بۆچی وڵاتانی موسڵمان دیموكراتی نین؟

ئەگەر كەسێك لە پشتی ئەو سەیرانگا و كەناراوانەوە كە داری خورما دایپۆشیوون سەیرنەكات، ئەو جیاوازییە گەورەیە نابینێت لە نێوان دوورگەی “مۆریشیوس و دوورگەی مالدیف” دا هەیە، هەرتك وڵات دوورگەی گەرمەسێرن و لە كەنارە گەرمەكانی زەریای  هندی هەڵكەوتوون، “مۆریشیوس” ژمارەی دانیشتوانی ملیۆنێك و دووسەد هەزار سەرە، هەرچی دوورگەی مالدیفە تەنها پێنج سەد هەزار حەشیمەت دانیشتوانەكەیەتی، هەردوو دوورگەكە داگیركریاون و كراوان بە ژێردەستە. دوورگەی “مۆریشیوس” تا ساڵی 1810 لە ژێردەستی وڵاتای فەڕەنسادا بوو، دواتر بەریتانیا دەستی بە سەردا گرت، بەڵام دوورگەی مالدیف وەختایەكی زۆر سەربەخۆ بوو، ساڵی 1887 كەوتە ژێر مانداتی بەریتانیا و دوورگەكە ساڵی 1965 سەربەخۆ بوو، بەڵام مۆریشیۆش ساڵی 1968 سەربەخۆیی ڕاگەیاند، هەردوو دوورگە لە سەرچاوەیی سرووشتییدا هەژارن  بە نموونەی ” گاز، نەوت، كەرەستەی خاو و دەگمەن” دوورگەی مالدیف بەتەواوی پشت بە ڕاوە ماسی دەبەستێت بۆ بە دەستهێنانی دراوی قورس، دوورگەی مۆریشۆسیش داهاتی سەرەكی قامیشی شەكرە، گەشەی ئابووریشیان لە یەكەوە نزیكە، بۆ نموونە ساڵی  2015( 9.446$) داهاتی تاكیك بووە لە دورگەی مالدیف،  لە هەمان ساڵدا (9.041$)  داهاتی تاكەكەسبووە لە مۆریشیوس.

ڕووكاری دەرەوە كە دارخورما چەماوەكان دایپۆشیوون دنیایەكی جیاوازیان لە نێوان ئەو دوو دوورگەیەدا شاردۆتەوە، لە ڕووی دیموكراتی، ئارامی ڕامیاری و مافی مرۆڤەوە. وەختایەك مۆریشیۆش رزگاری بووە نموونەیەكە بۆ ئارامی سیاسی، چونكە بەڕێوەبەرێتێكان یەك بە دوای ئەویتردا دیموكراتی بوون، ئەگەرچی زۆرینەی دانیشتوانی دوورگەكە هندۆسن، هاوكات كەمینە ئایینێكانی وەك مۆسڵمان مەسیحێكان بە تەواوی ئازادییەوە پیادەی بیروباوەڕیان كردووە، لە پاڵ جەژنەكانی هیندۆسیدا، جەژنی ڕەمەزان و قوربانیش لە وڵاتدا بۆنەی فەرمین، سێ‌ لە سەرۆكانی بسڵمان بوونە لە نێویاندا ” ئەمینە غەریب” 2015بۆ 2018 كە یەكەمین ئافرەت بوو پۆستی سەرۆكایەتی وڵات وەربگرێت. بە پێچەوانەوە دیموكراتی لە دوورگەی مالدیف چرۆی نەكردووە و نەپشكوتووە، ئەگەرچی دوای سەربەخۆیی دوورگەكە تا ساڵی 1978 كار بە باشی بەڕێوە دەچوو، ساڵی 1978 ” مأمون عبدالقیوم” دەستی بە سەر كورسی دەسەلاتدا گرت و بوو بە سەرۆكی وڵات، لەوماوەیەدا هەركات هەڵبژاردن كرابا مامون براوەبوو! چونكە هیچ بەر هەڵستكارێك بەربژێر نەبوو بۆ جێگرەوەی پۆستی سەرەك كۆمار، قەیوم لە میسر گەورەبوو بوو، دەرچووی زانكۆی ئەزهەربوو لە قاهیرە، شێوازێكی ڕادیكالی ئیسلامی لە وڵاتدا چەسپاند و ساڵی 1994 ئیسلامی سونی كرد بە ئایینی وڵات، ساڵی 1997 پیادەكردنی ئایینەكانیتری یاساخ كرد. تا ساڵی 2008 جاڕی هەڵبژاردنیدا، كاتێك هەڵبژاردن كرا شكستی هێنا، كرانەوه‌ و ئازادییەكی كورت مەودا لە وڵاتدا سەری هەڵدا، بەڵام ساڵی 2012 لە لایەن “یەمین قەیوم” زڕبرای سەرۆكی پێشوو كودەتایەك كراو و ڵات بە ئاقارێكی پێچەوانەدا بریا، بەشێوەیەك مالدیف مۆركی تووندئاژۆی بەخۆوە گرت، بۆ نموونە بەشێكی زۆری جەنگاوەرانی دەوڵەتی ئیسلامی لە ئێراق و سوریا خەڵكی ئەو دوورگەیە بوون.  ئازادی ئایینی لە دوورگەی مالدیف نییە، دەبێت گشت بەرپرسان لە بسڵمانی سوونە مەزەب بێت، وڵات یەكێكە لەو دە وڵاتەی تەواوی حەشیمەتەكەی موسڵمانن و حوكمی ئیعدام بە سەر هەركەسێكدا جێبەجێدەكرێت كە لە ئایینەكەی پاشگەزبێتەوە یان وەك بێ باوەڕ دەربكەوێت. بە گوێرەی ئەو پێوەرانەی بۆ ئازادی ئایینی دیاریكراون “مالدیف” دووەم وڵاتە لە پێشێلكردنی ئازادی ئایینی، ئەگەرچی هەڵبژاردنی 2018 كرا و نەیارانی سەرۆك هاتنە پێشەوە، بەڵام دەسەڵاتی موسڵمانی تووندئاژوو لە لایەن وەزارەتی كاروباری ئایینیەوە بە هێزە و بەربەستێكە لە بەردەم بەرەو پێشچوونی دیموكراتی لە وڵاتدا.

