ڕەفیق حیلمی (١٨٩٨-١٩٦٠)، لە شاری كەركوك لە دایكبووەو خوێندنی ئەندازیاری لە توركیا لە ساڵی ١٩١٨دا تەواو كردووەو پاشان بووەتە مامۆستاو لەبواری پەروەردەدا كاری كردووە. لەسەردەمی دەسەڵاتداری یەكەم و دووەمی شێخ مەحموددا زۆر نزیك بووە لە شێخ مەحمود، بەڵام بە نیگەرانیشەوە سەیری بارودۆخ و شێوەی كاركردنی شێخ مەحمودیشی كردووە.
(ڕەفیق حیلمی) نموونەی ڕۆشنبیرێكی ئاسۆ ڕوون و ئاسۆی بینین فراوان بووە، كە لە ئاستی قوڵدا باس لە بەرهەمهێنانی گوتاری نەتەوەیی كورد دەكات.
ڕەفیق حیلمی (١٨٩٨-١٩٦٠)، لە شاری كەركوك لە دایكبووەو خوێندنی ئەندازیاری لە توركیا لە ساڵی ١٩١٨دا تەواو كردووەو پاشان بووەتە مامۆستاو لەبواری پەروەردەدا كاری كردووە. لەسەردەمی دەسەڵاتداری یەكەم و دووەمی شێخ مەحموددا زۆر نزیك بووە لە شێخ مەحمود، بەڵام بە نیگەرانیشەوە سەیری بارودۆخ و شێوەی كاركردنی شێخ مەحمودیشی كردووە. ڕەفیق حیلمی لە دامەزرێنەرانی حیزبی هیوایەو وەكو كەسی یەكەمی ئەو حیزبەش وابووەو پێدەچێت بەرنامەی ئەو حیزبە ڕەنگدانەوەی بیروروانینی ئەو بێت. ئەم كەسێتیە دیارەی كورد سەرباری یاداشتەكانی و كتێبی ” كورد لە بەربەیانی مێژووەوە”، بەشدارییەكی دیاری لە بواری ئەدەبدا هەبووە، لە لایەك شیعری نووسیووەو وەرگێڕانی كردووەو لەلایەكی تریشەوە بەشداری هەبووە لە بواری رەخنەو مێژووی ئەدەبدا.
گەوهەری دیدوتێڕوانین و بۆچوونەكانی ڕەفیق حیلمی سەبارەت بە ڕووداوەكانی پەیوەست بە كۆتاییەكانی دەوڵەتی عوسمانی و جەنگی یەكەمی جیهانی و بارودۆخی كوردو چارەنووسی ولایەتی موسل َو دەسەڵاتـداریەكەی شێخ مەحمود و لكاندنی باشووری كوردستان بە عێراقی تازە بەدەوڵەتكراوەوەو ئاخاوتن لەباری كوردو كێشەكەیەوە لە یاداشتەكانیدا دەبینرێن. بۆیە بۆ قسەكردن لەسەر گوتاری مێژوویی یان سیاسی ڕەفیق حیلمی سەرچاوەی یەكەم یاداشتەكانیەتی، لەگەڵ هەڵسەنگاندنی بەرنامەی حیزبی هیوادا كە كاریگەری بۆچوونەكانی ئەمی بەئاشكرا پێوەدیارە. لێرەشەوە پرسیاری ئەوە دەكەین ئایا گوتاری ڕەفیق حیلمی لەكوێی گوتاری نەتەوەیی كوردیی یان ناسیونالیزمی كوردیدایە؟
