لە نهێنییەكانی كۆمەڵگای ئێراقی؛ لە نێوان یارسان ‌و یەزیدییەكاندا: بەشی یەک

لە ڕۆژئاوای لازقیە كەوانەیەكی سەیر دەبینم، كەوانەكە لە كەناری دەریای سپییەوە دەسپێدەكات‌و لە ڕۆژهەڵاتی ئێراق لای چیاكانی پشتكۆ كۆتایی دێت. كۆمەڵێكی زۆری  یارسانەكانی تیادا دەبینم، ئەو كۆمەڵانەی زیادە ڕەوی دەكەن لە پیرۆزكردنی “عەلی كوڕی ئەبوتالیب”دا. ئەوان لەم  چەماوەیەدا نیشتەجێن، ئەم كەوانەیە دانیشتوانی بەشێوەیەك ئابڵوقەداوە شێوازی نیشتە جێبوونیان بۆخۆی  پەیامێكە‌و جێگای تێڕامانە.

وەك زانراوە ئەو  ناوچەیە نوقمە لەو عەلویانەی كە بەڕادەیەك  “عەلی كوڕی ئەبوتالیب” پیرۆز دەكەن نزیكی دەكەنەوە لە پەرستن، ئەو كۆمەڵانە لە چیاكانی (نوسەیریە) نزیك بە شاری (لازقییە) بڵاوبوونەتەوە، لەم تووندئاژۆیانە كۆمەڵێكیان لە شارۆچكەی عانە و نزیك بەو شارۆچكەیە دەبینرێن. كەوانەكە بە ناوچەی فوراتدا بەرەو ڕۆژهەڵات تێدەپەڕێت ‌و درێژ دەبێتەوە تا دەگات بە كۆمەڵەی  بابەوەییەكان لە شارۆچكەی تەلعفەر نزیك بە قەزای سنجار كە ئەوانیش تووندئاژۆن.

لە هەندێ‌ دێهاتی ڕۆژئاوای شاری موسڵا كۆمەڵێكی گەورەی شەبەك دەبینرێت كە بە دەهەزار سەر دێنە ئەژمار، سەرچاوە ئینگلیزێكان نووسیویانە:  خەڵكانی شەبەك “عەلی كوڕی ئەبوتالیب” دەپەرستن.

پاشان كەوانەكە لار دەبێتەوە بەرەو باشوری ڕۆژهەڵات تا دەگاتە كەركوك، لەوێندەر دەستەیەك لە یارسانەكان لە گوندی (عەلی سەرای) دەبینرێنن، لەوانەیە لە جێگای دیكەش هەبن، جاریكی دیكە كەوانەكە  بەرەو مەندەلی  خوار دەبێتەوە‌و لەدێی (دووشێخ) كۆمەڵەی قەڵەم حاجیە دەبینرێن كە لە خۆشەویستیان بۆ “عەلی كوڕی ئەبوتالیب” زیادە ڕەویدەكەن. كەوانەكە لە باشورو لە شاخەكانی پشتكۆ كۆتایدێت، تیرەی لەك و تیرەكانی دیكەی لوڕ لەوناوە نیشتەجێن‌ و پەیڕەوی لە ڕێبازی یارسان دەكەن.

لێرەدا لە بەردەم ئەم كەوانە نامۆیەدا سەرسام دەوەستین كە ئەم كۆمەڵە دینیەیی لە خۆگرتووە‌و پەیڕەو بنەمای ئاینەكەیان هاوشێوەیە! دەبێت نهێنی ئەمكارە لە چیدا بێت؟

ئەوەی ئەو دوو دڵی‌ و سەرسامیە زیاتر دەكات كەوانەیەكی دیكەی هاوتەریبە لە بەشی ڕۆژئاوا هاوشێوەی كەوانەی یەكەمە، بەڵام ئەم كەوانەیە لە لای ڕۆژهەڵاتەوە ڕوو لە باكور دەكات، واتە بە پێچەوانەی كەوانەی یەكەمەوە درێژ دەبێتەوە تا نزیك كەناراوەكانی دەریای قەزوین.