ساڵی 2019 لە ژێر فشاری ئیسلامییە تووند ڕەوەكاندا ڕێكخراوێكی نا حكومی كاتێك بانگەشەی بۆ دیموكراتی دەكرد داخرا، ڕاپۆرتەكە رەخنەی لە ئیسلامە تووند ئاژۆكان دەگرت كە بەرستن لە بەردەم بەرەو پێشچوونی دیموكراتیدا، “ئەزرا نه‌سیم” یەكێك لە ئامادەكارانی ڕاپۆرتەكە دەڵێت:- ئیسلامێكان بەرستی دیموكراتین نەك تەنها لە دوورگەی مالدیف بەڵكو لە زۆر ناوچە لە عالەمی ئیسلامیدا، لە درێژەی بۆچوونەكانیدا ئەزرا دبێژێت:- لە تەك جیاوای مەشرەب و دیدگاكانیاندا پێكڕا پیاوانی ئایینی بانگەشە دەكەن ئیسلام  بۆ  بە زیندوكردنەوەی سێ‌ نەوەی یەكەمی باوەڕداران كە ڤێ‌ گاڤێ‌ دناف بسلمانان پایەداربێت، دەكرێت ئەم بیروباوه‌ڕە بە شێوازێكی تر گوزارشتی لێ‌ بكرێت: دیموكراتی و عەلمانیەت بەرەڤە پێشناچن چونكی لەگەڵ ئیسلامدا ناگونجێن.

“ئازادی و دیموكراتی لە پێوانەی ناودەوڵەتییدا”

 گونجاونییە پێوەری نێوان وڵاتانی ئیسلامی هەمان پێوەری نێوان مالدیف و مۆریشویس بێت، چونگە گشت وڵاتانی ئیسلامی هاوتای مالدیف سەركوتكەرنین و وڵاتانی غەیرە بسڵمانیش هەمووان وەك ئەو وڵاتە دیموكراتی نین، بۆ ئەوەی پرسیارەكە گشتگیربیت پێویستە كۆمەڵە پێوانەیەك  دیاری بكرێن  تا ئەنجامەكانی لە سەر هەڵبگۆزین وەك گەشانەوە و پێكهاتەی ئابووری، پاشماوەی داگیركاری و ئایین.Freedom house كۆمەڵێك جیاكاری لەو پێناوەدا دیاری كردووە كە پشت ئەستورە بە دیموكراتی و چەندین وڵات لە خۆ دەگرێت بۆ ماوەیەكی دیاریكراو. ماڵی ئازاد”Freedom house” بۆ مافی ڕامیاری و ئازادی مەدەنی  (1تا 7) خاڵی دیاریكردووە، 1 بۆ وڵاتانی دیموكراتی و 7″ بۆ وڵاتانی سەركوتكەر دیاریكراوە، لە پێوەرەكەدا وڵاتانی بەریتانیا، كەنەدا و ئوسترالیا (1تا 2.5) خاڵیان بۆ دەست نیشانكراوە و بە وڵاتگەلی ئازاد ناوبراون، بێجگە لە مەجەر گشت وڵاتانی ئەوروپا لە ڕیزبەندی دووەهەمدا جێگیر كراون. لە ڕیزبەندێكەدا وڵاتانی هندستان و ئەندەنوسیا (3) خاڵیان پێ‌ ڕەوا دیتراوە، ئۆكرانیا (3.5)، پاشان ئەو وڵاتانەی (5.5 بۆ7) خاڵیان بۆ دەست نیشانكراوە و بە وڵاتانی سەركوتكەر ئەژماركراون، بۆ نموونە توركیا (5.5)، ئێران (6) و ڕوسیا و چین هەریەك (6.5) خاڵ، بەڵام وڵاتێكی وەك سعودیە كە شەریعەت پیادە دەكات لە دوور و نزدیك  دەنگ و ڕەنگی لەو نێوندەدا نییە. ساڵی 2021 بەرلەوەی تاڵەبان دەست بە سەر وڵاتدا بگرێت ئەفگانستان وەك وڵاتێكی ستەمكار و قۆرغكەری ئازادی  لە پاڵ سعودیە لەم هەسارەیەدا ڕیزبەند كرایابوو.

