“پێناسەی گەندەڵی”
كۆمەڵێك پێناسەی جۆراجۆر بۆ گەندەڵی كراوە، بۆیە دەتوانین بڵێین؛ سەرجەمیان لە یەك خاڵدا كۆدەبنەوە كە ئەویش دەرچوونە لە یاسا ئەخلاقییەكان و راستگۆی .
گەندەڵی بریتی‌یە؛ دەرچوونە لە یاسا ئەخلاقییە راستەكان و ئەو رێوشوێنانەی كە هەڵسوكەوتەكان رێكدەخەن، سەرپێچیكردنی مەرجەكانی كاركردن، پاشان ئەنجامدان و كردنی هەموو ئەوانە كە لەگەڵ ئەمەو ئەوەدا ناگونجێن. بەڵام (ڤایتۆتانزی) بۆچۆنێكی تری هەیە، دەڵێت (گەندەڵی بە ئەنقەست گوێنەدانە بە بنەمای پەیرەوكاری، بەومەبەستەی ئەو كەسە خۆی یان ئەو كەسانەی پەیوەندییان پێوەی هەیە سوودمەندبن لەو رەفتارە) بەڵام رێكخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتی بەم جۆرە پێناسەی گەندەڵی دەكات (گەندەڵی بریتی‌یە؛ لە ئەنجامدانی هەركارێك بۆ بەجێگەیاندنی بەرژەوەندی تایبەتی خۆ،ی یان كەسانێك لە رێگەی خراپ بەكارهێنانی لە پۆستێكی گشتی) لێرەدا بۆمان دەردەكەوێت؛ گەندەڵی بەشێوەیەكی گشتی زیان گەیاندنە بە بەرژەوەندییەكانی گشت و بەفیرۆدانی سامانی نەتەوەیی و، نەزانینی مامەڵكردن لەگەڵ پۆستی كارگێری وئیداری دەوڵەت.
“مێژووی گەندەڵی”
سەرەتای گەندەڵبوونی بنچینەكانی حكومەت دەگەڕێنەوە بۆ مێژووی دوور و درێژی مرۆڤایەتی، لەسەردەمی پاشاكانەوە دەست پێ دەكات تاوەكو ئەمرۆ، ئەگەر پاشاكان ویستن و ئارەزووی خۆیان لەسەر كارێك یان شتێك نەبوایە، ئەوا بەبێ گوێدانە پەیرەو ویاساو رێنماییەكان دەسەڵات بریاری لابردنیان دەدا، ئەمەش وایكردووە دەسەڵاتی تاكە كەسی لە جێبەجێكردنی حكومەتی سته‌مكاردا بێتە هۆی دروستبوونی دیاردەی گەندەڵی، وە بچێتە نێو رۆحی كایە هەرە گرنگەكانی دەوڵەت لەسەر بریار یان راسپاردەی كەسی یەكەم، زۆرجار كەسی یەكەم بۆ ئەنجومەنە تایبەتییەكانی خۆی دژ بەداب و نەریت و یاساكانی دەوڵەت وەستاوە پێشێلی پەیرەوی كردووە، لەم قۆناغەدا سەرەتایەكی نوێی گەندەڵی دروست دەبێت، هەروەك چۆن نوسەرێكی چینی رای خۆی دەڵێت لەسەر گەندەڵی وڵاتەكەی دەڵێت (هۆكاری لەناوچوونی بنەماڵەی (تسین) و (سونی) ئەوە بوو پاشاكان لەجیاتی ئەوەی لێپێچینەوەیەكی هەمەلایەنە و چاودێریەكی گشتی بەسەركاروبارەكان وڵاتدا بكەن، ویستیان راستەوخۆ، خۆیان لە كاروبارەكان هەڵقورتێنین) ئەو نووسەره چینی-یە هەموو هۆكارەكانی گەندەڵی حكومەت لەم پرەنسیپە لیك دەداتەوە.
“ئامرازەكانی گەندەڵی”
دیاردەی “گەندەڵی” خۆی لەچەند رەفتارێك دەبینێتەوە و ئەوكەسانەی ئەنجامی دەدەن كە لێپرسراوێتی گشتیان لە ئەستۆدایە و سەرەرای ئەوەی لەیەكچون هەیە لە نێوان ئەو دیاردانەدا، بەڵام دەتوانرێت لەمانەی خوارەوە كورت بكرێتەوە؛
1- بەرتیل (briber) واتە؛ وەرگرتنی پارە، یان بە دەستهێنانی هەر سوودمەندییەك لەرێگەی جێبەجێكردنی كارێك یان نەكردنی ئەو كارە بەسەر پێچیكردنی یاسا.
2- لایەنگیری (مەحسوبیەت) (nepotism) كاركردن لە بەرژەوەندی تاك، یان لایەنێك كە ئەو كەسە دڵسۆزی بۆی هەیە وەك حزب یان بنەماڵە یان ناوچەیەك بێ ئەوەی موستەحەق بن … هتد.
