حیزب و لایەنەکان و پێکهاتە کەمینەکانی ئێراق
لە وڵاتی فەرەنسا لە شاری (لیل) لە مانگی کانوونی دووەم لە ساڵی 2003 دامەزراوە، ڕێکخراوێكی دیموکراتی سەربەخۆیە، چەند ئامانجێکی سیاسی هەیە کە لە چوارچێوەیەدا خزمەتی کوردە فەیلیەکان دەکات، لە مانگی ئایاری ساڵی 2004 بە ئامادەبوونی ئەندامانی نووسینگەی گشتی و نوێنەرانی ڕێکخراوە فەیلیەکان لەگەڵ نوێنەرانی ڕێکخراوەکان لە وڵاتانی (سوید، ئەڵمانیا، دانیمارک، هۆڵه‌ندا، ئێراق) کۆبوونەوەیەک لە شاری (کۆبنهاگن) لە وڵاتی دانیمارک سازکرا، لەو کۆبوونەوەیەدا بڕیار لەسەر هەموارکردنی بەرنامە و پەیڕەوی ناوخۆی ئەنجوومەن درا. ئەنجوومەن تێدەکۆشێت بۆ کارکردن لەگەڵ هەموو لایەنە نیشتمانییە ئێراقی و کوردییەکان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێکی دیموکراتی پەرلەمانی، کە ڕێز لە گەلی کورد بگرێت لە داواکردنی فیدڕاڵیه‌ت و مافە نەتەوایەتییە ڕەواکانی بە مافی چارەی خۆنووسین.
“حیزبی کوردی فەیلی ئێراقی”
ئەم حیزبە لە مانگی نیسانی ساڵی 2005 لە شاری (لەندەن) دامەزرا، دوای ڕێککەوتنی نێوان چەند کۆمەڵە و لایەنێکی سیاسی و ڕۆشنبیری کوردی فەیلی لەسەر بنەما هزر و سیاسیەکانی ئەم حیزبە، کە پشت دەبەستێت بە باوەڕ‌هێنان بە بنەماکانی مافی مرۆڤ و دامەزراندنی دەوڵەتی دامەزراوەیی دەستووری و کۆمەڵگەی مەدەنی، بۆیە خۆی بە بەشێک لە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد دەزانێت لە لایەکەوە، لەلایەکی ترەوە وەک بەشێک لە بزووتنەوەی نیشتمانی ئێراقی کاردەکات.
“لە خاڵە گرنگەکانی بەرنامەی ئەم حیزبە”
1-حیزب لەسەر بنەمایەکی ناسیۆنالیستی جوگرافی نیشتمانی لیبراڵی دیموکرات دروست دەبێت، هەموو ئەو کوردانەی لە دەرەوەی هەرێمی کوردستانی ئێراق (باشووری کوردستان)دەژین، دەگرێتە خۆی.
2-حیزب باوەڕی وایە کە کوردە فەیلییەکان بەشێکن لە نەتەوەی کورد.
3-حیزب باوەڕی وایە کە ئاینی ئیسلام یەکێکە لە سەرچاوەکانی یاسادانانی دەوڵەتی ئێراقە.
حیزب ئامانجەکانی دابەشکردووه‌تە سەر دووبەش، ئامانجە تایبەتیەکان و ئامانجە گشتیەکان:-
لە ئامانجە تایبەتیەکانی حیزب؛ گێڕانەوەی ڕێز و مافەکانی ئەو خەڵکەی ڕەگەزنامەی ئێراقی یان لێ وەرگیراوەتەوە لە لایەن ڕژێمەکانی پێشووی ئێراق، دەستەبەرکردنی مافەکانی کوردە فەیلییەکان لە بوونی قوتابخانەی تایبەت و گەشەپێدانی ژیانی ڕۆشنبیریان.
لە ئامانجە گشتیەکانی حیزب؛ کۆکردنەوەی ئەو کوردانەی لە دەرەوەی هەرێمی کوردستانی ئێراق (باشووری کوردستان) دەژین بۆ ئەوەی ڕۆڵیان هەبێت لە دامەزراندنی ئێراقی نوێ.