لەم كەوانەیەدا كۆمەڵێكی دیكەی ڕیز پەر نیشتەجێن كە كۆمەڵەی  یەزیدی  بەناوبانگن. دەبینرێت یەزیدێكان لە باكوری سوریا بڵاوبوونەتەوە، هەروەها لە شەنگار ڕۆژئاوای موسڵا ژمارەیان زۆر دەبێت، دواتر بەهێواشی ئەم كەوانەیە ئاراستەی باكور وەردەگرێت تا دەگاتە قەزای شێخان كە ناوەندی گشتی یەزیدێكانە، یەزیدێكان لە هەكاری و ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵا لە ئەرزەڕوم دەبینرێن، هەروەها لە دەشتایەكانی دەریای قەزوین‌و شاخاكەكانی قەفقاسیادا هەن. بەمشێوەیە دەبینین كەوانەكان بەرانبەری یەكتریان گرتووە، كۆمەڵە توندڕەوەكان یەكێكیان بنەچەكەی دەگەڕێتەوە بۆ “عەلی كوڕی ئەبوتالیب” ‌و ئەودیكەیان بۆ “یەزیدی كوڕی مەعاویە”، بە ڕاستی ئەوە نهێنیەكی كۆمەڵایەتییە، ئێمە لە بەرانبەریاندا تەنها دەتوانین سەرسامانە ڕابوەستین.

لێرەدا پێویستە چركەیەك بوەستین‌ و لێكۆڵینەوە لەو دووكۆمەڵە دژبەیەكە بكەین، هەرچی یارسان ڕاكان هاوڕان لەسەر كرۆكی بیروباوەكەیان، ئەوان بەدەر لە جیاوازی ناوەكانیان لە پیرۆز ڕاگرتنی عەلیدا زیادە گۆییدەكەن، هەندێجار لە بەرز ڕاگرتنی كوڕەكانیشی هەمان تێڕوانیان هەیە.

بەڵام لێكۆڵەران لە سەر بنەمای ئاینی یەزیدییەكان‌و بیروباوەڕویان تەواو جیاوازن، (هبة اللە) شارستانی بنەچەیان دەگەڕێنێتەوە بۆ شاری یەزد كە ناوەندی ئاینی زەردەشتی بووگە، بڕێكی دیكە بنەچەیان  دەگەڕێنەوە بۆ كۆمەڵێك لە خەوارجیەكان كە شوێنكەوتەی  یەزدی سەلما بوون. “مێجەر ڕاولنسون” بنەچەیان  دەگەڕێنێتەوە بۆ یەزدەم، یەزدەم  كۆنە شار بووە لە نزیك  موسڵا، هەرچی خاوەنی  پەرتووكی نەساترەیە  دەنوسێت: یەزیدییەكان یەزدان پەرستن. هەندێكی دیكە لە لێكۆڵەران بنەچەیان دەگەڕێنێتەوە بۆ یەزیدی كوڕی مەعاویە.

یەزیدییەكان خۆیان شتێكی ئەوتۆ لەسەر ئاینەكەیان ئاشكرا ناكەن، ئاینەكەشیان داوایان لێدەكات هەركات لەوبارە پرسیاریان لێكرا، ڕاستگۆنەبن‌و بە هەڵە زانیاری بخەنە بەردەست. شایەد ئەم هۆكارە لە بارەی ئاینی یەزیدی‌و دەنگ‌و باسیانەوە جیاوازی‌و ناتەبایی  لە نێوان لێكۆڵەراندا دروست كردبێت. بۆیە لەسەر كۆڵیار پێویستە پەلە نەكات لە بەڕاست زانین و ناساندنی ئەم كۆمەڵەیەو ئاینەكەیان، لەوانەیە خۆیان بۆ چاوبەستەكێ‌  لە خەڵك ئەم زانیاریانە بڵاو بكەنەوە.

