“ژیانی ئۆسكارمان”
ئۆسكارمان ڕێككەوتی 18ی ئەیلولی1867 له بەرلین له دایكبووه، له ڕێككەوتی 5 ی مانگی دوانزەی ساڵی 1917 له بەرلین كۆچی دوایی كردووه. ئۆسكارمان ڕۆژهەڵاتناس بووه و له كتێبخانەی پاشایەتیی بەرلین كاری كردووه. له 1901 تا 1911 بۆ لێكۆڵینەوه له زاراوه فارسی-كوردییەكان بەرەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەفەری كردووه. بەرهەمی سەفەرەكانی كۆمەڵێك دەستنووس و كتێبن كه له ئەرشیڤی “ئەكادیمی زانستەكان” لە بەرلین پارێزراون. ئەمیش وەك ڕۆژهەڵاتناسەكانی دیكە كە هاتوونەتە ناوچەكە بوون بە سەرچاوەیەكی گرنگی مێژوویی گەلەكەمان كە زۆرجار كەڵكیان لێ وەردەگیرێت بۆ ناساندنی مێژووی گەلی كورد بەهۆی ئەوەی كە ڕۆژهەڵاتناسەكان زانیاری باشیان لەسەر مێژووی گەلی كورد تۆماركردووە لەلایەكی دیكەش وەك سەرچاوەیەكی بێلایەن سەیریان دەكرێت.
كاڕڵ هادانك(Karl Hadank) كه مامۆستا و ڕۆژهەڵاتناس بووه و له ساڵی 1945 دا كۆچی دوایی كردووه (ساڵی له دایكبوونی ڕوون نییه)، بۆ ماوەیەك له كاری مامۆستایەتیی ئازاد دەكرێ و له لایەن كۆمیسیۆنی ڕۆژهەڵاتی ئەكادیمی زانستەكان كاری ساغكردنەوەی دەستنووسەكانی”ئۆسكارمان”ی پێ دەسپێردرێ. بەشێك لەو دەستنووسانە بڵاودەكاتەوه و به مەبەستی لێكۆڵینەوەی زیاتر و پەرەپێدانی كارەكانی ئۆسكارمان له ساڵی 1932دا، سەربەخۆ بەرە و شام و بەغدا سەفەر دەكا. سەبارەت به لێكۆڵینەوه لەسەر زمانه ئێرانییەكان كارەكانی كاڕڵ هادانك زۆر بەنرخ و بەرچاون. بەرهەمەكانی ئۆسكارمان هەر فۆتۆكۆپی بەرگی یەكەمی بەرهەمێكیم هەبوو كه له لای ئێمەی كورد به”توحفەی موزەففەرییه” ناسراوه. بەڵام لەو دوایانه دا له عەنتیكەخانەیەكی شاری “بێرلین” سێ كتێبی ئۆسكارمانم دەست كەوتن. ئەو سێ كتێبه بریتین له:
1- بەرگی یەكەمی “توحفەی موزەففەرییه”
2- بەرگی دووهەمی”توحفەی موزەففەرییه” كه و‌ەرگێڕدراوەی بەرگی یەكەمه به زمانی ئەڵمانی، لەو بەرگه دا هەموو بەیتەكان وەرگێڕدراونە‌ته سەر زمانی ئەڵمانی و پێشەكییەكیشی له سەر شێوه و ناوەرۆكی بەیتەكان تێدایە.
3- زاراوەكانی گۆران، بەتایبەت كەندوولەیی، هەورامانی و باجەڵانی. ئەو كتێبه دوای “ئۆسكارمان” له لایەن “كاڕڵ هادانك”ەوه ساغكراوەتەوه و زانیاریی زۆر به نرخی لەسەر ئەو زاراوانه تێدایه. هیچكام لەو كتێبانه باسی ژیان و بەسەرهاتی ئۆسكار مانیان تێدا نییه، بەڵام به وردی ئاماژه به بەرهەمەكانی ئۆسكارمان كراوه.
