مادەی هۆشبەر، یەكێكە لەبازرییەگانییە پڕسوودەكان لەسەر ئاستی جیهان، خواستی زۆر لەسەر مادەكانی هۆشبەر لەلایەك و لایەكی دیكەشەوە ئەو داهاتەی لەبازرگانی نایاسایی بەدەستدێت، كردوویەتی بە یەكێك لەبازرگانییە مەترسیدارە نایاساییەكانی جیهان. بەپێی ئەو ئامارانەی لەبەردەستدان، ئاستی بازرگانی جیهانی مادەی هۆشبەر ساڵانە سەروی (٤٠٠) ملیار دۆلارە، ئەمەش دەكاتە (٨%) بارزگانی جیهانی. هەر بەپێی ئامارەكان تەنیا لەئەمریكادا، ساڵانە سەرووی (١٥٠) ملیار دۆلار كڕین و فرۆشتن بەمادەی هۆشبەرەوە دەكرێت و هاوتایە بەپیشەسازی ئاسن و پۆڵا، لەپاش ئەمریكای باكور؛ ئەوروپا دووەمین بازاڕی كۆكائینە و وڵاتانی بریتانیا و ئسپانیا و ئیتالیا و ئەڵمانیا و فەرەنسا، لەلیستی پڕفرشترین ئەو وڵاتانەن مامەڵەكردن بەكۆكائینەوە.
نوسینگەی ڕوبەڕوبوونەوەی مادەی هۆشبەر و تاوانی سەر بەنەتەوە یەكگرتووەكان (UNODC) لەڕاپۆرتی ساڵی (٢٠١٦)دا، بەرهەمهێنانی تلیاك بەراورد بەساڵانی ڕابردوو (٣٠%) زیادی كردووە، هەروەها هەر لەڕاپۆرتی هەمان ڕێكخراو لە ساڵی (٢٠١٧)دا هاتووە، بازاڕی كۆكائین لەهەڵكشاندایە و تەنیا لە بۆلیڤیا (٢٩) هەزار هێكاتر زەوی چێنراوە بە تۆویی كۆكا، هۆكاری شكستی وڵاتان و ڕێكخراوەكانی سەر بەنەتەوەیەكگرتووەكانیش لە ڕووبەڕوبوونەوەی مادەی هۆشبەر دەگەڕێتەوە بۆ ئەو داهاتە زۆرەی لەبەرهەمهێنانی مادەی هۆشبەرە بەدەست دێت، بەهۆیەشەوە بەشێك لەوڵاتان كارئاسانی بۆ بەرهەمهێنانی مادەی هۆشبەر دەكەن.
لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بەكارهێنان و بازرگانی بەمادەی هۆشبەرەوە مێژوویەكی دووری هەیە، ڕووەكی “خشخاش و شاهدان” لەبواری پزیشكی بەكارهاتووە، دواتر لەلایەن دەربارییەكانەوە لەكۆشكەكاندا وەك مادەیەكی هۆشبەر بەكارهێنراوە، لەسەردەمی سەفەوییەكاندا، بەڵام تەنیا لەكۆشكەكاندا نەمایە و كۆمەڵگەی ئەوكاتەی سەردەمی سەفەوییەكان مادەی هۆشبەریان بەڕادەیەك بەكاردەهێنا، شا تەهماسب یەكەم كۆمەڵێك بڕیاری دەركرد بۆ سنوورداركردنی مادەی هۆشبەر لەو سەردەمەدا، بەرهێنانی مادەی هۆشبەر لەئێراندا ئەوەندە فراوان بوون بەتایبەت لەكۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە و سەرەتاكانی سەدەی بیست ببووە پایەیەكی سەرەكی ئابووری.
بەپێی ڕاگەیەندراوی نوسینگەی ڕووبەڕوبوونەی مادەی هۆشبەر و تاوانی سەربەر نەتەوەیەكگرتووەكان، ئێران لەبەركارهێنانی مادەی هۆشبه‌ر پلەی دووەمی هەیە لەسەر ئاستی جیهان، لەم ساڵانەی دوایشدا؛ بە وتەی پسپۆڕان و چالاكانی بواری مادەی هۆشبەر لەو وڵاتە، ساڵانە بەكارهێنانەرانی مادەی هۆشبەر بەڕێژەی (٨%) زیاد دەكەن و نرخی مادەی هۆشبەریش بەڕێژەی (٢٣%) بەرزدەبێتەوە. هەرچەند ئامارەكانی تایبەت بەڕێژەی توشبووانی مادەی هوشبەر ناڕوونە، بەڵام بەپێی وتەی “مەرزیە وەحید دەستگەردی”، وەزیری تەندروستی كابینەكەی ئەحمەدی نەژاد، زیاتر لە دە ملیۆن بەكارهێنەری مادەی هۆشبەر لەئێراندا هەن. ئێران چ وەك هێڵی ترانزێت و بەكارهێنەری و بەرهەمهێنەری مادەی هۆشبەر، كاریگەری ئێجگار مەترسیداری هەبووە لەسەر زیادبوونی بەكارهێنانی مادەی هۆشبەر لەنێو گەنجانی ئێراق و هەرێمی كوردستانیش. تاپێش ساڵی (٢٠٠٣)لە ئێراقدا بەكارهێنانی مادەی هۆشبەر دەگمەنبوو، هەرچەند حكومەتی بەعس ڕێگەی دەدا بەتێپەڕبوونی مادەی هۆشبەر بەره‌و وڵاتانی كەنداو بەتایبەت سعودیە، ئەویش وەك كارتی فشار، بەڵام بۆ هۆی بوونی سزای لەسێدارەدان بۆ بەركارهێنەر و مامەڵەكردن بەمادەی هۆشبەرەوە لەناخۆدا قەدەغەبوو. لەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسەوە كرانەوەی سنوورەكان و هەڵوەشاندنەوەی دەزگا ئەمنییەكان و نائارامی سیاسی، دەرگای كردەوە بۆ باندەكانی قاچاخ مادەی هۆشبەر، جگە لەوەی لەناخۆدا ساغ دەكرێنەوە، ئێراقیشیان كردووەتە ڕێڕەوی بازرگانی مادەی هۆشبەر بۆ وڵاتانی كەنداو و سوریا و توركیاش.
