ڕووداوەکانی جەنگی تیرۆر و کەوتنی تاڵیبان و دووبارە گەڕانەوەی بۆ کابول، هاوکات جەنگە دوانەهاتووەکانی ئەفگانستان، جەنگێکی خاوەن یەک سەدەی کۆتای نەهاتووە، بەڵام لە ماوەی ئەو سەد ساڵە، بەرگی و نوێ و ناوی تازەی لە خۆ گرتووە.
باسکردنی مێژووی ئەو ململانێیە، بێ گەڕانەوە بۆ ڕووداوەکانی 1946 گرنگیەکەی ئەوتوۆی نابێت بۆ شرۆڤەی لۆژیکی و شیکردنەوەی بەرژەوەندیە ئابووری و سیاسیەکانی زلهێزە جیهانیەکان( ڕووسیا، ئەمریکا، چین، ئەورووپیەکان).
لە کۆتایییەکانی 1946ـدا، ململانێ و ڕووبەڕووبوونەوەی نێوان ویلایەتە یەکگرتووەکان و یەکێتیی سۆڤیه‌ت، هەر چوار لای یەکێتیی سۆڤیه‌تی گرتەوە. لە دوای جەنگی ساردەوە، سنوورە سێ لایەنییەکەی یەکێتیی سۆڤییه‌ت، لە ڕووی بەشە ئەورووپایییەکەیەوە، سنووری نەرویجی بە ڕووی کۆماری چیکدا دەگرتەوە و بەشە ئاسیایییەکەیشی، لە دوورگەکانی سنووری ژاپۆنەوە، دەستی پێ دەکرد تا دەگەییشتە چین و بەشی سێیەمیشی، لە باکووری ئەفگانستانەوە دەستی پێ دەکرد تا دەگەییشتە یووگسلاڤیا، مەبەست لێی، واتە بە گشتی، باکووری ئەفریقا، باشووری خۆرهەڵاتی ئاسیا و نیمچەدوورگەی عەرەبی دەگرتەوە. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە مەیدانی داڕشتنەوەی هاوکێشە سیاسی و ئابوورییەکانی ئەم جیهانە دەقەبڵێندرێت و هۆکاری گرنگیپێدانە بێ شوومارەکانی زلهێزانی ئابوورییش بووه لە ناوچەکەدا، کە ئەمەیش بۆ دەوڵەمەندیی ناوچەکە، لە ڕووی جیۆپۆلەتیک و سەرچاوەی وزە دەگەڕێتەوە، بۆیە هەمیشە پێشبینییە ئابوورییەکان و داهاتووی هەر وڵاتێک، بە بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕێژەی باڵادەستیی وڵاتانی ڕۆژئاوا، ڕووسیا و چینەوە بەندە و ئەوێ مەیدانێکی گرنگە، بۆ کۆنترۆڵكردنی هێزە دەریایییەکان.
بۆچی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جەنگی ئێستای ئەفگانستان؟
لە نێوان ساڵانی 1935 بۆ 1948 هێلی حەیفا __کەرکوک بۆ گواستنەوەی نەوتی کەرکوک بۆ بەندەری حەیفا و دەریای ناوەراست دارێژرا، ئامانجی سەرەکی ئەو هیلە گەیاندنی سامانی دوانەهاتووی کەرکوک بووە بۆ بازارەکانی وزە و لە هەمانکاتدا پاراستنی ئاسایشی وزەی ئەمریکا و ئەورووپا و ئیسرائیل بووە، بەلام مێژووی سەد ساڵی رابردوو پڕ بووە لە جەنگی جۆراو جۆر و بۆتە هۆی بەدینەهاتینی ئەو خەونە، لێ لە نێوان ساڵانی 2001 و بۆ 2003 ، یەکێک لە هۆکارە هەرە سەرەکییەکانی ڕوودانی جەنگەکانی تیرۆری ئەفگانستان و ئێراق، دابینکردنی ئاسایشی وزەی ئەمریکا و ڕۆژئاواییەکان و ئیسرائیل بووە.
بە واتایەکی تر، هەریەکە لە ئەمریکا و ئیسرائیل و بە هەماهەنگی ئەورووپا، لە ساڵی 2001 بۆ 2003 هەوڵی دووبارە دەستپێکردنەوەی ئەو هێلەیاندا، لەو کاتەدا بە هاوکاری لەگەڵ ئەحمەد چەلەبی، ئەمریکەیەکان لەسەر هێڵ بوون بۆ زیندووکردنەوەی هێڵەکە، بەڵام سەرکەوتوو نەبوون تا ئەم ساتە.
