کوردەکان نەتەوەیەکی زۆرن بەسەر وڵاتانی (ئێران، تورکیا، سووریا، ئێراق) دابەشبوون، کوردەکان بەدرێژایی مێژوو؛ دووچاری جیاکاری بوونەتەوە لەو وڵاتانەی تێیاندا ژیاون و زۆربەی کاتیش لەلایەن ئەو وڵاتە خۆرئاواییانەوە خیانەتیان لێکراوە، کە بەڵێنی کۆمەڵێك بەهایان داوە، بەڵام هاوکارییان لەگەڵ ڕژێمە تۆتالیتاره‌كانی ناوچەکەداکردووه، لێ، چەند دەیەی ڕابردوو هیوای گۆڕانکاریی لەگەڵ خۆیدا هێنا، لە دوایین ڕۆژەکانی ئیدارەی ئۆبامادا، کوردەکان خۆیان لە لوتکەی هەژموون و کاریگەرییدا بینیەوە لە ناوچەیەکدا کە بەدەست ناسەقامگیریی و تیرۆردا دەیناڵاند، ئەو هۆکارانەی لە ڕۆژانی بەر لە هاتنە سەر دەسەڵاتی “ترەمپ”دا هەژموون و هەیمەنەیان بە “کورد” بەخشی جیاوازن، سەرجەمیان هەواڵی خۆشنین، لە تورکیا، شکستهێنانی ئاگربەستێك لەنێوان حکومەتەکەی “ڕەجەب تەیب ئەردۆگان” و “پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)” بووە هۆی قەدەخەی هاتوچۆ لە شارە کوردییەکان و تەنینی تەواوی ناوچە کوردنشینەکان بە هەڵمەتێکی تووندوتیژیی و دەستگیرکردن، لە ئێرانیش بەهەمان شێوە؛ کوردەکان بەهۆی ڕژێمەکەوە لە دۆخێکی خراپدا بوون.
لە ئێراقیش، کوردەکانی “هەرێمی کوردستان-ئێراق” لەسەروبەندی ناڕەحەتییەکانی جەنگی داعش و بڕینی بودجە لەلایەن بەغداوە، ئابوورییەکی گەشاوە و ناوچەیەکی سەقامگیریان بوونیاد نابوو، کاتێك سوپای ئێراق لەدەست چەکدارانی داعش ڕایکرد، پێشمەرگەی کورد، هێزە چەکدارەکانی “هەرێمی کوردستان” هاتن و لە شەنگالی سەر سنووری سوریاوە بۆ کەرکوك ناوچەکانیان کۆنترۆڵ کرد، کە دەکەوتنە نێوان هەولێری پایتەختی هەرێمەکە و بەغداد. ئەمانە ئەو ناوچانەن کە لەڕووی مێژووییەوە لە نێوان “هەرێمی کوردستان” و “بەغداد” کێشەیان لەسەر بووە، لەکاتێکدا بەغدا لە پەشێویدا بوو، کوردە کاریگەرەکانی هاوشێوەی “نەجمەدین کەریم”ی پارێزگار بۆ ماوەی چەندەها ساڵ کەرکوکیان بەڕێوە برد، لە سوریا کوردەکان لەژێر حوکمی “بەشار ئەسەد”دا لە دۆخێکی سەختدا بوون، زۆربەی کات لە مافە بنەڕەتییەکانی وەك هاووڵاتییبوون بێبەشبوون، بەڵام دوای ئەوەی شەڕی ناوخۆی سوریا لە ساڵی 2011ـدا هەڵگیرسا، مافیان وەرگرت و توانی خۆیان ڕێکبخەن، لە ساڵی 2015ـدا پاشەکشەیان بە داعش کرد و بوونە هاوبەشی هاوپەیمانیی دژی داعش بە سەرکردایەتیی ئەمریکا، تا ساڵی 2016، ئەم شەراکەتە سەرکەوتووە، بووە دیاردە، هەزاران کورد لە جەنگی دژی داعشدا گیانیان لەدەست دا، بەڵام توانیان ئاسایش و سەقامگیریی بەشی زۆری ڕۆژهەڵاتی سوریا دەستەبەربکەن، لەژێر حوکمی ئیدارەی ئۆبامادا، بەگشتی کوردەکان سوودمەند بوون، ئەوەش نەك تەنیا بەهۆی ئەو ڕۆڵە سەرەکییەی “برێت مەکگۆرك” نێردەی تایبەتی جەنگی دژی داعش گێڕای، بەڵکو بەهۆی ئەوەش کە بازنەیەکی سەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتی (سوریا و، باکوری ئێراق)دا پێشکەشی ئەمریکا کردبوو، ئەمریکا لەڕێی سەنتەری ڕاهێنان و هەماهەنگیی کوردستان لە هەولێر هاوکار بوو لە پشتیوانی دارایی و مەشق و ڕاهێنانیان و دابینکردنی چەك و کەرەستەی سەربازی بۆ پێشمەرگە.