ئەم حیزبە ناکۆکی کەوتە نێوانی سەرکردنەکانیان و لە 17 ی تەمووزی ساڵی 2005، (133) کەس لە کادیر و ئەندامانیان وازهێنانی خۆیان ڕاگەیاند، لەسەروو هه‌موویان ( عبدالئەمیرسلمان،الجیزانی، سعد موسی عباس، جبار عەلی باش، احمەد ئەسەد.
“حیزبی پەیمان”
حیزبێکی ناسیۆنالیستی کوردە فەیلییەکانە، لیژنەی ئامادەکاری بۆ دامەزراندنی لە شاری ( لەندەن)ی پایتەختی وڵاتی بەڕیتانیا لە بەرواری 30 تشرینی یەکەمی ساڵی 2004 پێکهات لەسەر دەستی کۆمەڵە کوردێکی فەیلی، لەوانە “سەباح دارا”.
دامەزرێنەرانی؛ هۆیەکانی دامەزراندنی دەگەڕێننەوە بۆ؛-
1- دابین نەکردنی باردۆخێکی لەبار لە لایەن حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی ئێراق بۆ کوردە فەیلییەکان، بۆ ئەوەی هەلومەرجێکی سەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی ئاینییان بۆ دابین بکرێت.
2-سەرنەکەوتنی حکومەتەکانی ئێراق لە جێبەجێ کردنی مافە بنجینەییەکانی کوردە فەیلییەکان.
3-سەرنەکەوتنی حیزبە کوردستانییەکان لە نوێنەرایەتی کردنی فەیلییەکان و دەستەبەرکردنی مافەکانیان.
4-سەرنەکەوتنی خودی فەیلییەکان لە پێکهێنانی قەوارەیەکی سیاسی بۆ نوێنەرایەتی و بەرگری لێکردنیان.
5-بێ توانایی ئەو ڕێكخراوە فەیلییانەی کە هەبوون.
6-بوونی پێویستییەکی زۆر بۆ دروستکردنی قەوارەیەکی سیاسی بۆ کوردە فەیلییەکان.
“یەکێتی دیموکراتی کوردە فەیلییەکان”
ڕێکخراوێکی سیاسی کوردە فەیلییەکانە لە 26 ئابی 2005 دامەزراوە، لیژنەی ئامادەکاری لەم ناوانەی خوارەوە پێکهاتبوو(د.ئه‌زدەهار عه‌بدولکەریم، ئه‌یان ئەنوەر حیدەری، جەمیل زیلەتی، پارێزەر حسێن عیدان، د، سعاد حسێن، سه‌عدون سیفەلڵا، سەلمان حەبیب مزاهر، سەمیر جراغ وەندی، سەمیرە مراد، عه‌بدولجەبار سەلیم محه‌مەد، عەدنان عه‌باس، غه‌فور خەنجەر).
ئامانجەکانی ئەم ڕێكخراوە؛
1- دەرکردنی بڕیارێكی فەڕمی لە لایەن حکومەتی ئێراق، تێیدا کردەوەکانی دەرکردن و کۆچ پێکردنی بەزۆری کوردە فەیلییەکان لەسەردەمی ڕژێمە یەک لە دوا یەکەکانی پێشووی ئێراق، بە تایبەت ڕژێمی بەعس، تاوانبار بکات.
2-هەوڵدان بۆ پێشکەوتنی نوێی کۆمەڵگەی کوردی-فەیلی لە ڕووی کۆمەڵایەتی و ئابووری، کولتوورییەوە.
3-هەوڵدانی بەردەوام بۆ کۆکردنەوەی ڕێکخراوەکانی کوردە فەیلییەکان، لەسەر بناغەی برایەتی و هاوکاری.
“هاوپەیمانی کوردی فەیلی یەکگرتوو”
ئەم هاوپەیمانیەتیە لە شاری (گۆتەنبێرگ) لە 12ی حوزەیرانی 2005 دامەزراوە، نوێنەرایەتی (دە) ڕێکخراوی کوردی فەیلی دەکات، بریتین لە (ڕێکخراوی ئازادیخوازانی کوردی فەیلی، یەکێتی ئیسلامی کوردە فەیلییە ئێراقییەکان، حیزبی کوردی فەیلی ئێراقی، بزوتنەوەی کوردە فەیلییە مسوڵمانەکان، یەکگرتووی ژنانی فەیلی، گردبوونەوەی عەشیرەتە کوردە فەیلییەکان، کۆمەڵەی ئافرەتانی فەیلی لە وڵاتی هۆڵه‌ندا، کۆمەڵەی ژنانی کوردی فەیلی لە مانجستەر، کۆمەڵەی کوردە فەیلییەکان لە مانجستەر، ڕێکخراوی خێرخوازی کوردە فەیلییەکان لە وڵاتی ئێراق). بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی ئێراقی.
“ئامانجەکانی هاوپەیمانیەتیەکە”
سەپاندنی مافەڕەواکانی گەلی کورد و چەسپاندنی بنەما بنچینەییەکانی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە بە مافی بڕیاری چارەنووس، پتەوکردن و بڵاوبوونەوەی کولتووری لێبوردەیی ئاینی و، سیاسی و، ژیانی برایانە لە نێوان هەموو پێکهاتەکانی گەلی ئێراق و ڕێزگرتن لە فرەیی سیاسی و نەتەوایەتی و کولتووری بۆ هەموو پێکهاتەکانی گەل، سەرەڕایی ئامانجە سیاسی و ئابووری کۆمەڵایەتییەکان. هەروەها بەرنامەی هاوپەیمانێتی، پەیمانێکی شەرەفی گرتووه‌تە خۆی، کە هەموو لایەنەکان بەڵین دەدەن پابەندی بن.
“ئەنجوومەنی نەتەوایەتی کلدانی”
لە مانگی نیسانی ساڵی 2002 لەلایەن کۆمەڵە کلدانییەکانی ئێراقی نیشتەجێ لە ئەمریکا دامەزرا، بە بۆچوونی خۆیان ئەنجوومەن ڕێکخراوێکی سیاسییە، ئامانجی هێنانەدی بەرژەوەندییەکانی کلدانییە ئێراقییەکانە لە ناوەوە و دەرەوەی ئێراق، ئەمینداری ئەنجوومەنەکە (غسان شزایا)یە.
“حیزبی نیشتمانی ئاشوری”
حیزبێکی ناسیۆنالیستی ئاشوورییە کە لە بەرواری 14 ی تەمووزی ساڵی 1973 لە شاری بەغداد دامەزراوە، بە دەست پێشخەرییەک لە لایەن “مالک یاقو مالک”.
یەکەم کۆنگرەی حیزب لە 26 ئەیلول لە ساڵی 1974 بەسترا، لەو کۆنگرەیەدا سەرکردایەتییەکی هەڵبژارد بە نهێنی، لە ساڵی 1981 لەگەڵ بزووتنەوەی دیموکراسی ئاشووری بە مەبەستی رێکخستنی خەباتیان کەوتنە گفتوگۆ. لە ئاکامدا بڕیاردرا لەناو یەک ڕێکخراو (گردبوونەوەی دیموکراتی ئاشووری)کاربکەن.
لە سەرەتای ساڵانی نەوەدەکان بەهۆی ناکۆکی و ململانێی ناوخۆی جارێکی تر هەردوولا لەیەک جودابوونەوە. ڕۆژنامەی ناوەندی حیزب، لە ژێر ناوی (قویامن) لە مانگی ئابی سالی 1977 یەکەم ژمارەی دەرچووە. لە کەسایەتییە ناودارەکانی حیزب (نمرود بیتو، کورکیس یاقو).حیزب باوەڕی بە چەند بنەمایەکی سیاسی هەیە وەک (فرەیی سیاسی، پێکهێنانی بەرە لەسەر ئاستی جیهانی و نیشتمانی، ڕێزگرتن لە هەموو بیروڕایەکی سیاسی).
“گردبوونەوەی نیشتمانی ئاشووری”
ئەم هاوپەیمانیەتیە لە کۆمەڵە حیزب و ڕێکخراوێکی سیاسی ئاشووری دامەزرا بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی ئێراق لە ساڵی 2005.
لەم گردبوونەوەیە پێکهاتبوو لە (بەرەی نیشتمانی ئاشووری،حیزبی (بین نهرین)ی دیموکراتی، ڕێکخراوی ناسیۆنالیزمی ئاشووری، کۆنگرەی ناسیۆنالیستی ئاشووری، یەکێتی خوێندکارانی ئاشووری لە ئێراق، یەکێتی لاوانی ئاشووری لە ئێراق، ئاشورییە سەربەخۆکان، کڵێسە ئاشورییەکان، هاوپەیمانی نیشتمانی ئاشوری، بزوتنەوەی ئاشووری).