من بۆخۆم ئەو ڕایەم لاپەسەندە كە بنەچەیان دەگەڕێنێتەوە بۆ “یەزیدی كوڕی مەعاویە”. پشتڕاستیدەكەمەوە كە ئەم كۆمەڵەیە بەشێكن لە ئەمەوێكان، دواتر لە ئەنجامی خۆپەنادانیان لە شاخ و چیاكان‌و ڕیز پەڕیان لە مەردم  بیروباوەڕەكەیان گۆڕانی  سەیری بەسەردا هاتووە، ئەو كارەشیان لە ئەنجامی چەوساندنەوەی بەردەوامی ئەمەوێكان و شوێنكەوتوانیان بووە لە سەردەمی عەباسێكاندا، ئەم ڕایە مەزندەیەكی زۆر پشتگیریدەكات كە بەڵگەیە لەسەر بنەمای ئاینەكەیان، بێئەوەی ئەو گریمانانە پەیوەندیان بە ناتەواوی‌و دەنگ‌و باسی ناڕاستەوە  هەبێت لەو بارەوە.

فەرموون ئەوە گرنگترین ئەو گریمانانە كە لەو بارەیەوە پەیان پێبراوە:

1. لە ئاینی یەزیدیا  ناوی كەسە ناودارەكانی ئەمەوێكان  بە زۆری دەبینرێت وەك ئیسماعیل بەگ، یەكێك لە سەرۆكە ناودارەكانیان یەكەم  كوڕی ناوی نیا معاویە، دوەمیان یەزید‌و سێیەمیش بایەزید. ئەم ناونانە ئەو فێڵە لە ڕەشە خەڵكەكە ناشارێتەوە كە بۆچی ناوی نەوەكانیان بە ناوی  پاڵەوانانی ئەمەوێكان یان  ناوی ئەو كەسانە دەنێن كە لایان پیرۆزن.

2. ئەمیرەكانیان باوەڕیان وایە  بنەچەیان دەگەڕێتەوە سەر عەبدول مەلیكی كوڕی مەروان جێنوشینی ئەمەوی، ئەو بنەچەیە بەرزو پیرۆز ڕادەگرن، بەشێوەیەك تەنها لە نێوان خۆیاندا نەبێت خێزان پێكناهێنن، هەروەسا لەگەڵا بنەماڵەنەش هاوسەرگیری دەكەن كە تۆڕەمەیان دەگەڕێتەوە سەر “شێخ عبدالقادری گەیلانی”، بۆ ئێمە گرنگ نییە تۆڕەمەی ئەمەوێكان ڕاستە یان نا، دەتوانین ئەوە هەڵبگۆزین ئەوان ئارەزوویانە بنەچەی خۆیان ببەنەوە  سەر ئەمەوێكان.

3. شێخ عەدی یارسانەكان بە پیرۆز  تەوا شای دەكەن ‌و بۆ حەج لە نزیك قەزای شێخان سەردانیدەكەن، كوردێكی زەردەشتی بووە، هەموو نووسەران، ئەوانەی لەسەر عەدی كوڕی مسافر نووسیویانە دەنووسن: عەدی سۆفیەكی گەورە بووە لە زێدی لە دایكبوونی كە سوریایە كۆچیكردووە‌و لە چیایەكی نزیك  بە شاری موسڵا بە گۆشەنشینی ژیاوە، كۆمەڵێكی زۆر لە كوردەكان شوێنی كەوتوون‌و بە پیرۆز تەماشایانكردووە، برێكیان زیادە ڕەویان كردووە لە پیرۆزیەكەیدا‌و  پلەی پیرۆزیان گەیاندوە   بە پلەی خودا، بە ڕای من لەم بوارەدا جۆرێك لە فێل‌و لە خۆبایبوونی  تیادایە.

