“یاسای وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان”
هەرێمی کوردستانی ئێراق؛ گەشەسەندنێکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە بە تایبەت لە پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣ ەوە. حکومەتی هەرێمی کوردستان سوودی لەو کرانەوە گەورەیە کردووە لە پەیوەندییەکان، لەگەڵ کۆمەڵگای نێونەتەوەیی و ئەو مەودا بەرفراوانە لە چالاکی ئابووری، کە بۆ خۆی ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە لە ڕاکێشانی وەبەرهێنەرانی بیانی و کۆمپانیا نێونەتەوەییەکان و کۆمپانیاکانی کەرتی گشتی و تایبەت بەرەو کوردستان. بۆ ئاسانترکردنی ئەم گەشەسەندنە، حکومەتی هەرێمی کوردستان هەستاوە بە تێپەڕاندنی چەند یاسایەک، لە نێوانیاندا یاسای وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان و یاسای نەوت و گاز، کە ئەمەش رێگا بۆ کەرتی تایبەت خۆش دەکات تا ببێتە بزوێنەری ئابووری بازاڕی ئازاد. پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی 2006دا هەستا بە دەرکردنی یاسایەک کە ڕێگا بۆ وەبەرهێنەرانی بیانی لە هەرێمی کوردستان خۆش دەکات. یاساکە تەنانەت ڕێگا بە کەسی بیانی دەدات ببێت بە خاوەن موڵک، ماوەی 10 ساڵ بەبێ باج کاربکات، وە بە شێوەیەکی ئاسان کار بە دەستمایە و قازانجەکانەوە بکات کە لە پرۆژەکان دەستی دەکەوێت.
وەبەرهێنەری بیانی مافی ئەوەی هەیە کە بە پێی ویستی خۆی کۆمپانیای هەبێت یان نا. کەسی وەبەرهێنەری بیانی مافی ئەوەی هەیە کرێکاری بیانی بهێنێت و کرێکارەکانیش مافی ئەوەیان هەیە ئەو پارەیەیی دەستیان دەکەوێت حەواڵەی ووڵاتەکانی خۆیانی بکەن. وەبەرهێنەری ئێراقی و بیانی مافی ئەوەیان هەیە؛ سوودەکانیان حەواڵەی ووڵاتانی خۆیان یان ووڵاتانی دیکە بکەن.
وەبەرهێنان؛ واتا وەگەڕخستنی پارە لە پڕۆژەکان و بازرگانیدا، لە پێناو دەستکەوتنی قازانج لە ئایندەیەکی دیاریکراودا. یاسای وەبەرهێنان کە ساڵی 2006 دەرچووە و کۆمپانیاکان تاوەکو 10 ساڵ لە باج دەبەخشێت، من لای خۆمەوە تێبینیی زۆرم لەسەری هەیە. بە بۆچوونی خۆم؛ ئەو یاسایە کارێکی باش نەبووە هەروەک لەمادەکان داهاتووە.
بەپێی مادەی پێنجەم؛ یاساكە پرۆژەكانی وەبەرهێنان بۆ ماوەی 10 ساڵ لەهەموو باج و ڕهسمە ناگومرگییەكان دەبەخشرێن.
بەپێی مادەی چوارەم؛ خاڵی سێیەم زەوی بەنرخی هاندەر یان بەخۆڕایی دەدرێتە پرۆژەكانی وەبەرهێنان.
بەپێی مادەی پێنجەم؛ خاڵی شەشەم وەەبەرهێنەر لەكاتی هێنانی كەل و پەل بۆ پرۆژەكەی لەهەموو باج و گومرگێك دەبەخشرێت.
بەپێی مادەی حەوتەم؛ خاڵی سێیەم وەبەرهێنەر بۆی هەیە و سوود و قازانجی سەرمایەكەی بۆ دەرەوە بنێرێت.