وێڕای ئەوەش؛ “ئێلیسا سلۆتکین” یاریدەدەری وەزیری بەرگریی ئەمریکا لە ساڵی 2016ـدا یاداشتێکی لێکتێگەیشتنی، بە مەبەستی هاوکاریکردنی هەرێمەکە لە پێدانی مووچەی هێزەکانی پێشمەرگە لەگەڵ حکومەتی “هەرێمی کوردستان” واژۆ کرد، ملیۆنان دۆلار لە واشنتنەوە وەك هاوکاری گەیشت ،کوردەکانی (سوریا و، ئێراق) کە هەندێجار پێیان دەوترێت باشور و ڕۆژاڤا، کە ئاماژەیە بە کوردستانی باشور و ڕۆژئاوا، هیوای زۆریان هەبوو بۆ زیادبوونی ڕۆڵە سەرەکییەکەیان لە سەردەمی ئیدارەی ترەمپ-دا، پێشبینی دەکرا “دۆناڵد ترەمپ” سەرۆکێکی جیاواز بێت، پەیوەستی بازنەی ئەو تێڕوانینە گشتییەی سەرکردایەتیی ئەمریکا نەبێت کە نزیکەی سەدەیەکیان لە بەزۆرینە کارکردنی نزیك لەگەڵ سەرکردە عەرەبەکانی سوننە بەسەر بردبوو، کە زۆربەی کات یان ناسیۆنالیستەکانی عەرەب، لایەنگرانی پادشایەتی یان تەنانەت پارتی ئیسلامییە سیاسییەکانیان بەلاوە پەسەند بوو، نەك کارکردن لەگەڵ گرووپە کەمینەکانی وەك کوردەکان، سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا بەگشتی؛ لەوەدا پێچەوانەیە کە دێتە سەر باسی مافەکانی مرۆڤ لە بەهاکان، بەڵام لە دەرەوە تاڕادەیەك هەمیشە خیانەت لەو بەهایانە دەکات. ئەمریکا زۆربەی کات بێدەنگ بووە، کاتێك کوردەکان دووچاری جینۆساید بوونەوە، وەك ئەوەی سەردەمی سەدام حسێن، ئەوەی “کوردەکان” نەیانزانی ئەوە بوو کە “ترەمپ” وەك “خەڵتانی خوێن”، ناوچەیەکی پاشماوە و جەنگە بێکۆتاکان لە هەرێمەکە دەڕوانێت. هاوکات ترەمپ دیبلۆماسییەتی مامەڵەییشی ویست، کوردەکان سەرچاوەیەکی بێشوماریان نەبوو تا بتوانن ملیارەها دۆلار بدەنە بەرگریی ئەمریکا، کە وڵاتانی کەنداو یان کۆریای باشور فشاریان لێدەکرێت بیدەن، ئەو ئیدارەیەی ئەمریکا کە لە کانوونی دووەمی ساڵی 2017ـدا هاتە سەر حوکم، تێڕوانینێکی دڕندانەی بەرانبەر جیهان هەبوو، تێڕوانینی وابوو کە کەمینەکان و ئاوارەکان گرنگ نەبوون، ئەوەی گرنگ بوو قازانج و “ئەمریکا” بەر لەهەر شتێك بوو.