هەتا ساڵی 1972 لە زۆرینەی وڵاتانی ئاسیا، ئەفریكا و ئەمریكای لاتین خۆری ئازادی لە كەل دەرنەكەوتبوو، وڵاتانی ئیساپانیا و پورتوگال لە لایەن (فرانكۆ و سالازار) بەرێوەدەبرا، وڵاتی یۆنانیش دەستەی ڕاوێژكاری سەربازی دەستیان لە بینەقاقای گیركردبوو، لەو سەروبەندەدا لە كۆی دە وڵات تەنها سیانیان دیموكراتی بوون! پاشبڕانەوەی شەری سارد و هەڵوەشانەوەی وڵاتانی فرە ڕەگەزی وەك یەكێتی شۆرەوی و یوگوسلافیا بە شێوەیەكی چاوەڕواننەكراو بای دیموكراتی هەڵیكرد و زیاد لە پەنجا وڵاتی دیموكراتی لە دنیادا دەركەوتن، لە بەرانبەردا ژمارەی دەسەڵاتدارانی خۆسەپێن و مل هور لە شەست و دوو وڵاتەوە و بۆ چل و حەوت وڵات كەمیكرد، هاوكات سیستمە چەوسێنەرەكان لە دنیادا لە كۆی هەشتا و حەوت تەنها چل و سێیان مانەوە. بۆ نموونە مەحاڵە جارێكی تر هاوشێوەكانی (فرانكۆ و سالازار) دەسەڵات بگرنە دەست، تا ساڵی 2018 لە ئەوروپادا تەنها وڵاتانی ڕوسیا و بیلاروس سیستمی چەوسینەر بەڕێوەیانی دەبرد، هاوكات لە ئەمریكای لاتین سیستمی وڵاتانی ئەرجەنتین و چیللی بوون بە دیموكراتی، تایوان و كۆریای باشووریش روویان بە لای دیموكراتیدا وەرگێرا و سیستمی ڕەگەز پەرستیش لە باشووری ئەفریكا باروبارگەی پێچایەوە، ئەمێستاكە دیموكراتی  لە زۆر كون و قوژبنی ئەم جیهانەدا تەنیوەتەوە. ئایا دیموكراتی گشت دنیای تەنیوەتەوە؟ نەخێر، لە پەنجا ساڵی ڕابردوودا بای دیموكراتی هەلیكرد، بەڵام  هێشتا زۆر كون قوژبنی ئەم دنیایە بێ‌ بەرین لە دیموكراتی، لە سەرەتای حەفتاكان لە سی و شەش وڵاتی بسڵمان تەنها (4) یان دیموكراتی بوون، ئەوانیش لبنان، غامبیا، مالیزیا و دورگەی مالدیف بوون ( ئەوكات وڵاتێكی دیموكراتی بوو).

ساڵی 2108 ژمارەی وڵاتانی موسڵمان نشین لە سی و شەش وڵاتەوە گەیشتە چل و حەوت، كەچی ڕێژەی دیموراتی 11% تێ‌ پەڕی نەكرد؟ لە بەرانبەردا وڵاتانی دیكە ڕێژەی دیموكراتی تیاندا گەیشت بە 38%، جوداوازیەكە زۆرە. ساڵانی 2020 وڵاتی سەنیگال و ساڵی 2021 وڵاتی تونس لەو وڵاتانە بوون دیموكراتی تیایانادا پاشەكشەی كردووە، دوو وڵاتی تری بسڵمان كە زۆرینەی دانیشتوانیان موسڵمانن مالی و ئەندەنوسیا لە ژێر فشاری بزووتنەوە تەند ئاژۆكاندا دیموكراتی تیاندا پاكشەی كردووە، ئاراستەی  دەسەڵات و بەڕێوەبردنی وڵات بەرەو گشتگیری هەنگا و دەنێت. ساڵی 2102 توركیا بە (3) خاڵا بە وڵاتی دیموكراتی دەهاتە ئەژمار، لە ئێستادا و لە ژێر فشاری سەرەك (ڕەجەب ئەردۆگان) دا بە وڵاتێكی سەركوتكەر و گشتگیر حسابی بۆ دەكرێت. وڵاتانی ناموسڵمان 57% دیموكراتین و تەنها 15% یان دەسەڵاتی ملهور بەڕێوەیان دەبات، دەسەڵاتە خۆسەپێنەكان لە وڵاتانی نابسڵماندا سەرهەڵنادەنەوە، بۆ نموونە وڵاتانی ئەمریكای ناوەڕاست و باشوور، ئەفریكا،  ئاسیا و ئۆقانوسیا (بێجگە لە ئوسترالیا و نیوزلاند كە بە وڵاتانی دیموكراتی حساب دەكرێن) 45% یان وڵاتانی دیموكراتین و 20% بە پێچەوانەوە. بەڵام لە وڵاتانی ئیسلامیدا بارودۆخەكە تەواو پێچەوانەیە 53% یان خۆسەپێنەرن و تەنها 4% یان دیموكراتین، ئەوانیش دیموكراتیەكی لە رزۆك.

