لە نهێنی كۆمەڵگای ئێراقی؛ لە نێوان یارسان ‌و ئێزیدێكاندا: بەشی دوو و کۆتایی

وێنەی ئەم بارودۆخە كۆمەڵاتییە لە وڵاتی هندستان‌و وڵاتانی دیكە كە نەفامی لە ناودانیشتوانیاندا بڵاوە دەبینرێت، ئەوانەی سەردانی وڵاتی هندستانیان كردووە دەگێڕنەوە كە چی دوژمنایەتی‌و ڕكابەریەك دە نێوان هندۆس ‌و موسڵمانەكاندا هەیە، ئەو ڕكابەرییە گەیشتۆتە ڕادەیەك هەركات لایەنێكیان پەرستگایەك ئاوەدانبكاتەوە خێرا گروپەكەی دیكە لە بەرانبەردا پەرستگایەك بونیاد دەنێت! هەركات لایەنێك كارێك بكات لە بەرانبەردا لایەنەكەی دیكە شتێكدەكات.

شایەد ناكۆكی نێوان یەزیدێكان ‌و یارسانەكان لەم ئاستەی تێپەڕاندبێت، لێرەدا بڕێك لە بیروباوەڕ و داب‌و نەریتی یارسانەكان‌و یەزیدێكان دەخەینە ڕوو كە پێچەوانەی یەكترن:

1. یەكێك لە دیمەنە پیرۆزەكانی یەزیدێكان تەختی یەزیدە، لە پێناو هەڵگرتن ‌و دانانیا ماندوودەبن، لە كاتی بەرێكردنی رێ‌ ‌و ڕەسمی تەختی یەزید-دا كەسانێكی زۆر بۆ ماچكردنی لە دارێكەوە خۆیان هەڵداشتن ‌و هەڵدەكوتنەسەر یەكتر لە بوارەدا كەسانێك دەمرن (شەهید) دەبن، هەندێك لە لێكۆڵەرەوان دەڵێن: تەختی یەزید لە بەرانبەری كورسی عەلییە. كە سوپا هەڵبژادەكەی “موختار” لە فەتحی شاری موسڵدا بە هیوای سەركەوتن وپیرۆزی لە پێشیخۆیانەوە هەڵیانگرتبوو.

2. لە ڕۆژی كوشتنی “حوسینی كوڕی عەلی”دا یارسانەكان تازیەبارن و خۆیان دەكوتن، لە بەرانبەردا یەزیدێكان لە ڕۆژی دایكبوونی یەزیدا ئاهەنگ دەگێڕن، هەر لەو ڕۆژەدا: ڕۆژۆكەیان دەشكێنن، بە بۆنەی هاتنی چەژنەوە پیرۆزبادی لە یەكتری دەكەن.

خاوەنی كتێبی دەبستان دەنووسێت:  لە سەدەی یازدەی كۆچیدا، یەزیدێكان لە دەرەوەی شار‌و لە مەیدانێكی فراواندا كۆدەبوونەوە، پەیكەریان لە  قوڕ دروستدەكرد، ناوی حوسین‌و هاوڵەكانیان لێدەنا، دواتر بە ناڵی ئەسپەكانیان دەچوونە سەریان ‌و  پارە پارەیان دەكرد، ئەو ڕۆژەیان بە بەرزو پیرۆز ڕادەگرت، چونكی لەو ڕۆژەدا یەزید  بەسەر حوسیندا سەركەوت، ئاخر ئەو گەرەكی بوو دەسەڵاتەكەی یەزید زەوتبكات.

3. لە خودی خۆیان دەگێرنەوە كە یەزیدێكان بە ئارەزووی خۆیان شتاقیان پەرستن ئەنجام نادەن چونكی “شێخ عەدی” لە جیاتی ئەوان خودا پەرستی دەكات، هەندێك لە كۆڵیاران ئەوە پشتڕاستدەكەنەوە كە بۆچی ئەمەوێكان لە نوێژەكاندا جمێنیاندانیان بە عەلی بە واجب زانیوە، چونكی لەوڕژگارەدا شوێنكەوتوانی ئەمەوێكان نەفرتكردن لە عەلییان بە بەشێك  لە پێویستی نوێژەكە زانیوە.