هۆکاری مێژووی و جیۆستراتیژی زۆرن، بەڵام بەسەرنجدان بە ڕکابەرییە بەردەوامەکانی رووسیا و ئەمریکا لەو کاتەدا، هەروەها بەهێزبوونی چین و پلانەکانی بۆ زیندووکردنەوەی هێڵی ئاوریشمی چینی، بووە هۆی کێشانی دوو هێڵکاری ستراتیژی لە پەنجایەکانی سەدەی رابردوودا، ئەوانیش: پشتێنەی جێگرەوەی باکوور، ناسراو بە Baghdad Pact، هەروەها پشتێنەی جێگرەوەی باشوور. لە پشتێنەی یەکەم هەرەیەکە لە وڵاتانی (بەریتانیا، تورکیا، پاکستان، ئێران و ئێراق)ــی دەگرتەوە و پشتنیەی دووەم تایبەتە بە وڵایانی کەنداوی فارس و باکووری ئەفریقیا.
گرنگی دوو پشتێنەکە چیە؟
پشتێنەی باکوور دەبێتە هۆی لکاندنی سنوورە نەوتی و ئابووریەکانی تورکیا، ئێران و رووسیا و ناوەڕاستی ئاسیایە، بەڵام پشتێنەی باشوور، هۆکارە لە لکاندنی وڵاتانی کەنداوی فارس بە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و هەروەها وڵاتانی باکووری ئەفریقا و باشووری دەریای سپی ناوەراست.
چەقی ئەم دوو هێڵە دەریای قەزوین و وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاستی دەوڵەمەند بە نەوت گازن، ئەم ناوچانە لە رووی یاسایی سنووری دەریاییەوە مافی زۆرینەیان بۆ ئێران و رووسیایە، ئەمە جگە لەوەی هێڵی ئاوریشمی چینی وەک هێلکاری بازنەیی و لە بەشێک لە ناوچەکان وەک هێڵکاری برینی پشتیێنەی باکوور و باشوورە.
بە تێگەیشتن وتێروانین لەو دوو پشتێنیەیە، هۆکاری سەرەکی ئەو ململانێیە سەد ساڵەی نێوان ئەمریکا و رووسیا لەسەر ئاستی ناودەوڵەتی و رکابەرییەکانی سونە شیعەکان لەسەر ئاستی هەرێـمی بە ڕوونی شی دەبێتەوە، هاوکات ئامانجی پێگەیاندنی گروپە چەکدارەکان و بڵاوبوونەوەیان هەروەها ئامانجی پشت جەنگە بەوەکالەتەکان پێمان دەڵێن، هێشتا و لەسەدەی بیست و یەکەمدا، ئاسایشی وزە فاکتەرێکی سەرەکی ڕوودانی ئەم جەنگانەیە. بە تایبەت جەنگی ئەفگانستان و عێراق، چونکە ئەم دوو وڵاتە وەک دوو دەرگای گەیاندنی شادەمارەکانی وزەن بۆ بازارەکان، لە هەمانکاتدا کارتی فشاری رووسیا و ئەمریکان بەرامبەر بە یەکتر بۆ زوو گەیشتن وبەو شادەمارانەو خاوەنداریەتی کردنی کەشتیە نەوتی و گازییەکانی دەریای قەزوین.
ڕووداوەکانی پشت پەردە تەنیا ئەفگانستانە یان زنجیرەی بەیەکبەستراو؟
هەرچەندە بازاری ڕاگەیاندەکان و جیهان دووبارە گرتنەوەی ئەفگانستانە لە لایەن تالیبان، بەڵام ئەم رووداوە تەنیا پرۆمۆی فیلمێکی جێۆستراتژی شانۆیەکی تازەیە کە لە ناوچەکدا روودەدات، چونکە کرۆنۆلۆژیای رووداوەکان ئەمانەمان بۆ رووندەکاتەوە:
1. لە ساڵانی 1946 بۆ 1979، هەر هەوڵ و پلان و جەنگێکی سەردەمەکە، لەلایان ئەمریکا و بەریتانیا و وڵاتانی تری ئەورووپا بۆ رێگریکردن و پەکخستنی دەستەڵاتەکانی رووسیا بووە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست و ئاسیای ناوەڕاست و باکووری ئەفریقیا، بەتایبەت جەنگی کوبا بووە بونیاتنانی شانۆی وڵاتانی ئاسیا لە هاوکیشە جیۆپۆلیتیکیەکاندا، ئەمەیش داگیرکردنی ئەفگانستان و شۆرشی ئیسلامی ئێرانی لێ کەوتەوە و لە ئەنجامدا رۆژئاواییەکانی ئیسرائیل نەیانتوانی ڕوسیا لە نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەراست و باکووری ئەفریقیا بێ بەش بکەن و ئێران و ڕووسیا زیاتر نزیکبوونەوە.