لە پەنجا ساڵی ڕابردوودا ناوچە ئیسلامێكان لە جیهاندا پێشڕەڤی شەڕو پێكادان و شۆڕش و كودەتا سەربازێكان بووە، ناكرێت وێنەكە تەنها لە نێوان هەردوو دورگەی “مالدیف و مۆریشویس”دا كوت بكرێتەوە، دیاردەكە لەوە گەورەترە، چونكە ئەو هۆكارانەی باسكران پاساوی بڵاوبوونەوەی سیستمی نا دیموكراتی بوون لە ناوچەكەدا، لە ئێستادا ئارەزوویەكی زۆر لە ناو وڵاتانی بسڵمان و غەیرەدیندا هەیە بۆ دیموكراتی، هاوكات ئەگەر سیستەمە عەرەبێكان تەواشا بكرێت ئەوان زیاتر هەژارو دەست نووقاوترن لە بەرانبەر دیموكراتیدا، لێرەوه‌ كێشەكە مامەڵەكردن نییە لەتەك كێشەی عارەبدا، هێندە هەژاری و نەبوونی دیموكراتییە لە ناوسیستەمەكاندا. ئاریشەیەكی تری جیهانی ئیسلامی؛ بریتییە لە دروستكردنی سیستمی دیكتاتۆری لە فۆرم و شێوازی جیاوازدا. لەم نێوەندەدا هۆكارگەلێك ڕۆڵیان بینیوە وەك:-

یەكەم:- نەفرەتی نەوت، ڕاست نییە دەلاقەی دیموكراتی لە نێوان وڵاتانی ئیسلامی و غەیرە ئیسلامیدا پەیوەست بكرێت بە سەرچاوەكانەوە، هەندێك لە وڵاتانە ئیسلامی لەسەر ئاستی جیهان دەوڵەمەندن وەك سعودیە و بڕێكیشیان بە پێچەوانەوە بە نموونەی بەنگلادیش و ئەفگانستان، بەڵام دەركەوتن و گەشەسەندنی سیستمە دیكتاتۆرێكان لە جیهانی ئیسلامدا بە دەر لە وڵاتی (بەحرێن) كە پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، هەمان قانوونیش بە سەر وڵاتانی غەیرە ئیسلامیدا دەچەسپێت وەكو غینیا و فەنزوێلا، فەلسەفەی نەفرەتی سەرچاوەكان لە گەشانەوەی ئابووریدا ڕۆڵێكی گرنگ پیادە دەكات، چونكە پشت بەستن بە سەرچاوەی سرووشتی ڕێگرە لە بەردەم داهێنان، وەبەرهێنان و چاكسازیدا، لە بەرانبەردا حكوومەتەكان كەمتر سۆزیان بۆ دانیشتوان هەیە، چونكە سیستمە دیكتاتۆرەكانی پشت ئەستوور بە سەرچاوەی سرووشتی كەمتر پشت بە باج و باجی داهاتی هاووڵاتیان دەبەستن. لە سەدەی هەژدە و نۆزدەدا دروشمی بزووتنەوە دیموكراتێكان بریتی بوو لە (بێ‌ وەرگرتنی باج نوێنەرایەتی نابێت). ئەم دورشمە لە وڵاتانی ئیسلامیدا بوونی نییە.

وڵاتانی ئیسلامی بەراورد بە وڵاتانی غەیرە بسڵمان لە هەڵەبەز و دابەزی نرخ و ناجێگیری بازاڕدا زیاتر پشت بە سەرچاوە سرووشتێكان دەبەستن،  داهاتی نیشتمانی لە نێوان ساڵانی 1970 تا 2016 حساو كریاوە بۆ ناجێگیری بازار وڵاتانی ئیسلامی تیایدا گەیشتونەتە لوتكە، كۆی داهاتی نیشتمانی لە وڵاتانی ئیسلامی پشت ئەستوور بە سەرچاوەی سرووشتی 13% بووە، هاوكات لە وڵاتێكی وەك توركمانستان گەیشتۆتە 43%، بەڵام لە وڵاتانی غەیرە ئیسلامیدا تەنها 5% بووە. هەروەها وڵاتێكی وەك ئەنگۆلا ئیسلامی نییە 39% پشت دەبەستێت بە سەر چاوەی سرووشتی لە بە رانبەردا وڵاتانی وەك ئەفگانستان و بەنگلادیش كە متر 1% چاویان لە سەرچاوە سرووشتێكانی وڵاتە وەك داهات. چارەسەر چییە، جارێكیتر دابەشكردنی وڵاتانی ئیسلامییە بۆ سێ‌ گرووپ. كۆمەڵەی یەكەم ئەو وڵاتانەن بە تەواوی چاویان لە سەرچاوە سرووشتێكانە كە 3% تا 10% وڵاتانن، لە بەرانبەردا سێ‌ لە سەر چواری ئەو وڵاتانەی چاویان لە سەرچاوە سروشتێكان نییە، دیموكراتین بە دەر لە كوبا و بێلاروسیا، لەو وڵاتانەی تا ئەندازەیەك پشت ئەستوورن بە سەرچاوە سرووشتێكان 50% یان دیموكراتین، هاوكات زۆرێك لە وڵاتان خۆیان لە نەفرەتی سەرچاوەكان رزگار كردووە، لە بەرانبەریشدا وڵاتانی (چیللی، مەنگۆلیا، دورگەی سڵێمان، ترینیداد، گینیا و سورینام) چاویان لە سەرچاوە سروشتێكانە و دیموكراتیشن. تا وەكو مەودایەكی نزیك وڵاتانی تونس و سەنیگال لە كۆمەڵەی ناوەنددا بوون هاوكات 80% سیستمە ئیسلامێكان دیموكراتی نین. لێرەوە دەگەین بە راستیەكیتر ئەویش دواكەوتنی دیموكراتییە لە زۆربەی ,لاتانی دنیادا.