3- خاترگرتن واتە؛ خزمەتكردنی لایەنێك زیاتر لە لایەنێكی تر، بە نارەوا بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندی دیاركراو.
4- واستە(هۆ) (mediation) واتە؛ تەدەخول كردن بۆ بەرژەوەندی كەسێك، یان كۆمەڵێك كەس بەبێ رەچاوكردنی پڕنیسیپەكانی كاركردن، یان توانستی پێویست لەو كەسە وەك دانانی كەسێك لە پۆستێكی گشتی بەهۆی بوونی پەیوەندی خزمایەتی یان ئینتیمای حزبی، سەڕەرای نەبوونی توانستیی پێویست لەو كەسەداو بەنارەوایەتی.
5- بردنی مۆڵكی گشتی، واتە؛ بەدەستهێنانی مۆڵكی گشتی و تەسەروف پێكردنی لەژێر ناوی جۆراوجۆردا.
6- ئیبتیزاز، واتە؛ بەدەستهێنانی قازانجێك لەهاووڵاتیان لەبەرامبەر جێبەجێكردنی كارێك كە پەیوەندی بەپیشەی ئەوكەسەو هەیە كە گەندەڵیەكە دەكات.
“جۆرو هۆكارەكانی گەندەڵی”
1- گەندەڵی ئیداری
2- گەندەڵی سیاسی
3- گەندەڵی دارایی
4- گەندەڵی هزری
5- گەندەڵی پەروەردەی
6- گەندەڵی كۆمەڵایەتی
7- گەندەڵی یاسایی
8- گەندەڵی هەڵبژاردن
لێرە دەتوانین بە كورتی باسی چوار لەو جۆرانە بكەین كە زۆر كاریگەرییان لەسەرتاك و كۆمەڵگا هەیە، بوونەتە فاكتەری سەرەكی بڵاوبوونەوەی دیاردەی گەندەڵی، ئەوانیش چەند هۆكارێكی بنەڕەتی‌یە كە هۆكارەكان ئەمانەن:-
1-هۆكارە سیاسیەكان؛
باڵا دەستی حزبی سیاسی و دەست تێوەردانی دەسەڵاتی سیاسی وحزبی لەكاروباری حكومەتدا، نەبوونی كەش وهەوای ئازاد و رادەربرین، هەروەها گەندەڵی دامەزراوە گشتییەكان یەكدەخات و رێكخراوە دیموكراتی و جەماوەرییەكان یەك دەخات، هێزی فشاری كە لەلایەن دەستەو تاقم ولاوانەوه هەیە كپ دەكات، نارەزایی سەرشەقام لاوازدەكات.
2- هۆكارە ئابوورییەكان؛
لاوازی و كەمی مووچەی رۆژانەی كارمەند و فەرمانبەران و، گرانی باری بژێوی هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی بە پەلەی قازانج و، دەوڵەمەندی سەڕەرای كۆنترۆڵنەكردنی بازار و نا-لەباری ونا-دروستی شێوازی ئامرازەكانی وەرگرتنی باج و رێكوپێك نەبوونی گومرگەكان و، بەناو پێچلا لا بەڵێندەرەكان وسەرپێچی لەگرێ بەستەكان، قۆناغی گواستنەوە لە ئابووری دەوڵەتییەوە بۆ ئابووری بازاری ئازاد، بەناوی دروستكردنی كەرتی تایبەت یان ئازادكردنی ئابووری بەبێ ئاسانكاری یاسایی وچاودێری كاریگەری قۆناغێكی تری هانتە ئارای گەندەڵی سیاسیە لەرووی ئابووری و كارگێرییەوە چەندین دید و بۆچونی جیاواز هەن و، روونكردنەوەی و، لێكۆلینەوەی وورد لەبارەیەوە كراوە بۆیە دەتوانین بڵین؛ ئەو نمونەی بخه‌یەنەروو كە دەڵێت (حكومەت دەتوانێت قازانجێكی بەردەوام بۆتاك و كۆمپانیا گەورەكان فەراهەم بكات لەرێگەی بەكارهێنانی پێوەری یاسایی نەوەك ناچاریان بكات پارەبدەن، ئینجا كاریان بۆ بكات.
3- هۆكارە یاسایەكان؛
لەبەرزۆری و بۆری یاسا و جێبەجێكردنی برگە و مادەكانی یاساكان و گوێنەدانە یاسا و دەرچوون لەرێنماییەكانی یاسا، گەلێك هۆكار دروست دەبێت كە ناتوانرێت بەئاسانی كۆنترۆڵ بكرێت، بەم شێوەیەش لاوازی و بێ رێزی دادگاكان بڵاودەبنەوە و، دەرچوونە خراپەكانی تاك پەرە دەسێنێ كە مەحاڵە بتوانین بەئاسانی كۆنترۆڵی بكەین. بۆیە هۆكاری یاسایی؛ گرنگترین هۆكارە بۆ كۆنترۆڵكردنی دیاردە نا-باوەكان و تەشەنە نە-كردنی گەندەڵی و رێگرتن لێی، كە دەبێتە مایەی پێشخستنی كۆمەڵگا.