لە ساڵی 2017ـدا کوردەکان ڕێفڕاندۆمێکی سەربەخۆیییان ئەنجامدا، باسیان لەوە کرد کە “بەغداد” ئەرکە دەستوورییەکانی پێشێلکردووە و ئەوان ویستوویانە بزانن تا چ ڕادەیەك پشتیوانیی لە ڕیفراندۆم دەکرێت، بەڵام ئەمریکا دژی ڕێفڕاندۆمەکەی هەرێم بوو، بەغداد پێشنیاری بەتەنیا هێشتنەوەی کوردەکانی بۆ (تورکیا و ئێران کرد)، ئێران هێزەکانی قودسی بە سەرۆکایەتیی “قاسم سلێمانی” نارد بۆ پلاندانانی شێوازی دابەشکردنی کوردەکان لەدوای ڕیفراندۆم، “سلێمانی” و هاوپەیمانەکانی لە بەغداد، وەك “هادی عامری” سەرۆکی ڕێکخراوی بەدر و “ئەبو مەهدی موهەندیس”، جێگری سەرۆکی حەشدی شەعبی هێرشیانکرد، بۆ ئەوەی وەك سزایەکی ڕیفراندۆمەکە کەرکوك لە “هەرێمی کوردستان” دەربهێنن و بگەڕێننەوە ژێر دەستی بەغداد، “حەیدەر عەبادی” کە پەیوەندییەکی بەهێزی لەگەڵ “ماکماستەر” ڕاوێژکاری ئەوسای ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا و “جێمس ماتێس” وەزیری بەرگری ئەوسای “ئەمریکا” هەبوو، پلانی دانا سوپای ئێراقی مەشقپێکراو لەلایەن ئەمریکاوە بۆ داگیرکردنەوەی کەرکوك بەکاربهێنێت، هەمه‌ئاهەنگیی لەگەڵ بەرپرسانی “ئەمریکا” کرد و پێیگوتن کە ڕێککەوتنێکی نهێنی ئەنجام دراوە، لەهەمانکاتدا “مەسعود بارزانی” سەرۆکی ئەوکاتی هەرێمی کوردستان و سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان، کە زۆر لەمێژ نەبوو “جەلال تاڵەبانی” سکرتێری گشتی یەکێتی نیشتمانی کوردستانی لەدەستدابوو، لە شارۆچكه‌ی دووكان لەگەڵ یەکێتی نیشتمانی کوردستان کۆبووەوە بەمەبەستی مامەڵەکردن لەگەڵ هەڕەشەکانی بەغداد. ئەمریکا، کە هۆشداریی دابووە هەولێر لەوەی ڕێفڕاندۆم ئەنجامنەدات، ئەوکات گوێی بە داواکاریی بارزانی نەدا، “ترەمپ” بۆ ڕزگارکردنی کوردەکان نەهات.