ڕەفیق حیلمی لە یاداشتدا كاتێك ڕووداوەكان دەگێڕێتەوە، یان باسی دیدو تێڕوانینی كەسێك دەكات، لە شێوازی دەربڕینەكەیەوە دەردەكەوێـت ئایا لایەنگری ئەو ڕووداوەیە كە دەیگێڕێتەوە یان نا، بەڵام ئەمە تێكەڵاوی خودی ڕووداوەكە ناكات، بەڵكو بەدەربڕینی سەربەخۆ لایەنگریی یان ناكۆك بوون لەگەڵ ئەو ڕووداوە یان هەر بیروبۆچوونێك دەردەبڕێت، بە تایبەتی ئەو بابەتانەی كە پەیوەنیدییان بە كوردو چارەنووسی كوردەوە هەیە هەڵدەسەنگێنێت و ڕاوبۆچوونی خۆیشی لەبارەیانەوە دەخاتە ڕوو، كەواتە لێرەوە دەردەكەوێت كە یاداشت تەنیا تۆماری ڕووداوەكانی ئەو سەردەمە نییە كە ڕەفیق حیلمی تۆماری كردوون، بەڵكو هاوشان دەربڕینی ڕاوبۆچوون و هەڵوێستی نووسەر خۆیشی ڕووبەرێكی دیاری لە یاداشتدا داگیر كردووە. لە بارەی پەیمانی سیڤەرەوە دەڵێت: پەیمانی سیڤەر لەلایەن سوێندخۆرەكانەوە بە سانی دەوڵەتە داماوەكان و لە شەڕا ژێركەوتووەكانی تر، بە حكومەتی عوسمانیش ئیمزا كرا (١٠ی ئەغستۆس ١٩٢٠). ئەم پەیمانە كە بڕبڕەی پشتی توركیای پێ شكا، لەلایەن سەربەخۆیی وڵاتی كوردو ئازادی قەومی كوردەوە سێ بەندی تێ خرابوو. دیسان دەڵێت: ئەمە هەنگاوی گەورە بوو كە بەرەو ئیستیقلال و سەربەخۆیی كوردستان هاوێژرا. بەڵام داخەكەم كورد لەم هەلە هیچی دەست نەكەوت. نووسەر باسی پەیمانی سیڤەر دەكات كە چۆن بە هەوڵ و كۆششی (شەریف پاشای خەندان) ئەو سێ خاڵەی پەیوەستبوون بە كوردەوە خرانە ناو ئەو بەڵگەنامەیەوەو لەوەش دەدوێت كە چۆن (شەریف پاشا) لێبڕاوانە هەوڵیداوە بۆ گەیاندنی داواكارییەكانی كورد بە كۆنگرەی ئاشتی. لەپاڵ ئەمەدا نووسەر لایەنگری خۆی بۆ ئەو هەوڵەی شەریف پاشاو داواكارییەكانی كورد بۆ سەربەخۆیی دەردەبڕێت و پەیماننامەی سیڤەر بە هەنگاوێكی گرنگ بەرەو سەربەخۆیی كوردستان ناو دەبات، ئەمەش بەڵگەی لایەنگیری و پاڵپشتی و بڕوابوونی ئەوە بە سەربەخۆیی كوردستان لەو كاتەدا. هەروەك جێبەجێنەكردنی خاڵە پەیوەستەكانی پەیمانی سیڤەر بە چارەنووسی كوردەوە بە كارێكی خراپ و نادرووست دەزانێت، خەم و پەژارە بۆ ئەو پاشگەزبوونەوەیە دەردەبڕێت و نێگەران و دڵتەنگە لەوەی كە كورد لەو هەلە مێژووییەیە هیچی دەست نەكەوت. لێرەوە بەئاشكرا دەردەكەوێـت كە خەونی (ڕەفیق حیلمی) سەربەخۆیی و ئازادی كوردستان بووەو لەیەكەم دەربڕینیشدا باسی هەوڵی كەسێكی دڵسۆزی وەكو (شەریف پاشا) دەكات و لەپاڵ ئەوەشدا لەو هیوایە دەدوێـت كە پەیماننامەی سیڤەر بەكوردی بەخشی و پاشانیش چۆن پاشگەزبوونەوە لە جێبەجێكردنی پەیماننامەكە كوردی بێ ئومێد كرد.
