە، واتە بەراورد بە ساڵی 2021، رێژەی مووچەی مووچەخۆران لە ساڵی 2022دا 2.9٪ زیاتر بووە.
لە یاسای بودجەی ساڵی 2021دا 53 تریلیۆن و 834 ملیار وەک مووچە و پاداشتی فەرمانبەرانی ئێراق جێگیرکرا، دواتر لە ساڵی 2022 ژمارەیەکی زۆر مووچەخۆر زیادبوون و لانیکەم هەر پارێزگایەک هەزار کەسی بۆ دامەزرا، جگە لە بەهەمیشەییکردنی وانەبێژان و گرێبەستەکان و دواتر نزیکەی 800 هەزار کەسی دیکەش دامەزران، بۆیە پێشتر زیاتر لە 3 ملیۆن و 260 هەزار مووچەخۆر لە ئێراق هەبوون و ئێستا بۆ زیاتر لە چوار ملیۆن زیادیکردووە.
پێشبینی دەکەین لە رەشنووسی بودجەی ساڵی 2023ـی ئێراق 60 بۆ 65 تریلیۆن دینار بۆ مووچەی مووچەخۆرانی ئێراق تەرخان بکرێت. بودجە بەگشتی زیاتر لە 198 تریلیۆن دەبێت و بەو پێیە یەک لەسەر سێی کۆی بودجەکە بۆ مووچەی مووچەخۆران دەبێت؛ هەروەها پارەی مووچەخۆران رێژەی 70٪ـی بوودجەی بەکاربردن پێکدەهێنێت. وەزارەتی خوێندنی باڵا رێژەی 5.23٪ـی مووچەی مووچەخۆرانی بەردەکەوێت و وەزارەتی پەروەردە رێژەی 5.3٪ و وەزارەتی تەندروستی 3.17٪ و پارێزگای بەغدا 6.79٪ دەبێت، لەکاتێکدا پارێزگای زیقار رێژەی 2.65٪، بابل 2.62، بەسرە 2.61، دیالە 2.1٪، نەجەف 1.76٪، دیوانیە 1.86٪، کەربەلا 1.49٪، واست 1.62٪ دەبێت.
“پشکى کورد لە پرۆژە یاساى بودجەى 2023“
لەچوارچێوەی بڕیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ چارەسەرکردنى کێشەکانى لەگەڵ بەغداد، حکومەتى هەرێمى کوردستان ئەوپەڕی نەرمى نواندووە لەسەر بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان گەیشتوینەتە رێککەوتن و دوا داڕشتنی بەندەکانی لەلایەن هەردوولاوە تەواوبووە بە ئاگاداری و چاودێری سەرۆکوەزیرانی ئێراق و سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان. لەنێوان هەردوو شاندەکەی هەولێر و بەغدا سێ لیژنەی لاوەکی و تەکنیکی هەن بۆ گفتوگۆکردن و گەیشتن بە رێککەوتن لەسەر پرسی بودجە، دەروازە سنوورییەکان، یاسای نەوت و گازی فیدرالی.
لەبارەی رێککەوتنی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتى ناوەندى و پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی ساڵی 2023ئێراق رێژەکە 12.6٪ـە،دیارى کراوە ئەو رێژەیەش لە یاسای بودجەی ساڵانی رابردووشدا هاتووە، بەو پێیە و بەپێی بودجەی گشتی ئێراق بۆ ساڵی 2023 کە بریتییە لە 197 تریلیۆن و 828 ملیار دینار دەبێت، پشکی هەرێمی کوردستان دەگاتە 24 تریلیۆن و 926 ملیار دینار و 328 ملیۆن دینار، کە ئەگەر بەهای 100 دۆلار بە 132 هەزار دینار هەژمار بکرێت کە نزیکە لە بەهای دۆلار لە بانکی ناوەندیی ئێراق، ئەوا پشکی هەرێمی کوردستان بە دۆلار لە ساڵی 2023دا دەگاتە 19 ملیار و 174 ملیۆن دۆلار. ھەر بەپێی پڕۆژەکە، تێکڕای داھاتی نەوتی ھەرێم دەچێتە حسابێکی بانکییەوە لەژێر چاودێری سەرۆک وەزیرانی ئێراق و حکومەتی ھەرێم دەبێت داھاتی ٤٠٠ ھەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە رادەستی بەغداد بکات.