گرنگ نییە شێخ عەدی، عەدی كوڕی موسافری ئەمەوی بێت كە تۆڕەمەكەی دەگەڕێتەوە بۆ مەروانی كوڕی حەكەم. هەموو مێژوونوسان كۆڕان لەسەر ئەوەی شێخ عەدی لە هەرجێگایەگ گۆشەنشین بووبێت ڕێبازێكی سۆفیگەری بە ناوی عەدەوی دامەزراندوە، ناوی ڕێبازەكە ئاماژەیە بۆ ناوی دامەزرێنەرەكەی، لە ئەنجامی نەفامی، خۆخواردنەوەو دەمارگیری كۆمەڵەكەدا ڕێبازەكە  گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە‌و  دواتر وەك  ئاینی یەزیدی دەركەوتووە.

4. بڕێك لەو بەڵگانەی ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە یەزیدێكان بەشێكن لە ئەمەوێكان،  لێرەدا زۆرێك لە مێژووناسان هاوڕان، چونكە ئەمەوێكان ڕوویان دەدا بە كوردەكان، هەندیجَاریش ڕاستەوخۆ ئەمەوێكان سەرپەرشتیاری كوردەكانیان كردووە، لە بواری  پەروەردەو ئاینەوە  هەندێجار شێخی ئەمەوێكان ڕابەری كوردەكان بوون.

دەگێرنەوە: بڕێك لە هۆزە كوردەكان كە بە ئازایەتی‌و سوارچاكی بە ناوبانگ بوون، لە ڕۆژگاری ئەمەوێكاندا كۆچیان كردووە‌و لەتەك شوێنكەوتوكانیاندا لە چیاكان و شارە بە هێزەكاندا نیشتەجێبوون، بەمشێوەیە‌و بە تێپپەربوونی ڕۆژگار ڕێبازە ڕامیارێكە گۆڕاوە بۆ ڕێبازێكی ئاینی كە پێچەوانەی ئاینی زۆرینەی موسڵمانان بووگە.

پاشئەوەی ئەمەوێكان تەخت‌و تاجیان تارو ماركرا، میمڵەكانیان بەدوایانەوە بوون‌و شوێنیان كەوتن، ئەوانیش ڕوویانكردبێتە شاخەكانی كوردستان، لەم ڕوانگەیەوە دوور نییە كوردەكان ڕوویان دابێتە ئەمەوێكان، گەورەكانیان بە پیرۆز تەواشاكردبێت‌و بۆیان دەرماگیربووبن، بە تایبەت یەزیدی كوڕی مەعاویە كە مۆسڵمانان ڕقیان لێبووە و جمێنیان پێداوە،  وەك هەر ڕەشە خەڵكێك لە گشت كات‌و ڕۆژگارێكدا لە بەرانبەردا ئەوانیش دەمارگیریان پیشانداوە، دواتر كردویانە بە خودا.

لە سروشتی كۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا ئەمكارە نامۆ نییە، زانستی كۆمەڵناسی نوێ‌ بە قانوونی پەرچەكردار ناویدەبات، بە نموونە ئەگەر بە باپیرە گەورەی كەسێك جنێو بدەیت، دەر لەحزە ئەویش باوە گەورەت  دەكوتێتەوە، دواتر لە بەرانبەر قسەكانتدا دەمارگیر دەبێت ‌و دەستدەكات بە پەسنكردنی باپیری ‌و بەشان ‌و باڵیدا هەڵدەدات، شایەد ئەو پێشتر هێندە باپیری بە لاوە گرنگ نە بووبێت ‌و كردەوە باشەكانی جێگای بایەخی نەبووبن، بەڵام پەرچەكردار ئەو بارودۆخەی دەروونیەیی تیادا دروستدەكات.

