دەروازەیەک
فەیلیەکان وەک لقێکی گەورەی نەتەوەی کورد لە باشوری میسۆپۆتامیاو باشورو رۆئاوای زاگرۆس لە هەزارەی سێیەمی (پ.ز)ەوە لەو ناوچەیە نیشتەجێن و هەتا ئەمرۆش بەشێکی زۆریان ماونەتەوەو لەسەر خاکی باوباپیرانی خۆیان دەژین و بەشێکی سەرەکین لە خاک وخەڵکی کوردستان. ئەمانە لەرووی کلتوری و زمان و شارستانی و رەگەزیەوە کوردن، دەگەڕێنەوە سەر سومەر(١)، بە پاشماوەی سومەریەکان دادەنرێن، لە ناوچەکانی ئێستای باشوری عێراق و باشورو باشوری رۆژئاوی ئێراندا وەک خەڵکی کورد دەژین و بە ژیانی رۆژانەی خۆیانەوە خەریکن. ئەم بەشە گەورەیەی گەلی کورد تا هاتنی ئیسلام بۆ ناوچەکە بە کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و بازرگانی و بازارەوە خەریک بوون لەسەر خاکی خۆیان و ئەو زەویانە هەموی موڵک و خاک و نیشتیمانی ئەوان بوو، هیچ کێشەیەکیان نەبوەو ماونەتەوە لەسەر خاکی خۆیان.
کاتێ هێزە دەرەکیەکان هاتوون لە ئەنجامی شەڕو سەرهەڵدانی کێشە رامیاریەکاندا ئەمانیش وەک بەشێکی سەرەکی خەڵکی ناوچەکە زیانیان بەرکەوتوە. لە ئەنجامی هاتنی شەپۆلی یەکەمی گەلانی سامی نەژاد لە نیمچە دورگەی عەرەبیەوە بۆ میسۆپۆتامیا وەک ئاکەدو بابل و ئاشور کە توانیان جێ پێی خۆیان بکەنەوەو دەستیان بە داگیرکردنی ناوچەکە کرد. ئەوەش بە یەکەم شەپۆلی داگیرکاری کوردستان دادەنرێت لەلایەن سامی نەژادەکانەوە، وەک یەکەم قۆناغی بەعەرەبکردنی کوردستان، چونکە ئەو پرۆسەیە هەر ناوچەی سومەرو فەیلی نەگرتەوە، بەڵکو گەیشتە زۆربەی خاکی کوردستان.
لە ئەکەدو بابلەوە بۆ هاتنی سامی نەژادەکان
هەرچۆنێک بێت سەردەمی داگیرکاری ئەکەدو بابل و ئاشور، نەبووە هۆی هەڵکەندن و راگوێزانی تەواوەتی فەیلیەکان و دەرکردن و کۆمەڵکوژیان لەسەر خاکی خۆیان کە بەشیکی سەرەکی کوردستانە. کەچی بە هاتنی ئیسلام وەک شەپۆلی دووەمی هاتنی سامی نەژادەکان و بەعەرەبکردنی کوردستان لێرەوە کوردستان و خاک و خەڵکی فەیلی توشی کارەسات بوون، کە ئەکرێ وەک شەپۆلی دووەمی بەعەرەبکردن دابنریت لەژیر ناونیشانی فتوحاتی ئیسلامدا، چونکە لەو سەردەمەدا سەدان خێڵی بەربەریی عەرەب لە نیمچە دورگەی عەرەبی و کەناری دەریاوە بەرەو خاکی میسۆپۆتامیاو کوردستان هاتن و دوای داگیرکردنی تیدا نیشتەجێبوون و دەستیان بەسەر هەزاران دۆنم زەوی کشتوکاڵ و خاک و ماڵی کورددا گرت، ووردە وردە خەڵکە رەسەن و خاوەن ماڵەکەیان توشی کێشەو شەڕو کوشتن و دەرپەڕاندن و ماڵوێرانی کرد. لە سەرەتاشدا بەناوی ئیسلامەوە دەستیپێکرد لەبەرئەوەی ئەم ناوچانە لە پایتەختی دەوڵەتی ساسانیەوە نزیک بوون و ناوچەیەکی دەوڵەمەند بون بە ئاوو خاک. هەروەها کاتێ دەوڵەتی ئیسلامی هەر ناوچەو هەرێمێکی داگیردەکرد سەرۆک خێڵ و سەرکردە سەربازیەکانی عەرەبی دەکردە فەرمانڕەوای ئەو ناوچانەو هێزو سوپای خێڵە عارەبەکان لەو ناوچانە دەمانەوەو دەیانکرد بە موڵکی خۆیان و خەڵکە رەسەن و خاوەن خاکەکەش وەک ژێردەستە مامەڵەیان لەگەڵ کراوەو وردەوردە خاکەکەیان لەدەست دەرچووە، بەو شێوەیە عارەب وەک هێزێکی داگیرکەر بوون بە خاوەن ماڵ لەسەر خاکی کورد لە ناوچەی سومەرو فەیلی.