“گەشتەكەی ئۆسكارمان بۆ ناوچەی موكریان”
موكریان تا 150 ساڵ لەوە پێش بێجگە لە مەهاباد شار نەبووە، بۆیە ئێستاش كە كەسێك مەبەستی هاتن بۆ مەهاباد بێ دەڵێ دەچمە شار. كاتێك ئۆسكارمان لە ساڵی 1903دێتە موكریان هیچ یەك لە شارەكانی ئێستا شار نەبوون. ئۆسكارمان لە گەشتەكەیدا بۆ ناوچەی موكریان كاری زۆر گەورەی ئەنجامداوە وەك تۆماركردنی زانیاری زۆر بەكەڵك لەسەر شێوازی ئاخاوتنی دانیشتوان و زۆر بابەتی ڕێزمانی و بەرهەمی شاعیرانی ناوچەكە و تۆماركردنی بەشێكی زۆر لە پەخشان و لاوكو بەیت و بەندی كوردەواری. هەروەها “ئۆسكارمان” خزمەتێكی مەزن و بەرچاوی بە زمان، فەرهەنگ و ئەدەب و مێژووی نەتەوەیی كوردان كردووە، خزمەتێكی دەگمەن و فەرامۆش نەكراو، بە چەشنێك كە ناوی ئەم بیرمەند و دڵسۆزە بێگانەیە لە مێژووی ئەدەبی كورددا بە نەمری هێشتۆتەوە. “ئۆسكارمان” لەو ماوەیە‌دا كە لە ئێران بووە زۆر لێكۆڵینەوەی بەنرخی لە سەر زاراوە فارسی و كوردییەكان هەبووە. بۆ خۆی كارەكانی خۆی بە چوار دەستە دابەش دەكات:-
1- زاراوەكانی ئوستانی فارس.
2- ئەو زاراوانەی بە “زاراوە ناوەندییەكان” نێودێر كراون.
3- زاراوەكانی لوڕەكان.
4- زاراوە كوردییەكان.
“ئۆسكارمان” هەموو دەستنووسەكانی ڕێكوپێك كردوون و به شێوەیەكی تایبەتیی دابەشیكردوون. هەندێك لەو دەستنووسانەی چاپكراون و هەندێكیشیان به چاپ نەكراوی ماونەتە‌وه. “زاراوەی كوردە موكرییەكان” یان بە واتایەكی دی “توحفەی موزەفەرییە” بەشێكی كارەكانییەتی. كۆكردنەوەی 17 بەیتی كوردی (دمدم ـ مەم و زین ـ لاس و خەزاڵ ـ ناسر و ماڵماڵ ـ برایمۆك ـ شێخ فەرخ و خاتوون ئەستێ ـ مەحمەل و برایم دەشتیان ـ قۆچ عوسمان ـ جولەندی ـ خەزێم ـ كاكە میر و كاكە شێخ ـ لەشكری ـ قەر و گوڵزەر ـ زەمبیل فرۆش ـ باپیرئاغا ـ عەلی عاشق و عەبدولرەحمان پاشای بابان) كۆمەڵێكی زۆر بابەتی رێزمانی و فەرهەنگ و دەستەواژەی كوردی، نزیك بە 200 غەزەل و گۆرانیی كوردی لە زاری گوندنشینێك بەناوی (رەحمان بەكر)ەوە كۆكردۆتەوە و وەریگێڕاوەتە سەر زمانی ئەڵمانی و ساڵی 1905ی زایینی لەژێر ناوی بەیت و باو و ئەدەبی زارەكیی زاراوەی موكریانی بە هەمان ئاخاوتەی سەرەكی و بە رێنووسی لاتینیی تایبەت لە بەرلین بە چاپی گەیاندووە.
لە سەرووی ئەوانەش تۆماركردنی ناوی ژمارەیەك لە بەیت بێژوو لاوك بێژوو بەند بێژی ناوچەی موكریانە كە ئۆسكارمان بە هاوكاری چەند كەسێك لە ڕۆشنبیرانی ناوچەكە مەیدانی چاوپێكەوتنی لەگەڵ ژمارەیەك لە بەیت بێژ و لاوك بێژ و گۆرانیبێژانی ناوچەكە كردووە و لە زاری خۆیانەوە بەرهەمەكانی وەرگرتوون بەبێ هیچ دەستكاری و شێواندنێك لە كتێبە بەناوبانگەكەی( توحفەی موزەفەریە ) دا تۆماری كردوون بەمەش بەشێكی گرنگی لە ئەدەبی ناوچەی موكریان لەو سەردەمەدا لە فەوتان پاراستووە و نەكەوتوونەتە بەر هێرشی بەربەریانەی لەشكری ڕووس ئەو بەرهەمەی ئۆسكارمانیش بۆتە سەرچاوەیەكی گرنگی فۆلكلۆری كوردی.
هێمن موكریانی دەڵێت” لە مێژساڵ بوو بیستبووم زانایەكی ئەڵمانی بەناوی ئۆسكارمان، لە سەرەتای ئەم چەرخەدا هاتۆتە سابڵاخ و هەندێك بەیت و بەندی كوردی، بە یارمەتی دكتۆر جەوادی قازی ئەو كاتە مەلایەكی لاو بوو كۆكردبۆیەوە و بەخەتی لاتینی تایبەتی چاپی كردوون.