4- هۆكارە كۆمەڵایەتیەكان؛
لاوازی هەستی نیشتمانی ونەتەوەیی و گیانی بەرپرسارێتی پەیرەوكردنی لەپەیوەندییە كەسایەتی وخزمایەتیەكان و میراتی كولتووری كۆن و دواكەوتوو، گەشە نە-كردنی ئاستی رۆشنبیری وهۆشیاری، بەڵام رێكخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتی پێی وایە؛ گەندەڵی دەبێتە هۆی تێكچونی بەها ئەخلاقییەكان وشكستی و كەم گرنگیدان بەبابەت گرنگەكانی ناو كۆمەڵ لەلایەن تاكەكانەوە.
“ئەو هۆكارانە چین وا لە كەسێك دەكات گەندەڵی ئەنجامبدات؟”
چەند هۆكارێك هەن وا لەتاك یان كۆمەڵێك دەكەن گەندەڵی ئەنجامبدەن و بەپێچەوانەی یاساوە كاربكەن، لەوهۆكارانەش ئەم سیفەتانەی خوارەوەی تێدایە؛
سیفەتی كەسی؛
زۆرجار تاك بەرامبەر پێویستی و ئەوشتانەی پێشكەشی دەكرێت كەسێكی لاوازە؛ واتە فەرمانبەر یان كارمەندێك لەیەكێك لە پێگە ئیدارییەكاندا كاردەكات، بەهۆی نەبوونی بەرامبەرەكەی سەرنجی رادەكێشێت بۆ میقدارێك پارە یان ئیمتیازاتی مەعنەوی كە كارێك بكات پێچەوانەی یاساوە بێت.
سەركێشیەكانی تاك؛ وەك كردنی كارێك بەپارە، یان چاوچنۆكی، كە وا لەو كەسەدەكات بەشوێن زیاتردا بگەرێت، بێ سەیركردنی دەرئەنجامەكەی، واتە هەوڵدان بۆ زیاتر دەستكەوتی ماددی كە نازانرێت زیانی ئایندەی چۆنە؟
پێویستی؛ هەندێك جار پێویستی وا لەمرۆڤ دەكات هەڵە بكات بە ئامانجی بەدەستهێنانی پێداویستییە سەرەكیەكانی، وەك ژیان وخواردن، بۆیە دەتوانین بڵێن؛ هۆكارەكان گەلێك زۆرن، لێك دانەوە و دید و بۆچوونەكانیان زۆرترین پۆلێن كرابێت. بەڵام دەتوانین بڵێن؛ دەسەڵاتی بەربڵاوی دەوڵەت كە دەرفەتی بەرچاو بۆ هاتنە ئارای گەندەڵی ئیداری و ئابووری پێك دێنێت و، لێپرسینەوەی لاواز كە لە خەرجی كەم دەكاتەوە پاڵنەرە لاوەكییەكانی كاربەدەستانی كەرتی دەوڵەت دەبێتە هۆی ئەوەی بەرژەوەندی كەسێتی و تایبەتمەندی خزمەتگوازییەكان جێگای خزمەتگوزاری گشتی بگرێتەوە، بۆ نمونە ئەگەر فەرمانبەرێك سوودی زێرینی لە واژوو وەرگرتن بۆ بەرژەوەندی كەسێتی ئەوا فەرمانبەرەكە دەچێتە نێو قەفەسی گەندەڵی بەبێ ئەوەی هەست بەدەركەوتەكانی ئەو دیاردەیە بكات.
دەرئەنجام
لەم رووەوە بۆمان دەردەكەوێت؛ گەندەڵی كۆمەڵێك شوێنەواری خراپ بەسەر كۆمەڵگادا جێ دەهێڵێت و دەبێتە مایەی تێكچوونی یاساو رێساكان و رێزنەگرتنی دەوڵەت. بۆمان دەركەوت ئاسان فەرمانبەرێك بتوانێت یاری بە موڵكی گشتی بكات و تووشی زیانەكانی گەندەڵی بێت، هەروەها خراپ بەكارهێنانی موڵكی گشتی لەبەرژەوەندی تایبەتدا دەبێتە هۆكاری دروستبوونی دیاردەی گەندەڵی، ئێمە گەیشتین بەو ئەنجامەی كە گەندەڵی دەتوانێت شیرازەی دەوڵەتێك تێكبدات و یاساكانی لاوازبكات، هەندێ جار كاربەدەستان یان فەرمانبەرێك دەتوانێت ئەم كارەبكات، بۆیە باشترین رێگە چارە بۆ دژە گەندەڵی پشت بەستنە بە بابەت ولێكولێنەوەی كەسانی شارەزا و رێزگرتن لە كەسانی خاوەن بەهرە، داهێنان بۆ ئەوەی كۆچ نەكەن بۆ دەرەوەی وڵات، لەلایەكی تریشەوە گەندەڵی دەبێتەهۆی خراپ گوزەرانی هەژاران و نارەحەتی ژیان و دابینكردنی بژێوی ژیانیان.