لەبارەی دیاریکردنی رێژەی 12.6٪ـی بودجە وەکو پشکی هەرێمی کوردستان، ئەو رێژەیەی دیاریکراوە هیچ بنەمایەکی یاسایی نییە و بڕیارێکی سیاسییە تاوەکو سەرژمێریی دانیشتووان دەکرێت و جیاوازییەکە بۆ هەرێمی کوردستان دەگەڕێندرێتەوە وەزارەتی دارایی و لیژنە پەیوەندیدارەکان بە بەردەوامی و ڕۆژانە کاردەکەن، تەنانەت لە ڕۆژانی پشوویشدا، پەرلەمان پێویستى بە نزیکەی دوو مانگە بۆ پەسەندکردنی بودجە، دوای پێداچوونەوە. دەنگدان لەسەر ئەم پرۆژە یاسایە بێبەش نابێت لە جیاوازی نێوان بلۆکە سیاسییەکانی ناو ئەنجومەنی نوێنەران.
“دەرئەنجام”
بودجەی دارایی ئێراق لەدوای ئازاد کردنى لە لایەن ئەمریکاو هاوپەیمانانەوە لە ساڵی 2003 بەشێوەیەکی بەرچاو بەرە بەرە بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام ئەمە بەشداری نەکرد لە باشترکردنی واقیعی ژیان و خزمەتکردنی ئێراقییەکان. دەبوو بەر لە دەستپێکی ساڵى 2023 رێککەوتن لە نێوان هەولێر و بەغدا لەبارەى بودجە بکرایە، بەڵام بڕیاری دادگەى باڵاى فیدراڵیى ئێراق لەدژى ناردنى پارە بۆ هەرێمى کوردستان، بە یەکێک لە بەربەستە یاساییەکانى بەردەم رێککەوتن لەو بوارەدا دادەنرێت، کە پێویستی بە چارەسەربوو. ساڵى 2022 ئێراق پڕۆژەیاسای بودجەى پەسند نەکرد و کارى بە سیستمى خەرجکردنى یەک لەسەر 12ى بودجەى خەرجکراوى ساڵى 2021 کرد.
ئەو پڕۆژەیاسایەى ئەمڕۆ پەسەند کرا بۆ ماوەى سێ ساڵە هاوشێوەى هەندێک وڵاتى دیکە کە بودجەکانیان لە سێ بۆ پێنج ساڵ پەسند دەکەن، بەڵام لە چوارچێوەى یەک پڕۆژەیاسادایە. ئەگەر هەیە کۆتایی مانگى ئادار پڕۆژەیاساکە لە ئەنجوومەنى وەزیرانى ئێراقەوە رەوانەى پەرلەمان بکرێت و پەسندکردنى بکەوێتە مانگى نیسانەوە.
بەپێی رێوشوێنە یاساییەکان، لە دانیشتنێکی پەرلەماندا خوێندنەوەی یەکەم بۆ رەشنووسی بودجە دەکرێت، دواتر لیژنەی دارایی راپۆرتێک لە تێبینی و پێشنیازەکانی ئەندامانی و ئەندامانی لیژنەکانی دیکە ئامادەدەکات، دواتر خوێندنەوەی دووەمی بۆ دەکرێت و دەنگ لەسەر پەسندکردنی دەدرێت. دوای پەسندکردنی پڕۆژەیاسای بودجە لە پەرلەمان، سەرۆککۆمار واژۆی دەکات و لە رۆژنامەی وەقائیعی ئێراقی بڵاودەکرێتەوە و جێبەجێ دەکرێت.