2. لە ساڵانی 1980 بۆ 2000، جەنگی ئێراق و ئێران و رووخانی یەکێتی سۆڤیەت نەبوونە هۆی داخستنی دەرگایەکانی بەردەم ڕووسیا و چین بۆ سوودمەند بوون لە دەوڵەمەندی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەمە جگە لەوەی رووسیا بۆ پاراستنی ئاسایشی خۆی توانی کێشە بۆ بۆریەکانی گواستنەوەی وزەی ئەمریکا و ئەورووپا دروست بکات و پرۆژەی نوێ رابگەینیت.
3. 2001 تا 2021، بە سەردەمی وەرچەرخان لە سیستەمی ناودەوڵەتی دادەنڕیت، بە تایبەت لە پرسی دیموکراسی و قوتابخانە ئابووریەکان، جەنگی تیرۆر زۆربەی هاوکێشە هەرێمی ناودەوڵەتیەکانی گۆری و بەهاری عەرەبی و جەنگی داعش، ئەنجامی هاوکێشەکانی بە روونی شیکردەوە، بەڵام ڕووداوی هەرە گرنگی ئەو ماوەیە دووبارە گەڕانەوە و بەهێزبوونەوەی رووسیا بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراست لە سووریا و باکووری ئەفریقیا، تەنانەت بووە هۆی لێکنزیکبوونەوە و ڕێککەوتنی سعوودیەی هاوپەیمانی ئەمریکا وڕووسیا.
ئەنجام :
ڕووسیا دووبارە گەڕاوەتەوە ناوچەکە، چین پارە و قەرزی زۆری بە وڵاتانی ناوچەکە بەخشیوە، بەڵام پاراستنی هاوسەنگی هێز لە نیوان ئەم گۆرانکارایانە ئاسان نیە و دیپلۆماسیەتێکی دەوڵەتداری دەویت، بە تایبەت لە مامەلەکردن لە گەڵ بەرژەوەندیەکانی ئەمریکا و سیاسەتی جودای کۆماری و دیموکراتەکان لە پرسی تیرۆر و سیاسەتکانیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراست و پشتکردنیان لە هاوپەیمانێتیەکان.
بەستنی لوتکەی وڵاتانی هەرێمی بەغدا لە کۆتای ئەم مانگە، هاوشێوەی پشتێنەی جێگرەوەی باکووری 1955ــە، بەلام لە، سەدەیەدا سیاسەتی میسر و هەروەها ڕێککەوتنی ئیسرائیل و ئیماڕات و بەحرەین ڕێرەوەی هاوکێشەکان قورستر دەکەن، جگە لەوەی هێزە هەرێمیەکان دیدگایان فراونترە و هاوپەیمانیان لەگەڵ رووسیا لە زۆر بواردا بەستووە. ئەمە جگەلەوەی ڕۆلی کوردستان بەراورد بە پەنجایەکان زۆر جیاواتر دەبێت.
کورد و کوردستان لە ساڵی 1946 تا 2021، جگە لەو شۆرش و رووداوە گرنگەکانی، لە مامەلکردن لەگەڵ ئەو گۆاڕانکارییە کردوویانە، رووبەرووی ئاستنەگی زۆر بوونەتەوە، لە نیوان ڕکابریەکانی ئەمریکا و رووسیا، چەندین سەرەوەری تۆمارکراون لە سیاسەتی کوردیدا، بەڵام ورد بروانین، سێ رووداوی گرنگی ئابووری هەن مێژویی ستراتیژی نایتوانێت بیانسرێتەوە، کە تا ئێستا بە جوانترین جوڵەی سیاسی، دیپلۆماسی و ستراتیژی لە پەراوە جیهانیەکان بە تایبەت لە بواری وزەدا. ، تۆمار کراون.
ئەوانیش: سەردەمی مانەوەی بارزانی نەمر لە یەکێتی سۆڤیەت، سیاسەتی کوردستان لە سەردەمی داعش لە بواری وزە و( ڤێرژنی نوێ هێڵی حەیفا)، رێککەوتنی نێچیرڤان بارزانی و ڕووسیا دوای ساڵی 2017 لە بواری نەوتدا.
تێگەیشتن لە سیاسەتی هەرێمی کوردستان لە ناو ئەو هاوکێشانە و خوێندنەوەی ئەو رووداوانە دیدگای داهاتووی کوردستان روونتر دەکەنەوە و ئەفگنستانیش پرۆمۆیەکە بۆ ئەو گۆرانکارییە نوییانە، بەلام سیاسەتی کوردستان لە نیوان 2003 و 2017ــدا، بازی گەورەی نا کە هێشتا لە پەرواوەکانی سەرچاوەی کوردیدا هەستی پێنەکراوە.