ئەوەی لە ناوەوە ڕوویدەدا، ئەوەی کە( موهەندیس، عامری و، سلێمانی) داوایان لە کوردەکان کرد بکشێنەوە، ئەگەر نەکشێنەوە ئەوا لەلایەن میلیشیا شیعەکانی حەشدی شەعبی لایەنگری ئێرانەوە هێرشیان دەکرێتە سەر، پاشاگەردانی لە کەرکوك هاتە ئاراوە و نزیکەی 100,000 کورد بەهۆی هێرشی میلیشیاکانی سەر بە (ئێران و سوپای ئێراق)ەوە ئاوارە بوون، کوردەکان داوای پشتیوانییان لە ئەمریکا کرد، پێیانوابوو واشنتن دەستتێوەردان دەکات بۆ پێشگرتن لە کۆنترۆڵکردنی یەکێك لە گرنگترین شارەکانی ئێراق و دەرکردنی کوردەکان لەلایەن گرووپەکانی سەر بە ئێران، لێ، ئیدارەی ترەمپ بەلایەوە گرنگ نەبوو، لە مانگی کانوونی دووەمی 2020ـدا، “ترەمپ” فەرمانی کوشتنی “قاسم سلێمانی” و “موهەندیس”یدا، ئەوەش دوای دوو ساڵ لەوەی ئەمریکا هۆشداریی هەولێری لەبارەی بەرەوپێشچوونەکانی ئەم دووانەی لە کەرکوك فەرامۆش کردبوو، لە دیسەمبەری ساڵی 2019ـدا، بەڵێندەرێکی ئەمریکی لە بنکەی K-1 کوژرا، کە لە ڕابردوودا لەژێر کۆنتڕۆڵی کورد کرابوو و ئێستا لەلایەن میلیشیا پاڵپشتیکراوەکانی ئێرانەوە هەڕەشەی لێدەکرێت، لە بەرانبەردا ئەمریکا هێرشی ئاسمانی بۆ سەر میلیشیا لایەنگرەکانی ئێران دەستپێکرد، ئەوەش دوای دوو ساڵ لە هۆشداریی کوردەکان، بەشێکی زۆر لە کوردەکان پێیان وابوو کەوتنی کەرکوك و داگیرکردنی سەربازیی شەنگال لە یەککاتدا کارەسات بوو، بەڵام ئەمە تەنیا یەکەمین کارەساتی ئیدارەی ترەمپە، لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی 2018ـدا، “تورکیا” بڕیاریدا هێرش بکاتە سەر شاری کوردنشینی عەفرین لە سووریا، ئەم ناوچەیە لەلایەن یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە)ـەوە بەڕێوە دەبرا، کە پێکهێنەرێکی سەرەکیی هێزەکانی سوریای دیموکراتی پاڵپشتیکراوی ئەمریکایە، بەڵام عەفرین شارێکی سەربەخۆ بوو لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریا. لەکاتێکدا ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی سووریا کاری دەکرد، یەپەگە لە عەفرین حوکمێکی خۆسەری ئاشتیانە و جوانی لە ناوچەکەدا دەکرد، تورکیا ویستی سزای ئەمریکا بدات بەهۆی پشتیوانیکردنی هێزەکانی سوریای دیموکراتەوە، ئەنقەرە ئەمریکای بە پشتیوانیکردنی کوردە “تیرۆریستەکان”ـی ڕۆژهەڵاتی سوریا تۆمەتبار کرد، بەڵام تورکیا ئامادە نەبوو هێرش بکاتە سەر ئەو ئەمریکییانەی هاوشانی هێزەکانی سوریای دیموکرات لە ڕۆژهەڵاتی سووریا جێگیر ببوون، لەبری ئەوە، تورکیا بڕیاری دا بەهۆی ڕۆڵی ئەمریکاوە لە ڕۆژهەڵاتی سوریا کوردەکان لە عەفرین سزا بدات.