“میراتی ئیستعمار”

میراتی داگیركەر لە ڕۆژهەڵاتدا یەكێكە لە دیارترین هۆكارەكانی نەبوونی دیموكراتی بە تایبەت وڵاتانی ئیسلامیدا، ئەگەر تەواشای ڕابردووی ئەو وڵاتانە بكەین  لیستێكی تولانی لە تاوانكاری بەرچاو دەكەوێت كە تایبەتە بە ساتی داگیركاری وڵاتانی ڕۆژئاوا، ئەگەرچی  بەراورد بە مێژوو ئەو ساتەوەختە كورتخایەن و هەمیشەیی نەبووە، هەروەسا هەموو وڵاتانی ڕۆهەڵات لە ژێر تیری ڕۆئاوادا نەبوون و كاریگەر نەبوون بە میراتی داگیركاری، هەندێكان سەربەخۆبوون بە نموونەی “تایلاند، یابان، چین، بۆتان، توركیا، ئیران، عومان و لیبیریا” ئەم بۆچونەش ئەو ڕاستییە ناخاتە ڕوو كە ئەو وڵاتانە هیچ كات و هەرگیز كاریگەری  دەمی داگیركاریان بە سەرەوە  نەبووە، ببینە چین و ڕوسیا ناچاركریان لە دەرەوەی سنووری نەتەوایەتیان كۆمەڵێك  ئیمتیازات ببەخشن بە وڵاتانی ئیستعمار، بە تایبەتی شارە كەناراوەكان دواترینیان ماكاوی پورتوگالی بوو ساڵی 1999 گەڕایەوە ژێر دەسەڵاتی چینی.

هێزە ڕۆئاوایەكان لە ڕێگای كۆمەڵێك ئیمتیازاتی بازرگانی و گومركەوە هەژموونی خۆیان دەسەپاند، قەرزیش ڕێگایەكی دیكە بوو بۆ نموونە ئێران هەردەم  بەشێوەیەكی فەرمی سەربەخۆبووە، لێ‌  لە چەند دەیەكی سەدەی بیستەمدا ناچاربوو دەسەڵاتی ڕوسیا و بەریتانیا قبووڵبكات. عومانیش  لە ژێر دەسەڵاتی بەریتانیای بەهێزدابوو، هەژموون و دەسەڵاتی وڵاتانی ئیستعماری كاریگەری كەمتربوو بە سەر وڵاتانی سەربەخۆوە لە چاو ئەو وڵاتانەی سەروەریان نەبوو هاوكات پاشكۆی وڵاتانی سەردەست بوون. لە مێژوودا بڕێك لە وڵاتان بەشێك نەبوون لە میراتی ئیستعمار، بە نموونە  سعودیە پاش ڕوخانی ئیمبراتۆریای عوسمانی  سەربەخۆ بوو، تایوان، كوریا و مونغۆلیاش بەشێك بوون لە ئیمبراتۆریای چینی كاتێك سەربەخۆیان ڕاگەیاند، ، ماوە و چۆنێتی وڵاتانی ژێردەست هاوتا و یەكسان نییە، بەڵكو بە گوێرەی كات و زەمان گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، بۆ نموونە زۆربەی وڵاتانی كاریبی لە سەدەی شازدەوە وڵاتانی ئیستعمار بەڕێوەی دەبردن، وڵاتی ئەسیوبیا تەنها ماوەی (5) ساڵ لە ژێر حوكمی ئیتالیادا مایەوە كاتێك “مۆسۆلینی”ساڵی 1936 وڵاتەكەی داگیركرد، باكوری نایجیریاش كە زۆرینەی دانیشتوان بسڵمان بوون، بەریتانبا بەشێوەی نا ڕاستەوخۆ بەڕێوەی دەبرد، زۆرێك لە دەسەڵات و ئیمتیازاتەكانی بە خشیبوو بە حكوومەتە محەلێكان، بەراورد بە باشووری  وڵات كە ڕاستەوخۆ لە ژێر چاودێر بەریتانیایەكاندا بوو، هاوكات شێوازی بەڕێوەبردن و دیموكراتی و گەشە سەندن لە باكوور لە حاڵێكی زۆر خراپدابوو.