كاتێك جێنوشینی پێنجەم “عومەری كوڕی عەبدولعەزیز” ویستی ئەو دیاردەیە یاساخبكات، خەڵكی حەران دەستبەرداری نوێژكردن بوون، گوتیات: نوێژ بە دەر لە نەفرەت لە “ئەبوتوراب، نازناوی عەلی كوڕی ئەبوتالیبە” دروست نییە. هەندێك  لە مێژوو نوسان دەڵێن: شێخ عەدی لە حەڕان لە دایكبووە. ئایا لەو بارەوە جیاوازیەك هەیە لە نێوان بیرو بۆچونی خەڵكی حەران ‌و یەزیدێكانی ئەوڕۆ. بە هەمانشێوە یارسانەكانیش نوێژ ناكەن، شایەد ڕقیان لە نوێژكردنیش بێتەوە، لە كەسێكی باوەڕپێكراوەوە بیستراوە كاتێك پرسیاری لە شەبەكێك كردووە لە وەڵامدا گوتوویەتی: مەگەر ئەوانەی دژ بە عەلی شەڕیانكردوو بەداخی جەنگیان بەرزكردوە نوێژكەر نەبوون، شوێنەواری كڕنووش بە تەوێڵیانەوە دیارنەبوو، ئیتر چی پێویست بە نوێژكردن دەكات. كەسانێك بۆیان گێرامەوە كە ئەوانەی قەلەم حاجی نزیك مەنەلی ئەوانیش نوێژنەكەرن،  دەڵێن: لە ڕۆژی سەنگەردا پەیامبەر نوێژی لەسەر هەڵگرتوون.

ئایا خوێنەر لە نێوان نوێژنەكردنی قەڵەم حاجی و یارسانەكاندا شتێكی دۆزییەوە؟! 

یەزیدێكان قورئان دەخوێننەوە، بەڵام لەو جێگایانەدا كە شەیتانی تیادا بە نەفرەت دەكرێت یەزیدێكان بە مۆم وشەكان دادەپۆشن، هەرچی یارسانەكانە دبێژن ئەو قورحانەی بەردەست ناتەواو و تێكدراوە! لە ڕاستیدا چل بەشە، هەرچی دە بەشە لابراوەكەیە گشتی لە پەسن ‌و سەنای علی ‌و كوڕەكانیدایە، مێمڵەكانیان لایانبردوە، ئەوان كەلامی خودا زیاد دەكەن‌و ئەمانیش كەمیدەكەنەوە.

4. لە ناو یەزیدێكاندا دەستەیەك هەن بە گوتووبێژكەران ناسراون، سەیاحن بە دێهاتی یەزیدێكاندا دەگەڕێن‌و بەشان‌و باڵی مەلەك تاووسدا هەڵدەدەن، بە ئاوازەزە ناوی دەهێنن، لە ساتەوەختی گەڕان‌و هامۆشۆیاندا پەیكەرێكی لە مس دروستكراوی مەلەك تاووس لەتەك خۆیاندا گێژدەدەن ‌و خێرو بەخششی پێ كۆدەكەنەوە، بەڵام لە ناو یارسانەكاندا كۆمەڵە دەروێشێك  هەس، تەنها ئیشیان لەم دنیایەدا گەڕان‌و ڕێكردنە لە پێناو ستایشی “علی كوڕی ئەبوتالیب”دا، هاوكات كۆكردنەوەی یارمەتییە لە خەڵك وەناو عەلییەوە.