لە ئێستادا، ئێراق تەنیا ڕێڕەوێكی بارزگانی مادەی هۆشبەر نیە، بەڵكو بەرهەمهێنەر و بەكارهێنەری مادەی هۆشبەرە، بەشێوەیەك چەندین كێڵگەی تایبەت بەمادەی هۆشبەر دۆزراوەتەوە و تێكدراوە، بەڕادەیەك بەكارهێنەرانی زیادبوون، ڕۆژانە (30) كەیس لە بەغدادی پایتەخت دەدرێنە دادگا. بەپێی ڕاپۆرتێك، لەوێب سایتی دویچەی ئەڵمانی لەزاری سەرچاوەیەك لەوەزارەتی ناخۆی ئێراقه‌وە ئەوەی ئاشكراكرد، لەهەردوو گەنجی ئێراقی یەكێكیان مادەی هۆشبەر بەكاردەهێنێت. هەروەها باندەكانی مادەی هۆشبەر ئەوەندە بەهێزبوون لەڕۆژی ڕووناكدا لەعەمارە شەقامێك داده‌خەن و دادوەر “ئەحمەد فەیسەڵ” دەدەنە بەر دەستڕێژی گوللە و لەتەك هێزە ئەمنییەكان بەشەڕ دێن. بەوتەی “بیلال سوبحی” وتەبێژی یەكەی تایبەتی بەڕوبەڕوبوونەوەی باندەكانی مادەی هۆشبەر، لەماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا (١٣) هەزار كەسیان دەستگیركردووە تایبەت بەكەیسی مادەی هۆشبەر، لەئێستاداش ڕێژەكە دوو هێندە زیاتر بووە، هەروەها لەساڵی (٢٠٢١) پەیوەست بەكەیسی مادەی هۆشبەرەوە (١١)هەزار كەسیان دەستگیركردووە لەمانگەكانی كۆتایی هەمان ساڵ(٣٠٠) لەو دەستگیركراوانە خەڵكی دیالەبوون، هەموو دەستگیراوانیش بەكارهێنەر، یان بارزگان، یان بەرهەمهێنی مادەی هۆشبەربوون.
لەبارەی هەرێمی كوردستانیشەوە، هەفتە یان مانگ نییە هەواڵی دەستگیركردنی بەكارهێنەران و ناو بە ناویش بازرگانانانی مادەی هۆشبەر لەلایەن دەزگا ئەمنییەكانەوە بڵاونەكرێنەوە، لەچەند ڕۆژی ڕابردوودا لەڕانیە نزیكەی (٨٥) كیلۆگرام هۆشبەر لەلایەن دژەتیرۆری یەكێتییەوە دەستی بەسەرداگیرا، هاوكات ئاسایشی سلێمانی دەستی گرت بەسەر (١٣٩) كیلۆگرام مادەی كریستاڵ، هەروەها لەمانگی ڕابردوودا باندێكی بەكارهێنەر و بازرگانی مادەی هۆشبەر لەلایەن ئاسایشی گەرمیانەوە دەستبەسەركران و لەقەڵادزەش سنووری كێلێ لەلایەن فەوجی (٥)ی لیوای (٣) ناوچەی یەكی پاسەوانی سنور دەستگیرا بەسەر (٣٥) كیلۆگرام تلیاكی ڕەش، كەمەبەستیان گواستنەوەی مادەی هۆشبەربووە لەئێرانەوە بۆ هەرێمی كوردستان.
مادەی هۆشبەر مەترسییەك و لەبەردەگایە، هێندە بەكارهێنەرانی زیادی كردووە، كار لەگرام و كەس و دوو كەس نەماوەتەوە، بەڵكو لەدەیان كیلۆ تێپەڕی كردووە، لەبارەی زۆربوونی بەكارهێنانی مادەی هۆشبەرەوە، “كوێستان محەمەد” وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی ڕایگەیاند:- لەنێو هەندێك لەزیندانەكانی هەرێمی كوردستان بازرگانی بەمادەی هۆشبەرەوە دەكرێت بەدرۆن. ئەمەش مەترسییەكی هەرە گەورەیە لەئاسەر ئاسایشی كۆمەڵایەتی تاك و خێزانی كورد لەهەرێمی كوردستان، پێویست بەوە دەكات هۆشیارییەكی نیشتیمانی ڕابگەیەنرێت لەسەر ئەو بابەتە مەترسیدارە، ئەگەر فریانەكەوین و ڕووبەڕوی نەبینەوە، ئەوە دوورنیە لەچەند ساڵی ئایندە كردنەوەی بنكەی تایبەت بە تەرككردنی مادەی هۆشبەر لەناوەندی پارێزگاكان ببێت بەپێویستییەك.