بەكورتی دەتوانین بێژین:- ئیستعمار دەستی درێژ و ڕۆڵی گەورەبوو لە بڵاونەبوونەوەی دیموكراتی لە وڵاتانی موستەعمەرەدا، ئەو وڵاتانەی لە ژێر دەسەڵاتی ئیمبراتۆریاكانی ڕۆهەڵاتدا بوون یاخود دواتر سەربەخۆبوون پێویستە زیاتر دیموكرات و شەفافبن، چونكە كاریگەری ئیستعمار بەشێوەیەكی خراپ كاری لەسەر ئەو وڵاتانە داناوە و تێپەڕبوونی زەمانە كاڵی نەكردووه‌تەوە. دواتر بۆ پاكبوونەوەی ئەو ژەنگ و ژارە دەروونی، ڕێكخراوەیی، ئابووری ڕۆشنفكریە كاتی زۆری گەرەكە. بۆ گەیشتن بە دەرئەنجامەكان پێویستە وڵاتانی غەیرە ڕۆژئاوایی بكەین بە سێ‌ تاقمەوە، گرووپی یەكەم ئەو وڵاتانەیە كەمتر لە پەنجا ساڵ  ژێر دەستەبوون “21%” وڵاتان لە خۆ دەگرێت، كۆمەڵەی دووەم  وڵاتگەڵێكن كە سەت بۆ سەدو پەنجا ساڵ لە ژێر نیری داگیركاریدا ناڵاندویانە “43%” وڵاتانە، گرووپی سێیەم ئەو وڵاتانە كە زیاتر لە سەدو پەنجا ساڵ ژێر دەستە بوون “36%” وڵاتانی غەیرە ڕۆئاواییە.

لێرەو دەردەكەوێت ئەو وڵاتانەی كەمتر لە سەدو پەنجاڵ  ژێردەستەبوون یاخود هەرگیز داگیر نەكراون وڵاتانی دیموكراتین وەك “یابان، كۆریای باشوور، بۆتسوانا و ساموا” سێیەكی دیكەشیان نیمچە سەربەخۆ بوون وەك ئەرمینیا، سەنگافورە و لیبیریا، هەروەسا وڵاتانی چین، كامیرۆن و ئیریتریا سەربەخۆنەبوون، بەڵام ئەو وڵاتانەی زیاتر لە سەدەو نیمێك داگیركرابوون زیاتر دیموكراتی بوون كە دەكاتە 60% وڵاتانی ژێر دەستە، بە نموونەی وڵاتانی ئەمریكای  لاتین و دەریای كاریبی،  لە  كیشوەری ئەفریكاش وڵاتگەلی  باشووری ئەفریكا، مۆریۆشیۆس و …هتد. لە خۆدەگرێت و  هندستانیش نموونەی گەورەترین دیموكراتییە، لەو نێوەندەدا ” كۆبا، وڵاتانی خاوەن نەوتی وەك فەنزوێلا، غینیا و ئەنگۆلا” ڕیزپەڕن.

ئەگەر تماشای وڵاتانی ئیسلامی بكەین  پەیوەندییەكی ئەرێنی لە نێوان داگیركاری ڕۆئاوا و وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی لەو وڵاتانەدا دەبینین، چۆن؟ لە كۆی حەڤدە وڵاتاتی بسڵمان  سیازدەیان زیاتر لە پەنجا ساڵ  ژێر دەستەی وڵاتانی ئیستعمار بوون، كە دەكاتە “70%” وڵاتانی بسڵمان، ئەو وڵاتانە هەژارو كەم دەستبوون لە بواری دیموكراتیدا، “عومان و ئیران” بەردەوام ئازادبوون، لە كاتێكدا ڕوسیا نەك هێزە ڕۆئاواییەكان بە دیكتاتۆرییانە كازاخستان و ئاسیای ناوەڕاستیان بەڕێوەدەبرد، دوای ئەوەی دەسەڵاتی عوسمانێكان لە ناوچەی ڕۆهەڵاتی ناویندا تار و مار بوو، سعودیە سەربەخۆی ڕاگەیاند، دواتریش ئەفگانستان چووە ڕیزی وڵاتانی سەربەخۆوە. دوای سەدان ساڵ  لە داگیركاری عوسمانێكان ساڵی 1917 بەریتانیا بەغدادی داگیركرد، وساڵی 1923 سوریا خرایە ژێر ئینتدابی فەرەنسییەوە.