نووسەر باسی كارەساتی جەنگی جیهانى یەكەم دەكات كە چۆن بووە هۆی وێرانكاری و كوشتن و بڕین. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆرێك لە نەتەوەو گەلانی جیهانی بەركارەسانی جەنگ كەوتوو، جەنگ و وێرانكاری نەیتوانیووە بیانڕوخێنێت و لە كاروان بەجێیان بهێڵیت و بەتەواوەتی فڕێیان بداتە پەراوێزەوە. بەڵام گەل و نەتەوە دواكەوتووەكان نەیانتوانی بیرو لەو كارەسات و وێرانكارییە بكەنەوەو لەوە تێنەگەیشتن كە چی ڕوودەدات و نەگەیشتنە ئەو ئاستەی بیر لە ڕێگای خۆبنیادنانەوەو خۆدرووستكردنەوە بكەنەوە. لە كاتێكدا گەلانی هوشیارو بەئاگا كە خۆیان یان لەناو ڕووداوەكاندا بوون یان خۆیان سەركردایەتی جەنگیان دەكرد، چی بۆ خۆیان باش بوو ئەوەیان كردو پاشماوەكانی جەنگیان بە سوودی خۆیان دابەشكرد. گەلی كورد یەكێك لەو گەلانە بوو كە لە خەوی دوورو درێژی بێئاگاییدا بوو لەكاتی شەڕداو كاتێكیش شەڕ تەواو بوو هێشتا خامۆش و ساكاوبوو…یەكێ لەو قەومە خەواڵوو كەمتەرخەم و چارە ڕەشانە داخەكەم قەومی كورد بوو.
نووسەر سەیری نەتەوەی كورد لەناو واقیعێكدا دەكات كە جەنگی جیهانی یەكەم و ساتەكانی كۆتایی هاتنی جەنگەو سەرنجمان بۆ ئەوە ڕادەكێشێت كە چۆن جەنگ بووەتە مایەی وێرانكاری و چۆنیش گەلانی بڕیاربەدەست بارودۆخی دوای جەنگیان لەبەرژەوەندی خۆیان بەكارهێناوە. بەڵام گەلی كورد یەكێك بوو لەو گەلانەی كە نەیتوانی سوود لەو بارودۆخە وەربگرێت. ڕاستە هۆكاری نەگەیشتنی كورد بە ئاستی درووستكردنی دەوڵەتی خۆی لەو قۆناغەدا هەمووی ناوخۆیی نییەو شان بەشانی هۆكاری خودی یان ناوخۆیی هۆكاری دەرەكی یان بابەتیش لەو ڕووەوە دەوری كاریگەری بینیووە. بەڵام نووسەر جەخت لە خودی كورد خۆی دەكاتەوەو پێیوایە كورد لەو قۆناغەدا لە خەونی خۆشی بێئاگایی و سەردەرنەچوون لە بارودۆخەكە بەئاگا نەهاتبوو. مەبەست لەمەش ئەوەیە لە ڕووی هوشیارییەوە كورد هێندە لاوازو بێ ئاگابوو نەیتوانی لەبارودۆخەكە تێبگات و بەدوای ویست و خواستەكانیدا بچێت. بەمانایەكی تر سەرباری ئەوەی كە بزووتنەكانی شێخ مەحموودی بەرزنجی لە سلێمانی لە كۆتایی جەنگدا بوونی هەبوو، شێخ مەحموود دەسەڵاتێكی سنوورداری دامەزراند و شەریف پاشا لە هەوڵی دیپلۆماسیانەدا بوو بۆ ئەوەی داواكارییەكانی كورد جێبەجێ بكرێت، بەڵام ئاستی گشتی هوشیاری خەڵك لاوازبوو، بەجۆرێك كە كورد لە سەروبەندی كۆتایی هاتنی جەنگدا پێكهاتەیەكی یەكگرتووی ئەوتۆ نەبوو كە قورساییەكی وای هەبێت بتوانێت كاریگەری لەسەر ڕەوتی