“بزووتنەوەی دیموکراتی ئاشووری”
ئەم بزوتنەوەیە لە لایەن چەند ڕێکخراوێکی سیاسی و، چەند کەسایەتییەکی ئاشووری دامەزرا، لە 12 نیسانی ساڵی 1979 ، یەکەم کۆنگرەی خۆی لەشاری دهۆک بەست لە مانگی ئەیلولی 1992، چەند بارەگایەکی بۆ لقەکانی کردووه‌تەوە لە کوردستانی ئێراق(باشووری کوردستان)، وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریکا.بزووتنەوە بەشداری خەباتی چەکداری کردووە لە کوردستانی ئێراق (باشووری کوردستان) دژ بە ڕژێمی سەدام، داکۆکی لەسەر ئەوە دەکات کە کێشەی ئاشوورییەکان کیشەیەکی نەتەوایەتیە نەک ئاینی، بۆیە داوای دانپێدانان بە بوونی نەتەوەی ئاشورییەکان دەکات، لەسەردەمی ڕژێمی سەدام چەندین کادیر و سەرکردایەتیان تووشی ئەشکەنجە و گرتن و کوشتن هاتوون، لە مانگی شوباتی 1985 سێ سەرکردە (یوسف توما، یوبرد بنیامین، یوخنا ججو) بڕیاری کوشتنیان لەسەر جێبەجێکراوە. بزوتنەوە بەشداری لە کۆنگرەکانی ئۆپۆزسیۆنی ئێراقی کردووە، هەروەها بەشداری ژیانی سیاسی کردووە لە کوردستانی ئێراق(باشووری کوردستان) دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1991 کوردستان، دوای ڕوخاندنی ڕژێم لە ساڵی 2003، بەشداری لە کاروباری سیاسی ئێراق کردووە نوێنەریان لە پەرلەمانی ئێراقدا هەیە، ئەم بزوتنەوەیە ڕۆژنامەی (بهرا) لە ساڵی 1982دەردەکات وەک زمانحاڵی خۆی، لەکەسایەتییەکانی ئەم بزوتنەوەیە (کورکیس خوشایە، یونادم یوسف).
“حیزبی میزۆپۆتامیای دیموکراتی”
حیزبێکی سیاسی ئاشوورییە لە کوردستانی ئێراق (باشووری کوردستان) کاردەکات لە ساڵی 1991 وە لە لایەن کۆمەڵە سیاسەتمەدارێکی ئاشووری دامەزرا، لە سەرکردەکانی “جەمیل نمرود”، لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی 2004، کۆنگرەی شەشەمی لە شاری هەولێر سازکردوە، لە کۆنگرە کۆمیتەی ناوەندی حیزب، کە لە 15 ئەندام پێکهاتووە هەڵبژێردراوە.
“بەرەی ئاشووری یەکگرتوو”
ئەم بەرەیە لەبەرواری 26 کانوونی دووەمی ساڵی 2004 لە شاری بەغداد دامەزراوە. بە پێی ناوەڕۆکی یەکەم بەیانی، هۆیەکانی دامەزراندنی بەرە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو بارودۆخەی گەلی ئاشووری و پرسە نەتەوایەتییەکەی پێیدا تێپەڕدەبێت، پێویست بە یەکگرتن دەکات و خۆ ئامادەکردن بۆ کۆنگرەی نەتەوایەتی ئاشووری پاش سازدان و ئامادەکردنی پشتیوانی جەماوەری بۆ هزرو بیروڕاکانی لە ناو وڵات، کە حیزب و کەسایەتی و دامەزراوە گرنگ و پسپۆرەکان بگرێتە خۆی.
بۆ ئامادەکردنی ئەم بابەتە سود لە کتێبی (محمەد فاتیح، حیزب و ڕێکخراوە سیاسیە عێراقیەکان، بڵاوکراوەکانی ئەکادیمیای هۆشیاری و پێگەیاندنی کادیران، سلێمانی، ساڵی 2012) بینراوە.