ئەم قۆناغەش لە سەردەمی راشدین دا بەروونی دیارە خێڵە عەرەبە بەربەرییەکان چۆن نیشتەجێکراون لە ناوچەکەدا، دواتریش لەسەردەمی دوا خەلیفەدا ئەم ناوچەیە بووە مەیدانی شەڕو پێکدادانی بنەماڵەی عەلی و موعاویەو ئەو عەرەبانەی هاتبوونە ناوچەکە زیاتر پشتگیری عەلی بوون و ئیتر لێرەوە کێشەکە زیاتر دەستی پێکردو رق و کینەو کوشتن و فیتنەو داگیرکاری زیاتر سەریهەڵداو بەتایبەتی دوای هاتنی ئومەویەکان و ناوچەکەیان کردە جێی تۆڵەکردنەوەو کوشتارگەو ماڵوێرانیەکی زۆریان بۆ ناوچەکە هێنا.
لەسایەی دەسەڵاتی ئیسلامیی عەرەب و تورکدا
بەدرێژای حوکمی دەوڵەتی ئیسلامی عەرەب بەناوی ئاژەڵداری و لەوەڕگاوە رۆژ لەدوای رۆژ بەرەو رۆژهەڵات و باکوری میسۆپۆتامیا دەهاتن. ئەمە جگە لەو بنەماڵە عەرەبانەی وەک حاکمی دەوڵەتی ئیسلامی لە ناوچە کوردسانیەکان جێگیربوون و خۆیان سەپاند بەسەر خەڵکی ناوچەکەدا. ئەم شەپۆلی کۆچبەریەی هۆزە عەرەبە بەربەریەکان بەدرێژایی چەندین سەدە بەردەوام بوو، واتە بەتەواوەتی لە سەدەکانی ناوەراستدا تا هاتنی شەپۆلی سێیەمی بەتورککردن و بەعەرەبکردن لەسەردەستی دەوڵەتی عوسمانیەکان وەک دریژەپێدەری دەوڵەتی ئیسلامی، عوسمانیەکان هەر لە سەرتاوە دەستیانکرد بە سیاسەتی بەتورککردنی کوردستان و داگیرکردنی خاکی کورد، بەڵام ئەوەی ئەم جارە جیاوازە بەتایبەت دژی خەڵکی فەیلی ئەنجامدراوە بە سیاسەتی بەعەرەبککرنی ناوچەکەیان لە سەدەی هەژدەو نۆزدەدا.
دەوڵەتی عوسمانی دەستی کرد بە گۆڕینی دیمۆگرافی گەلانی ناوچە بەتایبەتی دژی کورد بە بیانوی ئاینی و مەزهەبی و شۆڕش و راپەرینەکانەوە، بۆ نمونە راگوێزانی هەزاران کوردی هۆزی هەمەوەند بۆ لیبیاو هۆزی فەیلەیەکان بۆ ئێران بە بیانوی ئەوەی خەڵکی فەیلی شیعە مەزهەب بوون.