ئەگەر چەند دەیەیەك بە شێوەی خراپ كاری لە سەر ڕەوتی دیموكراتی لە وڵاتانی ئیسلامی كردبێت، دەبێت حاڵی ئەو وڵاتانە چۆن بێت كە سەدان ساڵ  لە ژێر تیری داگیركاریدا ناڵاندویانە، پێچەوانەكەی ڕاستە! چۆن؟ تەماشای وڵاتی تونس بكە لە نێوان ساڵانی 1881- 1956 فەرەنسا دەستی بەسەردا گرتبوو، یاخود وڵاتی سەنیگال لە سەدەی پازدەهەمەوە پورتوگالێكان داگیریان كرد، دواتر بۆ ماوەیەكی كەم كەوتە بندەستی داگیركەرە هۆڵندێكان، پاشان بۆ ماوەی سێ‌ سەدە ژێر دەستەی فەرەنسێكان بوو تا ڕۆژی سەربەخۆی لە ساڵی 1960. تا ئیرۆ دیموكراتی ڕاستەقینە لە نێوانی وڵاتانی ئیسلامیدا دەگمەنە، بەڵام ئەو وڵاتانە بۆ ماوەی سەدە و نیوێك لە ژێر دەسەڵاتی داگیركەرە ڕۆئاواییەكاندا بوون ئەڤ وڵاتانە دیموكراتین ئەگەر بەشێوەیەكی لاوەكیش بێت، وڵاتیش هەبوون تا ساتی سەربەخۆی هەرگیز تامی دیموكراتیان نەچەشتە و دواتر بە وڵاتێكی دیمكراتی و شەفاف ئاماژەیان بۆ كراوە. گامبیا، مالیزیا و ئەندە نووسیا نموونەی ئەو وڵاتانەن.

لێرەوە دەتوانین ئەو ڕاستییە هەڵبگۆزین كە داگیركاری ڕۆئاوا دەستی درێژبووە لە دواكەوتنی دیموكراتی لە نێو وڵاتانی ئیسلامیدا هاوكات هاوشێوەی وڵاتانی غەیرە ئیسلامی كاریگەر نەبوونی وڵاتە ئیسلامێكان بە دەسەڵاتی ڕۆئاوا هۆكارێكی دیارو ئاشكرایە لە دەرنەكەوتنی دیموكراتی لە ناو ئەو وڵاتانەدا، دەسەڵاتی وڵاتانی ڕۆئاوا بە سەر وڵاتانی بسڵمانەوە تەنها هەشتا و سێ‌ ساڵ بووە، بەڵام وڵاتانی غەیرە موسڵمان سەدو هەشتاو سێ‌ ساڵ  بندەستی وڵاتانی ڕۆئاوابوونە. چۆن دەتوانرێت بێزراوێكی وەك ئیستعمار لە دنیای ئەمڕۆدا هۆكارێكی ئیجابی بێت  بۆ مافی مرۆڤ و دیموكراتی؟ شایەد مرۆ تێبگات هەموو شت ئەمڕۆ ڕێژەییە، ئیستعماریش دەچێتە ژێر ئەو قانوونەوە، زۆرێك لەو وڵاتانەی ڕۆژگارێگ ژێردەستەی ڕۆئاوا بوون بەشێوەی زۆر خراپ مامەڵە لە تەك گەڵانی ژێر ڕكێفیان دەگەن، هەندیجار وێنای خراپتر لە ئیستعمار پیشاندەدەن، بۆ نموونە وڵاتانی ” توركیا و چین” خراپتر لە داگیركەر لە تەك هاونیشتمانیاندا مامەڵە دەكەن.

دوای شۆڕشی ئەمریكا و فەڕەنسا بیری ئازادی و مافی مرۆڤ لە نێو سەركردەی گەلێك لە موستەعمەراتەكاندا بڵاوبووەوە، ڕۆئاوا نەك وەك چاكەكار  بەڵكو لە پێناو بەرژەوەندی  خۆیدا پشتگیری ئەو سەركردانەی دەكرد، بۆ نموونە گاندی لە بەریتانیا خوێندبووی، كوامی نكروما یەكەم سەرۆكی گانا لە وڵاتە یەكگرتۆكانی ئەمریكا خویندنی تەواو كردبوو، هەروەها سۆكارنۆ قوتابخانەی ناوەندی و دواناوەندی لە دوورگەكانی هندی ڕۆژهەڵاتی هۆڵەندا تەواو كردبوو. تەنها دیموكراتی نا، بەڵكو قانوون و دامەزراوە یاساییەكان كاریگەرییان لەسەر وڵاتانی  سەربەخۆ و پاشماوەی ئیستعمار هەبوو. تا ئێستا زۆرێك لەو وڵاتانە پشت ئەستوورن بە قانوونی ڕۆمانی و بەریتانیایی، دوای سەربەخۆیی زۆرێك لەو موستەعمەراتانە لە ڕێگای سێ‌ دەسەڵاتەكەوە ئایینیان لە دەوڵەت جیاكردەوە. دەسەڵاتی ستەمكاری لە زۆرێك لەو وڵاتانەدا كە ژێر دەستی ڕۆئاوا نەبوون درێژەی هەیە وەك ئەسوبیا تا ساڵی 1975، ئێران تا ساڵی 1979، سعودیەو بەشێكی زۆری وڵاتانی كەنداو.