بەو چەردەیە لە ناكۆكی و ناتەبایی دە نێوان یەزیدی‌و یارسانەكان دەستهەڵدەگرم، بەڵام بەرلەوەی شەقڵی كۆتایی بە بابەتەكەوە بنێم كۆمەڵێك ئالەنگاری دیكە ڕوو بە ڕوومان دەبنەوە:

باشە ئەم دژ بەریە توندە  چییە لە موسڵ ‌و دەورووبەری یان ئەوی لە ڕۆهەڵات ‌و رۆئاواوە دەگاتەوە بەو شارە. یاخود بۆچی ترۆپكی كەوانەكە لە موسڵدا بەیەكدەگەن، دەبینین ناوەندی  گشتی یەزیدێكان لە شێخان و شەنگالە، لە باشوریش شەبەكەكان نیشتەجێن، لە بەرانبەر “عەلی كوڕی ئەبوتالیب”دا هێندە تووندئاژۆن تا ڕادەی بت پەرستی پیرۆزیدەكەن.

دەگوترێت لە سەروبەندی ئەمەوێكاندا شاری موسڵاَ شارێكی ئەمەوی بووە، جێنوشینەكانیان ئەو شارەیان خۆشگەرەك بووە، بۆیە شوێنكەوتوانیان بە زۆری لەو شارەدا گردبونەتەوە، دوای ئەوەی دەوڵەتەكەیان لە دەستدا، بۆ ڕاوەدونان ‌و كوشتن بوونە جێگای سەرنجی عەباسێكان، تەنانەت لە موسڵا قەسبخانەیەكی گەورەیان بۆ سازكرا، زێدە گۆیی نییە ئەگەر بڵێن: ئەمەوێكان لەو ساتە وەختەدا ڕوویان لە شاخەكانی دەورو و بەری شاری موسڵا كردبێت كە كوردەكات تیادا نیشتەجێبوون، ئەوانیش لە بەرانبەریاندا خۆشەویستی ‌و سۆزیان  هەبووبێت بۆیان، پێشتر باسمانكرد  خراپ نییە وەبیرخۆمانی بهێنینەوە ئەو ڕیز پەڕییە لە شاخەكاندا دەرئەنجامی بەستەڵەكی هزر و توندڕەوی ئاینی بووە كە لە ژیانی چەندین نەوەدا درێژەی كێشاوە. ئەوەیە نهێنی هەبوونی یارسان و دژبەرەكانیانە لەوناوەدا. بەڵام پێویستە حاڵیبین، بۆچی ئەم دوو كۆمەڵە دژبەیەكە لە شێوەی دوو كەوانەی بەرانبەردا نیشتەجێن،  لە ڕۆژئاوادا هاوشانی یەكترن‌و لە ڕۆژ هەڵاتدا  لە یەكدی دوور دەكەونەوە، دەسپێكی هەرتكیان لە باكوری وڵاتی سوریایە لە ڕۆژئاواوە، بەڵام یەزیدێكان بەرەو باكور لار دەبنەوە بۆ پشتی موسڵ هێدی هێدی تا دەگەن بە دەریای قەزوین، یارسانەكانیش ڕوەو باشوری ڕۆهەڵات لار دەبنەوە تا دەگەن بە شاخەكانی پشتكۆ، لە ناو ئەو شاخانەدا بڵاوەی لێدەكەن.

مامۆستا “محمد محمود جومعە” بۆماندەگێڕێتەوە: لە مۆزەخانەی بەریتانیا دەستنوسێكی كۆنی دەستكەوتووە، مێژووی نووسینی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی شەشەمی كۆچی، نووسەرەكەی (ئیبن ئەزەرقی فارقییە)، ئەو دەڵێت: لە دێیەكی شاخاوی نزیك بە دەریاچەی قەزوین كۆمەڵێكی دۆزیوەتەوە  كە پاشماوەی بكوژەكانی “حوسینی كوڕی عەلی”ن، بۆ شوێن بزری ‌و لە بەرچاو  گومبوون لەو ناوشاخانە خۆیان پەناداوە، ئەم هەواڵە نامۆیە، لە هەندی ڕووداودا مێژوو پشتگیری دەكات، پێشتر باسمانكرد موسڵا شاری ئەمەوێكان بووە، “موختار” كە بۆ تۆڵە سەندنەوە شوێن بكوژانی “حوسێن” دەكەوت سوپایەكی ناردە سەر موسڵ، سوپاكە وەك ڕزگاركەر ڕوویكردە شارەكەو كورسیەكەی “عەلی كوڕی ئەبوتالیب”ی لە پێشخۆیەوە هەڵگرتبوو. ئایا ئەمكارە ئەوەدەگەیەنێت كە  بنەچەی هەندێك  لە یەزیدێكان بچێتەوە سەر بكوژانی “حوسێن”، یەزیدێكانی ئەمرۆ لەو ناوچانە نیشتەجێن كە فارقی باسیندەكات.