ئەو قسەیە كە لە پێشەواكەیانەوە “عەدی كوڕی موسافیر” بڵاو بووەتەوە شۆرەتی پەیداكردووە ئەوەیە ئەو بە هەموو جۆر و گشت شێوەكانێوە  دژ بە نەفرەت بووە‌و نەیهێشتووە هاوەڵەكانی نەفرەت لە هیچ كەسێك بكەن. گوماندەبەم ئەو بۆچوونە هۆكارێك بووە كە داوای لە یەزیدێكان كردووە  بەو شێوەیە دوور لە نەفرەت بگرن، لێیان دەگێڕنەوە: گشت وشەیەك واتای نەفرەت یان شێوەی نەفرەت لە خۆبگرێت  لێیان یاساغ كراوە، تەنانەت وشەی (نیل) بە سەر زاریاندا نایەت، چونكە بەرەو نەفرەت بە كێشیاندەكات، كاهووش ناخۆن چون واتاكەی لە نەفرەتەوە نزیكە. تەنانەت ڕقیان لە تف كردن دەبێتەوە، چونكە جۆرێكە لە بەكەمزانین و ناتۆرە، تەنانەت ئەگەر كەسێك ناچاركرا تف بكات دواتر پێویستە شوێن تفەكەی ڕەشبكاتەوە، چون تەنها مەبەستی تفكردن بووە.

تەنانەت  تووندئاژۆكەیان بە ڕادەیەك  گەیشتووە، هەر ووشەیەك  بۆنی نەفرەتی لێبێت بە مۆم دایدەپۆشن، ناوی شەیتان‌و نەفرەت كردنی ئەهریمەنیش بە هەمانشێوە مامەڵەی لە تەكدا دەكەن، چون واتای نەفرەت  دەگەیەنێت. بۆیە ئەهریمەن بە (مەلەك تاووس) یان فریشتەی تاووس ناو دەبەن. ئەم توند ڕۆیە گەیشتووەتە  ئەو پەڕ، لەوانەیە “شێخ عەدی” كاری وەهای لێنەبینرابێت‌و فەرمانی بە وەها كارێكیش نەكردبێت، بەڵام وەسیەتیكردووە كە دوور لە نەفرەت بگرن، تا كەسانی دیكەش هێندە نەفرەت لە باپیرانی ئەو، واتە ئەمەوێكان نەكەن. بەڵام چاوەڕوانی چی لە كۆمەڵگایەكی داخراو دەكەیت كە لە كەژو شاخەكان ژیان بەڕێبكەن‌و پیاوانی ئاینی خوێندەوەی  قورئان‌و تەنانەت خوێندن‌و نووسینیشیان لێ یاسخبكەن. جێگەی سەر سوڕمان نییە ئەگەر ببینین لە  پەیڕەو كردنی ئامۆژگاری پیرەكەیاندا زێدە گۆیی بكەن،  زۆرێك  لەو دەستەو كۆمەڵانەی كە نەفامی‌و توندڕەووی سەراپای داگیر كردوون تەنها دەبێت چاوەڕێی  وەها كارێك بین.

هەرچی پەرستنی ئەهریمەنە لەوانەیە بەر ئەنجامی ئەو توندڕەویەیان بێت كە” شێخ عەدی” داوای كردبووە لە شوێنكەوتوانی داواكاربووە تەنانەت نەفرەت لە ستەمكاریش نەكەن، ئەگەر  ستەمەكەی دیار و ئاشكرابێت ‌و خراپەكاریش لە سەر زەویدا بڵاو بكاتەوە. چون حساب‌و كتابی ئەو لای پەروەردگارە. ئەم وتانە ئامۆژگاری دەروێشكی پیرۆزە! باشە بۆ ئەهریمەن دەڵێن چی، نەفرەت لەویش نەكرێت؟

دەبێت شەیتانیش بە لەعنەت نەكرێت، چونكی شێخەكەیان یاساخیكردووە، لێرەدا خاڵی وەرچەرخان دەردەكەوێت، پێشتر چۆن نەفرەتی یەزید ئەوی پیرۆزكرد لایان ‌و كردیان بە خوڵا. ئایا گومان ناكرێت پاشئەوەی نەفرەتی ئەهریمەنیش یاساخكرا، بە هەمانشێوە ئەویش كرا بە خودا. بێگومان لێرەدا  ئاینەكەیان  بەشێك  لە ئاینی زەردەشتی تێكەڵا بووە كە بۆ گەردون دوو خودا  دیاریدەكات خودای خێرو خوای شەڕ.