کوردەکان؛ داوایان لە ئەمریکا کرد هێرشی سەر عەفرین بوەستێنێت، بەڵام “پێنتاگۆن” و وەزارەتی دەرەوە گوێیان بە داواکانی کورد نەدا و هەردووکیان ڕایانگەیاند؛ ئەمریکا هیچ ئەرکێکی نییە بۆ بەرگریکردنی لە عەفرین، بەرپرسانی ئەمریکا بە بێدەنگی بە کوردەکانیان وت؛ کە ئەگەر عەفرین بکەنە قوربانی، ئەوا “ئەمریکا” هێرشی زیاتر بۆ سەر “ڕۆژهەڵاتی سوریا” دەوەستێنێت، یەپەگە داوای لە ڕژێمی سوریا کرد ڕێگری لە هێرشی سەر عەفرین بکات، بەڵام ڕووسیای هاوپەیمانی ڕژێمی سوریا ڕێککەوتنێکی لەگەڵ ئەنقەرە واژۆ کرد کە لە بەرانبەر گرتنەوەی باشوری سوریا و ناوچەکانی دیکە لەلایەن ڕژێمی سووریاوە، تورکیا دەستی بە عەفرین بگات، تورکیا عەفرینی وەك نمونەیەکی تاقیکردنەوە بۆ هێزی نیشتیمانی سوریا بەکارهێنا کە تازە پێکهاتبوو، بەشێك بوو لە گرووپە تیرۆریستییەکانی سووریا و بەشی زۆری لە گرووپە توندڕەوە تائیفییەکان پێکدەهات، ئەنقەرە ویستی ئاڕاستەی تیرۆریستەکانی سوریا لە شەڕکردن دژی ئەسەدەوە بۆ شەڕکردن دژی کوردەکان بگۆڕێت، بەو مەبەستەی تورکیا گرووپە کوردییەکانی سوریا لەکۆڵبکاتەوە، بە بەهێزکردنی گرووپە تیرۆریستییەکانی سووریا لە شەڕی دژی کوردەکان تورکیا توانی بۆ بەشەکانی تری سووریا ڕێککەوتنێك لەگەڵ ڕووسیادا بکات، وەك ئەو ڕێککەوتنەی لە سێپتەمبەری ساڵی 2018ـدا لەبارەی “ئێدلب”ەوە کردی، هێرشی “تورکیا” لە مانگی کانوونی دووەمدا دەستی پێکرد، کاتێك گرووپە تیرۆریستییەکانی سوریا پەلەیان لێکرا هێرش بکەنە سەر کوردەکان، تا مانگی ئادار، 160,000 کورد لە عەفرین پاکتاوی نەژادی کرابوون، لەمڕۆدا شارەکە لەلایەن تورکیا و گروپە توندڕەوەکانەوە کۆنترۆڵکراوە. هەموو هەفتەیەك ژنان لە ناوچەکە دەڕفێندرێن و دەخرێنە نێو زیندانە نهێنییەکانەوە، سەرجەم کریستیان و ئێزیدییە کەمینەکان لە عەفرین وەدەرنراون، گۆڕ و شوێنی پەرستشەکانیان سووتێندراون، فەرماندەی ناوەندی هێزەکانی ئەمریکا ئاماژەی بەوەدا کە پاشاگەردانیی جەنگی عەفرین بەهۆی گرژیی نێوان تورکیا و هەسەدەوە زیانی بە جەنگی دژی داعش گەیاندووە، تا ئاداری ساڵی 2018 ئامارەکە 260,000 کورد لە عەفرین و کەرکوك ئاوارە کرابوون، بەڵام هێشتا خراپترین ڕووینەدابوو. “ترەمپ و مایك پۆمپیۆ”ی وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە ساڵی 2018ـدا تیمێکی نوێیان پێکهێنا بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ سوریا، “جەیمس جیفری” لەگەڵ کارەکتەرە سەرەکییەکانی تری وەك “جۆیل ڕایبێرن” و ڕۆیبێك کاریان لەسەر پرسەکانی سووریا و جەنگی دژی داعش دەکرد.