هۆكاری بڵاو بوونەوەی یارسانەكان لە چیاكانی پشتكۆ لە ڕۆژهەڵاتی ئێراق دەگەڕێتەوە بۆ ڕووداوێكی مێژووی “ئەبو فەرەجی ئیسفەهانی” باسیدەكات، شایەد ئەم باسە بۆ ئەم ڕووداوە بە دەرمانبخوات، بەر لە تاروماربوونی دەسەڵاتی ئەمەوێكان بە ماوەیەكی كەم ڕووداوەكە ڕوویداوە، پوختەی كەلام ئەوەیە: لە كۆتایی دەورانی ئەمەوێكاندا لە خوزستان كەسێك لە هۆزی بەنوهاشم ‌و لە نەوەی “جافری كوڕی ئەبوتالیب”بە ناوی “عەبدولڵا كوڕی معاویە” دەركەوتبوو، پۆشاكی خوری لەبەردەكردو و سیمایەكی جوانیشی هەبوو، داوای لە مەردم  دەكرد لەسەر ڕەزامەندی پەیامبەر پەیمانی  پێبدەن، دواتر “عەبدولڵا” لەو دەروبەرە دەوڵەتێكی بەهێزی دامەزراند. بەڵام دواتر دەركەوت ڕەگ ‌و ڕەگەمای پیرۆز نییە‌و هەڵگری بیروباوەڕێكی خراپیشە، خوێنڕێژێكە دەروونی  ناو پۆشە بە خراپەو خراپەكاری، بەمشێوە مایەوە تا دواتر مەروان لە سەر تەخت هێنایە خوارەوە. سەبارەت بە كوردەكانی پشتكۆ ئەم خەوەرە لە نهێنی یارسانەكاندا سەرەداوێكمان دەخاتە دەست، “عەبدولڵا كوڕی معاویە” بەناو عەلییەوە بانگەوازی دەكرد، دواتر زێدە ڕەوی لە بانگەشەكەیدا كردو لە سنوور دەرچوو، لەوانەیە بانگەشەی ئەوەشی كردبێت كە لەلایەن پەروەردگارەوە سروشی پێدەگات.

بۆ دەوڵەمەندكردنی بابەتەكە چەردەیەك لە بزوتنەوەی (مشعشعین)ەكان  لە خوزستان باسدەكەم كە  لە مێژوودا باسكراون، بە ڕای هەندێك لە مێژوونووسان مشعشعیەكان گروپێكی دەمارگیربوون لە خۆشەویستی‌و بەڕاستزانینی عەلیدا،  لە ناوەڕاستی سەدەی نۆهەمی كۆچیدا ئەوان دەستیان بەسەر هۆزەكانی بەختیاری‌و فەیلێكاندا گرت و ملكەچیانیان كرد.

ئەوە توانای من بوو لەم بوارەدا وەك زانیاری، ئەوی تایبەت بوو لە نێوان یارسانەكان‌و یەزیدێكان، بەمشێوەیە خستمە بەردەست خوێنەران، بەڵكو ئەوانیش لەم بوارەدا بە زانیارێكانیان بابەتەكە دەوڵەمەند بكەن‌و تیشكێكیش بێت بۆ ئەم دیاردە كۆمەڵاتییە سەر سوڕهێنەرە.