ڕووداوەكانی ناوچەكە دابنێت و لەو ڕووەشەوە ئینگلیزەكان كە زیاترین هەژموون و دەسەڵاتیان بەسەر ناوچەكەدا هەبوو ناچار ببن وەكو چۆن سەیری عەرەبەكانیان كردو چەندین دەوڵەتیان بۆ داتاشین، لەسەر جوگرافیای كوردستانیش بەلایەنی كەمەوە لە ولایەتی موسڵدا دەوڵەتێك بۆ ئەمیش درووست بكەن. ئەو خەواڵووی و بەدبەختی و چارە ڕەشیەی كە (ڕەفیق حیلمی) بۆ كورد باسی دەكات و بەهۆكاری تێنەگەیشتن و نەتوانینی ڕۆیشتن بەدوای خواست و ئامانجە نەتەوەییەكانی دەزانێت، دەرئەنجامی دواكەوتوویی و نەبوونی یان لاوازی هەست و هوشیاری نەتەوەیی كوردی بوو لەو كاتەدا. تەنانەت كاریگەری لاوازی هەست و هوشیاریی نەتەوەیی كوردی لەسەروبەندی بزووتنەوەكانی شێخ مەحموودیشدا ڕوون و ئاشكرا بووەو قەڵەمڕەوی بزووتنەوەكەی لە سنووری سلێمانی تێپەڕی نەكردووەو خێڵ و عەشیرەتەكانی ئەو سەردەمەی كورد نەك لە هەموو كوردستاندا بەڵكو لەسنووری سلێمانیشدا زۆرینەیان لەگەڵ شێخ مەحموود نەبوون. هۆی سەرەكیش نەبوونی ئەو پاڵنەرە ناوخۆییەیە كە مەرجی یەكەمی هەر بزووتنەوەیەكی نەتەوەیی و هەر شوێنكەوتن و كۆشش كردنێكە لە پێناوی سەربەخۆیی و ئازادیی نەتەوەیی و درووستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیدا كە ئەویش هوشیاری نەتەوەییە، یان بە دەربڕینێكی تر لاوازی ناسیونالیست و فۆرمەلە نەبوون و پێكنەهاتنی گوتاری نەتەوەیی یان گوتاری ناسیونالیزمە.
هەروەك نووسەر جار جار دەگەڕێتەوە بۆ دواوەو ڕووناكی زیاتر دەخاتە سەر بارودۆخی كورد لە نێوان عوسمانی و سەوفەویەكانداو باسی ئەوەش دەكات كە لە پێش ڕووخاندنی میرنشینە كوردەكاندا كە زۆربەیان بە دەستی توركەكان یان بە پلانی ئەوان لەناوبران، كورد لەسایەی ئەو دەسەڵاتە ناوخۆییانەی میرنشینەكاندا جۆرێك لەسەربەخۆیی هەبوو. توركە عوسمانیەكانیش سوودیان لەوە وەرگرت كە لەسەرەتاوە زۆربەی میرنشینەكان یان دەسەڵاتە ناوخۆییەكانی كورد بەلای خۆیاندا ڕابكێشن و لەو ڕووەشەوە (مەلا ئیدریسی بەتلیسی) ڕۆڵی دیاریی بینیووە، كە جۆرێك لە ڕێکكەوتنی لە نێوان میرنشینەكاندا كردووەو هەوڵیداوە ببنە هاوپەیمانی توركەكان و توركەكانیش سوودیان لە هێزی كوردەكان وەرگرتووە بە تایبەتی بەرامبەر بە فارسەكان. تا ئێرە ڕەنگە ئەو نزیكبوونەوەی نێوان دەسەڵاتە ناوخۆییە كوردەكان لە توركەكان و هاریكاریكردنی توركەكان لە شەڕدا ئاسایی بووبێت، بە تایبەتی بۆ ئەو سەردەمەش كە واپێدەچێت توركەكان ئاستێكی زیاتر لە ئازادی جوڵەیان بە دەسەڵات و