لێرەدا غەدرێکی گەورە لە خەڵکی فەیلی کراوە لەلایەن والی بەغداوە بە فیتی خەلیفەی عوسمانی. کاتێک سەرژمێری دانیشتوانی دەوڵەتی عوسمانی کراوە، فەیلیەکان بێبەش کراون و تۆمارنەکراون بە بیانوی ئەوەی سونە مەزهەب نین و مەیلیان بەلای دەوڵەتی شیعەی ئێراندایە(٢)، یان رەنگە ئەمە بۆ فەیلیەکان هەنگاوی یەکەمی کارەساتەکە بێت لە لێسەندنەوەی زەوییەکانیان و بە بێگانە زانینیان لەلایەن دەستەڵاتەوە. کە دواتر بووە بنەمایەک بۆ دەستبەسەراگرتنی موڵک و ماڵ و دەرکردنیان. هەر بۆیە لەم سەردەمەدا بەتایبەتی سەردەمی مەدحەت پاشا سەدان خیڵی کۆچەری و ئاژەڵداری عارەب هاتنە ناوچەکەو بەرەسمی بریاری نیشتەجێکردنیان دراوەو لە زۆربەی ناوچەکانی موسڵ و کەرکوک و دیالەو ناوچەی فەیلەکانیش بۆنمونە (له نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی 19دا له سه‌رده‌می مه‌دحه‌ت پاشا ١٨٦٩ كه والی به‌غداد بوو، خێڵێكی عه‌ره‌بی وه‌ك (ره‌بیعه, به‌نی ئه‌وس, جبور…) ده‌شته‌كانی مه‌نده‌لی و به‌له‌دروزو قزڵره‌بات‌و قه‌ره‌ته‌په‌یان گرته‌وه, ئاشكرایه كه مه‌دحه‌ت پاشاو ئه‌و والیانه‌ی دوای ئه‌و هاتن هانی ئه‌و عه‌شیره‌ته عه‌رەبانه‌یان دا بۆ نیشته‌جێكردنیان). ئەمەش بە قۆناغێکی مەترسیداری بەعەرەبککردن و دەرکردنی کوردو فەیلی دادەنرێت لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا(٣).
بەعس و سڕینەوەی کوردی فەیلی
قۆناغی چوارەمی بەعەرەبککردن و جینۆسیادی هۆزی فەیلی کوردو دواتر ئەنفال و روخاندنی گوندەکان و کیمابارانکردن لە سەردەمی دەوڵەتی نەتەوەپەرستی عارەبی سونەدا کە لەدوای جەنگی یەکەمی جیهانەوە لەلایەن بریتانیاوە دروستکراوە لەسەر خاکی کوردستان. ئەوە بوو بەشێکی گەورەی کوردستان کەوتە ژێردەستی کەمینەیەکی عارەبی سونەوە لەساڵی ١٩٢١وەک یەکەم دەوڵەتی سونی عارەبی کەوتە جینۆسایدکردن و بەعەرەبککرن و راگوێزانی کورد بەتایبەتی فەیلیەکان.
ئەم دەوڵەتە ناسوێنالیستە سونە مەزهەبە هەر لە سەرەتاوە کەوتە دژایەتی کوردی فەیلی بە بیانوی ئەوەی شیعە مەزهەبن، لەکاتێکدا عارەبیش هەبوون شیعە بوون، بەڵام فەیلیەکان باجی کوردبوونیان داوە نەک مەزهەب. بۆ نمونە داگیرکەری بریتانیا تا ساڵی ١٩٣٠ کە خۆیان بە فەرمانڕەوای کرداری ئێراق دەزانی و دەوڵەتی پاشایەتی لە ژێر دەستی ئەواندا بوو، یاسای ئێراق کە بریتانیای داگیرکەر دایڕشتبوو چەمکی هاوڵاتی ناڕەسەنی(٤) دەرکرد، ئەو کەسانەی دەگرتەوە کە شوناسنامەی عوسمانییان نیە یان لە سەرژمێری عوسمانیدا ناونوس نەکراون. ئەمەیان کردە بیانویەکی باش بۆ ئەوەی فەیلیەکان بە هاوڵاتی نارەسەن و شوێنکەوتەی ئێرانی شیعە لەقەڵەم بدەن و پاشان رایان بگوێزن و دەست بەسەر ماڵ و موڵکیاندا بگرن(٥).
ئەمەش بووە بنەمایەکی گرنگ بۆ دەوڵەتی پاشایەتی و کۆماری کە کاری زیاتری لەسەر بکەن، هەر لەم روانەگەو یاسایەوە کار بۆ جینۆسایدی فەیلیکان کرا، بۆ نمونە لە سەردەمی دەستەڵاتی بەعسدا نیو ملیۆن کورد لە خەڵکی فەیلی لە سەرەتای ساڵی ١٩٧٠دا دەستکرا بە پرۆسەی دەرکردن و راگوێزان و رەوانەکردنیان بۆ ئیران، ئەمەش وەک قۆناغێکی ترسناکتر و بۆ جینۆسایدی فەیلی و کورد لەو ناوچانە پەیڕەوکرا.