“باردۆخی دیموكراتی لە جیهانی ئیسلامیدا”

دەرئەنجامەكان ئەو ڕاستیەمان بۆ دەردەخات كەمتەرخەمی لە پیادەكردنی دیموكراتی لە وڵاتانی ئیسلامیدا هەیە و ناكرێت ئەم كەمدەستییە بگێردرێتەوە بۆ ئاستی خۆشگوزەرانی ئابووری، میراتی ئیستعمار و پشت بەستن بە سەرچاوە سروشتێكان. هەندێك توێژینەوە دەریانخستووە كە هەڵوێستی موسڵمانان بەرانبەر دیموكراتی جیاواتر نییە لە هەڵوێستی غەیرە دینەكان بەرانبەر هەمان پرس. دوو زانای ڕامیاری ئەمریكایی “بیبا نۆویس و رۆنالد إنگلهارت” لە سەر جیاوازی بەها لە نێوان دانیشتوانی وڵاتانی ئیسلامی و ئەوانیتردا دەریانخستووە كە بسڵمانان چاودێری بەهاكانی دیموكراتی ناكەن، بەڵكو ڕەچاوی ” ئیرۆسیەت” دەكەن، ئەو بەهایانەش پەیوەستن بە جۆر و ڕەگەزەوە، ئەم دەرئەنجامە هەڵوێستی خەڵكە نەك سیستمی سیاسی، لاوازی دیموكراتی هۆكارەكەی بێ‌ دەسەڵاتی دامەزراوەكان و ئەو دەستە بژێرانەیە كە نەیاری دیموكراتین، لە توێژینەوەكەیاندا “بیبا نۆویس و رۆنالد إنگلهارت” كۆمەڵێك پرسیاریان ڕوو بە ڕووی خەڵك كردۆتەوە، بە نموونە  ڕۆڵی ئایین لە سیاسەتدا لە زۆرینەی وڵاتانی ئیسلامیدا خەڵك داواكارن شەریعەت وڵات بەڕێوەببات، بە نموونە ئەو كەسانەی ساڵی 2013 بەشداری ڕاپرسی ئەفگانستانیان كرد، داوای جێبەجێكردنی شەریعەتیان دەكرد.

“مارك تیسلر” زانای ڕامیاری ئەمریكایی گەیشتە هەمان ئەنجام لەو ڕاپرسیەیی كە لە وڵاتانی ئێراق، ئوردون، جەزائیر و ناوچەكانی فەلەستیندا كردبووی. زۆرینە لەو وڵاتانەدا لەتەك سیستمێكی دیموكراتی سیاسیدان كە 50 بۆ 60% بوون، هاوكات لەتەك ڕۆڵی پیاوانی ئایینیدابوون لە سیاسەتدا، باوەڕیان وابوو پێویستە حكوومەت شەریعەت جێبە جێبكات. تیسلەر ئەمانی ناونرابوو دیموكراتی ئیسلامی. “رۆنالد إنگلهارت”  لە توێژینەوەیەكدا گەیشتە ئەو ئەنجامەی زۆرینەی دانیشتوان لە ناو وڵاتانی بسڵماندا لەتەك هاندانی دیموكراتیدان، ئاماژەیان  كردبوو كە تەنها هەڵبژاردنی ئازاد كارەكە تەواو ناكات پێویستە بە بنەمای یەكسانی و ئازادی پاراو نەكرێت.

لە ئێستادا دانیشتوانی هەموو دنیا هاوڕان لەتەك ئامانجەكانی دیموكراتییدا، وەك یەكسانی نێوان دوو ڕەگەز، لێبوردنی كۆمەڵایەتی و متمانە، هەروەسا ئازادی ڕادەربڕین بە كرۆكی دیموكراتی دەبینن، لە ئێستادا ئەم بەهایانە بەریەككەوتنی ڕاستەقینەن لە نێوان كۆمەڵگا ئیسلامێكان و ڕۆئاوادا، پشتگیریەكی بێ‌ پایانی  دیموكراتی دەكرێت لە تەك لە سیاسەتدا، دیاردەكە لە وڵاتانی ئیسلامیدا دووبارە دەبێتەوە بە نموونە شۆڕشی ئیسلامی ئێران، یەكەم هەڵبژاردنی ئازاد لە جەزائیر، هەڵبژاردنی سەرزەمینی فەلەستین ساڵی 2006كاتێك بزووتنەوەی حەماس دەسەڵاتی گرتە دەست، پاشان ڕووداوەكان سەبر سەبر درێژ بوونەوە تا  دەسەڵاتی ئەرد‌وگان و بەهاری عەرەبی، لە توێی ئەم ڕووداوانەدا توێژێكی گەورەی دانیشتوان ناكۆكبوون لە تەك دەسەڵاتی ئیسلامی سیاسیدا و  بە دیویكی تردا پسشتگیری لە دیموكراتی لیبرالی ڕاستەقینە دەكەن، بەڵام لەم نێوەندەدا تەنها وڵاتی تونس سەركەوت. لە ئێستادا ڕاڤەی جیاواز بۆ بە دیموكراتی نەبوونی وڵاتانی ئیسلامی دەكرێت، بە گشتی هۆكارەكان دەچنە ژێر ئەو شیكاریەوە كە لەم توێژینەوەیەدا پیشاندراون.

سه‌رچاوه‌:

Al-Bayan Center for Planning and Studies

نووسین: ڕود كۆمبانس

وەرگێڕان: وەهاب حەسیب محەمەد