میرنشینە كوردەكان دابێت. بەڵام دیسان لاوازی هوشیاری لە كۆمەڵگەی كوردی سەدەكانی شانزەو حەڤدەو هەژدەو نۆزدەدا هۆكاربووە بۆ ئەوەی كورد سەرباری ئەو دڵسۆزی و هاوكاریی كردنەی بۆ عوسمانیەكان، نەگەیشتووەتە ئەو ئاستەی بیر لە چارەنووسی خۆی بكاتەوەو نووسەر پێیوایە كوردەكان بەو ئەندازەی كە دڵسۆزیی زیاتریان بۆ سوڵتانەكانی عوسمانی نیشانداوە، لەبەرچاوی توركەكان سووكترو بچووكتر دەركەوتوون و لەبری ئەوەی توركەكان پشتگیرییان بكەن و یارمەتیان بدەن، كەچی كەوتوونەتە پیلان گێڕان و نەخشەدانان بۆ لەناوبردنی دەسەڵات و میرنشینە كوردییەكان، لەم ڕووەوە دەڵێت: هەتا ئەمیرە -كوردەكان- زیاتر لە پێناوی ئەواندا خۆیان بەخت كردو خوێنیان بۆ رشتن، زیاتر لە چاویاندا سووك بوون و زۆرتر بوون بە ژێردەست و كەوتنە تەنگانەوە. لە جیاتی ئەمە كە بەچاوێكی ستایش بنواڕنە ئەم ئەمیرانەو قەدریان بگرن، نرخێك بدەن بە برایەتیان، رێی تێگەیشتنیان لێ نەگرن و ماوەی بوژانەوەو پێشكەوتنی تەواویان بدەنێ. بەڵێ لە جیاتی ئەمانە كەوتنە دەستێوەردانی ئیدارەی ناوەكی ئەمارەتەكانیان و خەریكی ئەوە بوون كە ناكۆكی بخەنە ناویانەوەو بیاكەن بە گژ یەكدا. لێرەدا تێڕوانینی نووسەر بنەمایەكی رەخنەییانەی هەیە، ئەویش بە دوو ئاراستە، یەكەم ڕەخنەگرتن لە روانین و هەڵوێستی توركەكان كە سپڵەن بەرامبەر بەوانەی یارمەتیان دەدەن و هاریكارییان دەكەن و تەنانەت خواست و ویستی گەورەیشیان نییەو شتێكی ئەوتۆ داوا ناكەن زیاتر لەوەی كە هەیانە، بەڵكو تەنیا دەیانەوێت ئەو دەسەڵاتە سنووردارەی كە لەسایەی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیدا هەیانە بپارێزرێت و ئەمانیش دڵسۆزو ملكەچی فەرمانی بابی عالی دەبن. دووەم، ڕەخنەی نووسەر لە میرو دەسەڵاتدارو تەنانەت هەموو كوردە لەو قۆناغەدا كە لەبری ئەوەی خۆی بپارێزێت و پەیوەندییەكانی ناوخۆی بەهێز بكات و جۆرێك لە یەكێتی نێوان دەسەڵاتـە ناوخۆییەكانی خۆی پێكبهێنێت و لەبری ئەوەی شەڕ بۆ توركەكان بكات، خۆی بپارێزێت و لاوازی خۆی لەپێناوی ئەوی تورك یان تەنانەت فارسدا بەفیڕۆ بدات، باری ناوخۆی خۆی پتەوبكات، بەردەوام لەخزمەتی ئەوی تردا بووەو ئەوەش لەلایەك توانای ئەمی پڕوكاندووەو لەلایەكی تریش لەبەرچاوی ئەوی توركدا وەكو خزمەتكارو كۆیلەو ملكەچ دەریخستووەو وێنای كەسێتیەكی بچووك و لاوازی كوردی لەبەرچاوی ئەوی توركدا بارجەستەكردووە. واتە ئەو هەڵوێستەی میرە كوردەكان كە بەرامبەر بە یەكتر دڕو لێنەبووردەو مل هوڕ بوون، لەبەرامبەر ئەوی توركدا بچووك و ملكەچ و خزمەتكار ئاسا بوون. توركیش دەركیان بەم لایەنە خراپ و لاوازەی كەسێتی كوردی بردووەو لەوێوە توانیوویانە دەستبخەنە كاروباریانەوەو بەدژی یەكتر هانیان بدەن و یەك بەوی تر تەواو بكەن. نووسەر لەم ڕوانگە ڕەخنەییەوە سەیری عەقل و هوشیاری و كەسێتی كوردی لەسەردەمی مێرنشینەكان و تەنانەت دواتریشدا دەكات و لەئاستی نەگوتراویشدا ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەبێت كە یەكێك لە هۆكارە سەرەكییە ناوخۆییەكان كە بەردەوام ڕێگربووە لەوەدا كە كورد وەكو كۆمەڵگەیەكی ئاسایی یان سرووشتی ڕەفتار بكات و هەنگاو بە ئاڕاستەی ئایندە هەڵبنێت ئەو كەسێتیە لاوازو هەست بە بچووكیكەرە بووە لەبەردەم ئەوانی ترداو لەبەرامبەر خۆیشیدا تووندو پاڵەوان ئاساو لێنەبووردە بووە، كە تاكو ئێستاش ئەوە یەكێكە لە خاسێـتە زاڵەكان لە كەسێتی كوردیدا.
(ڕەفیق حیلمی) نموونەی ڕۆشنبیرێكی ئاسۆ ڕوون و ئاسۆی بینین فراوان بووە، كە لە ئاستی قوڵدا باس لە بەرهەمهێنانی گوتاری نەتەوەیی كورد دەكات، بەڵام بە دیدێكی ڕەخنەگرانەوە، واتە هاوكات لە شێخ مەحمود نزیكەبووەو خۆشیویستووەو هاوكات وەكو ڕۆشنبیرێكی خاوەن بۆچوون دەیەوێت خۆی و ڕۆشنبیرانی تری بەئاگاو ئەفسەرە لێهاتووەكانی كورد كە پێشتر لە سوپای توركدا بوون لێی نزیك بن و ئەویش پرس و ڕایان پێبكات و پشتیان پێببەستێت، بەڵام كاتێك كە شێخ مەحمود بەم جۆرە كارناكات و ڕۆشنبیران و خوێندەوارانی سەردەمەكەی خۆی پشت گوێ دەخات و پشت بە ئاغاو بەگ و شیخی بەرژەوەند پەرست و نەزان دەبەستێت، ئەم بێ دەنگ نابێت و ڕەخنەی لێدەگرێت، كاتێك شێخ مەحمود پشت لە ئەفسەرانی كوردی پیشتری ناو سوپای تورك دەكات و پشت بە تفەنگ لەشان و دەمانچەو خەنجەر بەقەدی نەزان و نەشارەزا دەبەستێت ئەم ڕەخنەی لێدەگرێت. بەڵێ (ڕەفیق حیلمی) نموونەی ڕۆشنبیری ڕەخنەگرە لە مێژووی ئێمەدا، ڕۆشنبیرێك كە ڕەخنەكانی درووستكەرو بنیادنەرن بوون و لە سوودو بەرژەوەندی نەتەوەو نیشتیمانەكەیی و دۆزە ڕەواكەیدابووە. واتە ئەم نووسەرو كەسێتییە منەوەرەی كورد خاوەنی گوتارێكی نەتەوەیی ڕەخنەگرانەیە كە ئەوەش بەڵگەی ئاسۆی مەودافراوانی بینینی ئەوە بۆ ئایندەی كورد. واتە كورد پێویستی بە عەقڵی ڕەخنەگرانە هەیە بۆ ئەوەی بتوانێت واقیع بەجۆرێك بخوێنێتەوە كە بتوانێت مامەڵەی درووستی لەگەڵدا بكات و لە جوڵەو ئاڕاستەی هێزە جۆراوجۆرەكان تێبگات و بزانێت چی دەكات و چۆن بڕیار دەدات و كەی بڕیار دەدات.