بە نزیکبوونەوەی جەنگی ئێراق –ئێران مەترسیەکە زۆرتر بوو بۆ خەڵکی فەیلی بەتایبەتی بۆ ئەوانەی هێشتا مابوونەوەو لەسەر خاکی خۆیان، ئەوانیش دەرکراون و راگوێزران بە بیانووی ئەوەی شیعەن و لەگەڵ سەدان هەزار عەرەبی شیعەدا دەرکران لە زێدی رەسەنی خۆیان، بەڵام ئەمجارەیان شێوازی راگوێزان و دەرکردنیان ئاسایی نەبوو، چونکە فەیلەیەکان وەک خەڵکی کورد بەشێکی گەورەی بازرگان و ئابوری بازاری بەغدادیان بەدەستەوە بوو هاوشێوەی راگوێزانی جوولەکەکانی سەردەمی نازیی هیتلەر بوون لە ئەڵمانیا، چونکە هەموو ماڵ وموڵک و سەرەوەت و سامانیان دەستی بەسەردا گیرا لەلایەن دەوڵەتەوە، خەڵک و ژن و مناڵ و پیاوو گەنجیان وەک ئەنفال گیران و دەست بەسەر کران و گەنجەکانیان جیاکردەوەو دواتر لەناوبران و بێسەروشوێن و ئەنفالکران، پاشان پیرو پەککەوتەو ژن و مناڵیان بە ماشێنی سەربازی لەسەر سنوری ئێراق-ئێران فڕێدا و بەدەم لێدان و تەقەکردنەوە بەسەریاندا لە سنوری ئێراق دەرکران.
ئەم کارە دڕندانەیە بەرامبەر کورد و خەڵکی فەیلی زۆر سەیر نەبوو، چونکە فەیلیەکان هەم ناسنامەیان کوردی بوو هەم لەرووی مەزهەبەوە شیعە بوون، بۆیە لەلایەن رژێمی نەتەوەپەرستی عارەبی سونەوە دەبوو دوو جار جینۆساید بکرێن(٦). یان دووقات ئەنفال بکرێن، دواتر سەرجەم ماڵ و موڵک و خاک و هەرچییان هەبوو دابەش کرا بەسەرعارەبی سونەو شیعە بەتایبەتی بەعسیەکان.
تەنانەت دوای بەعسیش، سڕینەوەی فەیلییەکان
قۆناغی پێنجەمی بەعەرەبکردن و لەناوبردنی فەیلیەکان لەدوای روخانی رژیمی بەعسەوە دەستی پێکردو ئەو فەیلی و کوردانەی لەو ناوچانە مابوون بەهۆی ئەوەی کوردن گێچەڵیان پێکراوەو بۆ ئەوەی دەست بەسەر زەوی و خاکیاندا بگرن لەلایەن گروپی چەکداری سونەو تیرۆرستەوە بەهاوکاری و چاودێری دەوڵەت. ئەوەی جێی داخە بەدرێژای مێژووی دەوڵەتەکانی ناوچەکە فەیلیەکان بە بیانوی شیعەبوون جینۆساید دەکران و هەندێ جارێش کوردبوونیان. واتە شیعەبوون ببووە بەڵایەکی گەورە بەسەر فەیلیەکانەوە بۆ لەناوبردنیان لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامی و عوسمانی و پاشایەتی و بەعسەوە.
ئەوەی لێرەدا جێی سەرنجەو دەبێت ئاماژەی پێبکرێت ئەوەیە لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ەوە شیعەکان بوون بە دەستەڵاتداری عێراق، کەچی فەیلی زیاتر توشی کێشەو ماڵوێرانی بونەتەوە، ئەم جارەیان بەناوی کوردەوە کۆمەلکوژ دەکرێن و دەربەدەر دەکرین و بەترس و تۆقاندن و کوشتن و هەرەشەکردن لێیان ماڵ و موڵک و زەوییەکانیان لێ داگیردەکرێرت بە بەرچاوی حکومەتی بەغدادو ئێرانی شیعەو هەرێمی کوردساتانیشەوە.