لێرەدا قوڕەكە خەستر دەبێتەوە! ئەوان ئەهریمەن‌ و یەزیدی كوڕی دەپەرستن ‌و بە نەفرتیان ناكەن ئەگەر ستەمكار و شەڕانیشبن، چونكی یاساخە. شەیتان دەپەرستن، ئەو خودای خراپەیە ‌ودەستی بەسەر جیهاندا ڕادەگات، چۆنی گەرەك بێت هەڵیدەسوڕێنێت، بۆیە دەبێت بیپەرستن‌و خۆیان لە خراپەكانی پەنابدەن. بە هەمانشێوە یەزیدیش دەپەرستن چون ئەو كوڕی ئەهریمەنە لە پەیكەری مرۆڤدا، كەم  یان زۆر ئەو جیاواز نیە  لە مەردم، تەنها بەو ڕۆحە نەبێت كە لە جەستەیدایە، یەزید  ئامۆژگارێكانی  پەروەردگاری گەیاند بە قەومەكەی‌و  پاشان گەڕاوەتەوە  بۆ لای پەروەردگار.

مێژوو پشتگیری ئەم تیۆرە دەكات، چونكی بەر لە فەتحی ئیسلام نەتەوەی كورد لە پەیڕەوكارانی ئاینی زەردەشتی بوون، نووسەری بە ناوبانگی كورد؛ پایەبەرز “ئەمین زەكی بەگ” دەنووسێت: لەگەڵا ئەوەی نەتەوەی كورد لە ژیاندا پەیڕەویان لە ئاینی ئیسلام دەكرد، تا ماوەیەكیش ئەم ئاینە بە تەواوی لە ژیانی نەتەوەكەدا ڕەگی دانەكوتابوو، چونكە لە ژێر كاریگەری پیاوانی ئاینی زەردەشتی ناو بە ناو دژ بە دەسەڵات و فەرمانی ئاینە نوێیەكە ڕاست دەبوونەوە.

لەم گوتانەوە دەردەكەوێت كە ڕێبازی عەدوی بە كاریگەری هەندێك سرووتی ئاگر پەرستی گۆڕانكاری بەسەرداهات، پاشان وەك ئاینی یەزیدی دەركەوت. دواتر تا ماوەیەكی زۆر بە نهێنی ‌و لە دەروونی هەندێك لە كوردەكاندا مایەوەو پارێزگاری لێكرا.

ئەوی جێگای سەر سوڕمانە یاساخكردنی نەفرەت، هەندێك لەوانی لە لەعنەتكردنی پێشەوا “عەلی كوڕی ئەبو تالیب”‌و كوڕەكانی نەگێڕایەوە، خاوەن كتابی دەبستان بە بێلایەنی لە لێكۆڵینەوەی هەندێك ئاینی بەناوبانگدا نووسیوێتی: یەزیدێكان لە ڕۆژگاری خۆیاندا یان لە سەدەی یازدەی كۆچیدا لەسەر منبەرەوە جمێنیان بە عەلی‌و كوڕەكانیدەدا. بڕێكیان بە شمشێر بە دەستەكان شۆرەتیان ڕۆیشتووە لە جێ نوێژیاندا دەوێستان شمشێرەكانیان بەرزدەكردەوەو عەلی‌و كورەكانیان بە نەفرەت دەكرد.

واینابینم كە یەزیدێكان عەلیان بە نەفرەت كردبێت، لە وانەیە ئەوان مێژوویەكیان بینیوە سیخناخ بووە بە ئازارو كەم وكورتی، هەرچی نەفرەتە بە گشت شێوەیەك  یاساخكراوە لێیان.

نوسەر: عەلی وەردی

وەرگێران: وەهاب حەسیب محەمەد

سەرچاوە: اڵاعمال الكاملة علي الوردي الجز‌ء الاول