بەداخەوە هەرچی تێكۆشام ئەو كتێبەم بەدەستنەكەوت، دەترسام ئەو ئاواتەم ببەمە ژێر گڵ، تا لە ساڵی 1974 لە كتێبخانە دەوڵەمەندەكەی كۆڕی زانیاری كورد دۆزیمەوە، لە سەرەتادا زۆر زەحمەت خەتەكەم بۆ دەخوێنرایەوە، پاشان لێی ڕاهاتم. تەماشام كرد كتێبێكی زۆر گرنگە و بێ وێنەیە، لەبەر ئەوە پێشنیارم بۆ كۆڕی زانیاری كورد كرد ئەم كتێبە بكاتە سەر ڕێنووسی ئێستای كوردی، هەتا هەموو كەسێك سوودی لێببینێت. كۆڕ پێشنیارەكەی قبوڵ كردم و بڕیاریدا لیژنەیەك لەو كەسانەی شارەزای زاراوەی موكرین پێكبێت و ئەم ئەركە ئەنجام بدات. بەڵام بەداخەوە ئەم لیژنەیە پێك نەهات. بەڵام من كە بڕیارمداوە بەهەموو هێز و توانای خۆمەوە خزمەت و ئەدەبی كوردی بكەم، وازم نەهێنا و ئەو ئەركە سەختەم خستە ئەستۆی خۆم هەر چەندە كاری دیكەی ئەدەبیشم هەبوو وازم لە هەمووی هێنا بۆ ئەم كارە.”ساغكردنەوەی ئەو تێكستانە كارێكی زەحمەت بووە و كاری زۆرو بەدوا داچونی مەیدانی پێویست بووە بۆیە زۆر كەس نەیتوانیووە ئەو ئەركە لە ئەستۆ بگرێت.
“توحفەی موزەفەرییە” كە یەكیان بە ڕێنووسی لاتین و ئەوی تریان بە ئارامی نووسراوەتەوە، جیاوازییان هەیە، بەڵام جیاوازیان ئەوەندە نییە كە لە ناوەرۆكدا گۆڕانی بە سەردا هاتبێت. یەك دوو شتی بەرچاون و یەك دوو شتیشی هەڵەن كە كراون. بۆ نموونە پیتی [ح] لەگەڵ [ع] لە ناوچەی شاروێراندا ئەو دووانە تێكەڵ دەكەن، یانی لە جیاتی [ع]، [ح] دەڵێن و بە‌پێچەوانە. جا ئۆسكارمان ئەو شتەی كە بیستوویەتی هاتووە ئەوی نووسیوەتەوە، مامۆستا هێمن بەشێكی چاك كردوون، چونكە چاكی نەكردایە، بۆ كەسانێك كە لە ناوچەی موكریان نەبوون، تێگەیشتنی سەخت دەبوو. بەشێكی تریش هەڵەكانی چاپین كە تێیكەوتوون، چونكە ئەو كتێبە لە باشووری كوردستان چاپ بووە، ئەوانی كە خۆیان بە خاوەنی (وارسی) ئەم كتێبەیان كردووە، جارجار دەستێكیان تێوەرداوە، ئاڵوگۆڕێكیان ساز كردووە كە لە ڕووی نەزانییەوە كردوویانە و ئەشێت بەشێكی هەر ڕەبتی بەو نەبێ. بەڵام بە گشتی هەڵەكانیان ئەوەندە نییە كە گرنگی كتێبەكە كەمبكاتەوە. بەڕێزێكی دی بە ناوی “عەلی نانەوازادە” هاتووە لاتینەكەی چاپ كردۆتەوە، كە بەداخەوە ئەویش هەڵەیی تێدایە. بە گشتی هۆیەكەش بۆ ئەوە دەگە‌ڕێتەوە كە ئۆسكارمان “ئەلف بێیەكی تایبەتی بۆ نووسیوە كە بەشێكیان ناخوێندرێنەوە. ئەگەر تۆ موكریانی، مەهابادی، دێهاتی، شاماتی نەبی ناتوانی لێكی دەیەوە، زۆرتر كێشەی وشەیە دەنا ناوەرۆكەكە كێشەی نییە.
سەرچاوەكان:
1- توحفەی موزەفەرییە، كۆكردنەوەی ئۆسكارمان، پێشەكی و ساخكردنەوە و هێنانەسەر ڕێنووسی كوردی: هێمن موكریانی، دەزگای چاپ و پەخشی ئاراس، چاپ: هەولێر 2014.
2- ژمارە ( (7ی گۆڤاری مەهاباد، وتار، نووسینی هێدی.3- ژمارە (3425)ی ڕۆژنامەی هەولێر، ڕۆڵی ئۆسكارمان لە ئەدەبی موكریاندا، نووسینی عەباس سوارە.4- چاوپێكەوتنی ڕۆژنامەنووسی كورد ئەحمەد بەحری لەگەڵ ماڵپەڕی هاژە.5- ئەدەبی زارەكی و چەند سەرنجێك، نووسینی شەریف فەلاح-هەولێر.