خەریکە ئەم بەشە گرنگەی نەتەوەی کورد (فەیلییەکان) بەرەو لەناوچوون دەروات، هەم لە ئێران و هەم لە ئێراق. هەتا دێت کێشەی زیاتر بۆ ئەم خەڵکە رەسەن و پاکەی گەلی کورد دروست دەکەن و رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر فەرامۆش دەرکرێن و مەترسی جینۆسایدێکی تریان لێدەکرێت و بەردەوام لەژێڕ مەترسی و هەڕەشەدان بە ئاشکرا هەوڵی سڕینەوەی ناسنامەو رەگەزیان دەدرێت و بەیەکجاری لەسەر نەخشەی کوردستان و بەتایبەتی ناوچەکانی خۆیان لە وڵاتی سومەر و فەیلی بەغدادو کوت و سەماوە بەدرەو جەسان و مەندەلی و سۆمار، چونکە شوێنەکەیان کەوتۆتە ناوجەرگەی عارەبی سوونەو شیعەو دورن لە هەرێمی کوردستانەوەو دابڕاون لە کوردستان. ئیرانیش لەبەرئەوەی کوردن هاوکاری و پاڵپشتیان ناکات، لە هەمان کاتدا شیعەی عەرەبی عێراق خۆیان بەشێکی سەرەکی بوون لە تاڵانکردن و دەست بەسەراگرتنی موڵک و ماڵی کوردو داگیرکردنی خاک و ئاویان بەدرێژایی مێژوو بەتایبەتی لە ناوەندی شاری بەغدادا خەڵکیان تیرۆر دەکرێت و کۆمەڵکوژ دەکرێن.
ئەم کارە بە بەرنامە دەکرێت دژی فەیلیەکان(٧)، نەک هەر داگیرکردن و دەست بەسەراگرتنی خاکی فەیلی، بگرە گەیشتونەتە ناوچەکانی دیالەو خانەقین و کەرکوک و موسڵ و دوزخورماتوو هەندێ شوێنیان بەتەواوەتی داگیرکردووەو لەدەستی کوردیان دەرهێناوە بە هاوکاری حکومەت و میلیشیاو چەکدارە تیرۆرستەکانی سەربە شیعەو سونە، واتە داعش و حەشدی شەعبی.
سەرچاوەو پەراوێزەکان:
(١) سۆمه‌رییه‌كان یه‌كێكن له گه‌له دێرینه‌كانی كوردستان و باشوور و باشوری رۆژهه‌ڵاتی وڵاتی نێوان دووروباره سنوری جوگرافیای وڵاتی سۆمه‌ر ده‌كه‌وێته باشورو ناوه‌راستی میسۆپۆتامیا وه، له باشوره‌وه كه‌نداوی عه‌ره‌ب و وڵاتی ئیلام هه‌ندێ جار هه‌موو وڵاتی نێوان دوو رووباره‌یان له ژێر ده‌ستبووه له باكوره‌وه خاپوور له رۆژئاواشه‌وه رۆژئاوای كوردستان.
كريمر، صمويل: من الواح سومر، ترجمة طه باقر، قاهرة 1957، ص 9.–طلعت الشيمانى: دساتير الحكم فى العراق القديم , مجلة قظاء ْ العدد الاول , شباط , 1957 , السنة الخامسة عشرة , مطبعة العانى , بغداد , ص21 .
بۆ پەیوەندی نێوان سومەرو فەیلی، بڕوانە:
حول علاقة بين السومريين و الكورد الفيليين والحقائق، جریدە الاتحاد، العدد ا٤٥٥، السنة العاشرة، ص١٥،١١- ٢٠٠٢.
فاتیح عه‌بدوڵڵا موحه‌ممه‌د: مێژوویی دێرینی كوردستان، به‌رگی یه‌كه‌م، چاپی یه‌كه‌م، چاپخانه‌ی كاروخ / سلێمانی 2716 كوردی 2016،ل٦٣.
(٧) نعيم الهاشمي الخفاجي: مظلومية الكورد الفيليون- ، جاسم الخيبري ابو زهراء قصة التهجير للكورد الفيليين .ء
– https://www.sotaliraq.com/2020/04/13