“ترەمپ” پەیوەندییەکی نزیکیشی لەگەڵ ئەردۆگان بونیاد نا، کە تا دەهات زیاتر دەبویە سەرکردەیەکی ئۆتاریتاریان و تووندڕە، لە دیسەمبەری ساڵی 2018ـدا، ئەردۆگان داوایکرد هێزەکانی “ئەمریکا” سوریا جێبهێڵن تا “تورکیا” بتوانێت ئەو پاکتاوی نەژادی ئەو کوردانەی سوریا بکات کە مابوونەوە، “ترەمپ” ڕازیبوو، “مەکگۆرك و ماتیس” دەستیان لەکار کێشایەوە، ئەم هەوڵەی فەرماندەکانی “ئەمریکا” لەماوەی ئەم نا-ڕوونی و نا-دڵنیاییە نۆ مانگییە بۆ هێشتنەوەی وڵاتەکە، لە ڕۆژهەڵاتی سووریا و خیانەت نەکردن لەو کوردە هاوپەیمانانە کە ڕەققەیان ئازاد کردبوو و داعشیان تێکشکاندبوو، سەری نەگرت. “جۆن بۆڵتن” ڕاوێژکاری ئاسایشی “نەتەوەیی ئەمریکا” شایەتی ڕەفتار و هەڵسوکەوتی “ئەمریکا” بوو لەو کاتەدا و لە کتێبەکەیدا بەوە وەسفی دەکات کە هاوسۆزی کوردەکان نییە، بۆیە “ترەمپ” وەك یەکەم سەرۆکی دژە کوردی ئەمریکا دەرکەوت، لە ئۆکتۆبەری ساڵی 2019ـدا، هەڕەشە و پەیوەندییە تەلەفۆنییە بەردەوامەکانی ئەردۆگان بووە هۆی وەرگرتنی گڵۆپی سەوز بۆ ئەنقەرە، لەوەی هێرش بکاتە سەر هاوپەیمانەکانی “ئەمریکا” لەسەر زەمین، ئۆپەراسیۆنەکە بەوە دەستیپێکرد کە “تورکیا” ناونیشانی چالاکوانە مەدەنییەکانی کوردی بە توندڕەوە سورییەکان دا، تا بەئامانجیان بگرن. تا نۆڤەمبەری ساڵی 2019، بەکۆی گشتی نزیکەی 500,000 کورد ئاراوە بوون و ژیانیان سەراوژێر بوو لە سایەی ئیدارەی “ترەمپ”دا سەرەتا لە کەرکوك، دواتر عەفرین و، ئێستاش باکوری سوریا. ئەمە ئاوەژوو بوونەوەیەکی بەرچاو بوو، بەراورد بە کانوونی دووەمی ساڵی 2017 کاتێك هیوایان هەبوو ئەو ناوچانەی لەدەست داعش ئازادیان کردبوون یان پاراستبوویان، دەیانپارێزێت. وەبەرهێنانیان تێدا دەکات و سەقامگیرییان بۆ دەگێڕێتەوە، لەکاتێکدا وا دەردەکەوێت ئێران، ڕووسیا، تورکیا و وڵاتانی تر بەردەوام بن لە پشتیوانیکردنی هاوبەش و هاوپەیمانەکانیان، بەڵام ڕۆڵی “ئەمریکا” لەماوەی ساڵانی ڕابردوودا بووه‌تە هۆی کەمبوونەوەی متمانە بە واشنتن. بەلای کوردەکانەوە، ڕۆڵی ئەمریکا کارەساتێکی گەورە بووە کە هاوبەشە سەرەکییەکەیان پشێوی ئاسا ڕەفتاریانکرد، لەئێستاشدا کە ئیدارەی “بایدن” هاتۆتە سەر دەسەڵات، ڕۆڵی کەسانی ئەزموونداری وەك “مەکگۆرك” هەندێ متمانە بۆ ناوچەکە دەگەڕێنێتەوە، ئەو پرسیارەی کە زۆرێك لە (هەولێر و ڕۆژهەڵاتی سوریا) دەیکەن ئەوەیە؛ کە دەکرێت چی چاك بکرێتەوە دوای ئەو وێرانکارییە زۆرەی چەند ساڵی ڕابردوو، کوردەکان هەوڵی بێوچانیان دا (کەرکوك، عەفرین و، ڕۆژهەڵاتی سوریا) بپارێزن. هەر لە کریستیانە عەرەبەکانەوە تا ئێزیدییەکان کاریان لەگەڵ ئاین و پێکهاتەکانی دیکەدا کرد، بەڵام بەشێکی زۆر ئەو سەقامگیرییە بەهۆی سیاسەتی متمانە پێنەکراو یان نا-بەردەوامی واشنتن هەڕەشەی کەوتە سەر.
نووسین: سێث جەی فڕانتزمان
وەرگێڕان: محەمەد ڕەحمان فەیزوڵڵا