یاساكە كاتێك دەرچوو “عەدنان موفتی” ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی سەرۆكایەتی پەرلەمانی دەكرد. هەر زوو دوای دەرچوونی یاساكە كاردانەوەی لێكەوتەوە، هەندێك كەس بە یاسایەكی كرچ و كاڵی دەزانن و هەندێكی تریش ستایشی دەكەن. لە سایتی فەرمی پەیوەندییەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێم نووسراوە دەركردنی یاسای وەبەرهێنان یەكێك بوو لە هەنگاوە بوێرییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بووژاندنەوە و راكێشانی وەبەرهێنەرانی بیانی بۆ هەرێمی كوردستان كە لەساڵی 2006 بڕیاری لەسەردرا، ئەم یاسایە زۆرترین بایەخی لەلایەن وەبەرهێنەرانی بیانی و ناوخۆی پێدەدرێت بۆ ئەوەی وەبەرهێنان لەهەرێم بكەن.
“وەبەرهێنان لەهەرێمی کوردستان”
بەپێی ئاماری دەستەی وەبەرهێنان لەماوەی 15 ساڵ رابردوودا قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان گەیشتووەتە زیاتر لە 58 ملیار و 848 ملیۆن دۆلار، ژمارەی پرۆژەکانی وەبەرهێنانیش گەیشتوونەتە 991 پڕۆژەی، کە 85٪ی خۆماڵی و 8.66٪ی وەبەرهێنانی بیانی و 6.35٪ی هاوبەش بووە. لە پارێزگای “هەولێر” زۆرترین وەبەرهێنان کراوە، کە زیاترە لە 35 ملیار دۆلار، پاشان “سلێمانی” دێت کە 16 ملیار دۆلار بووە، لەدهۆکیش زیاتر لە 6 ملیار دۆلار وەبەرهێنان کراوە، لە وەبەرهێنانی بیانی “ئیمارات” زۆرترین وەبەرهێنانی لە هەرێمی کوردستان هەیە و تورکیا و لوبنانیش بە پلەی دووەم و سێیەم دێن. بەهۆی رەخساندنی دەرفەتی وەبەرهێنان و ئەو ئاسانکارییانەی هەرێمی کوردستان پێشکەشی وەبەرهێنەرانی کردووە، لەگەڵ دۆخی سەقامگیری ئاسایش لە دامەزراندنی دەستەی وەبەرهێنانی لە نیوەی دووەمی ساڵی 2006 تاوەکو مانگی ئابی 2021 سەرمایەی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان گەیشتووەتە 58 ملیار دۆلار. هەرچەندە یاسای وەبەرهێنان بووەتە هۆی راکێشانی وەبەرهێنەری بیانی، بەڵام هەندێک لە شرۆڤەکارانی ئابووری و بەشێک لە پەرلەمانتاران تێبینییان لەسەر یاساکە هەیە.
ئێستا؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە قۆناغی کۆتایی هەمواکردنەوەی یاسای وەبەرهێنانە، کە کۆمەڵێک گۆڕانکاریی تێدادەکرێت بەمەبەستی راکێشانی سەرمایەی زیاتر و وەبەرهێنانی زیاتر، لەوانە بایەخدانی زیاتر بە وەبەرهێنانی هاوبەش و گۆڕانکاریی لەهەندێک خاڵی تەکنیکی و ئاسانکردنی زیاتری وەبەرهێنان، لەگەڵ ئەوەشدا دابەزاندنی دەسەڵاتەکانی وەبەرهێنان بۆ پارێزگاکان بڕیارێکە کاریگەریی باشی دەبێت. بەپێی ئامارەکانی دەستەی وەبەرهێنان لەهەرێمی کوردستان ساڵی 2013 زۆرترین وەبەرهێنان لەهەرێمی کوردستان هەبووە، زیاتر لە 10 ملیار دۆلار بووە و ساڵی 2006یش یەکەم ساڵی دامەزراندنی دەستەی وەبەرهێنان کەمترین وەبەرهێنان هەبووە. حکومەتی هەرێمی کوردستان لە وەبەرهێناندا بایەخ بە پڕۆژە کشتوکاڵی و پیشەسازی و گەشتیارییەکان دەدات. بەپێی پلانی 2020 ئەو پڕۆژانەی لەپێشینەن 1055 پڕۆژەن و ئێستا نزیکەی 35٪ی پڕۆپۆزەڵ و کاروبارەکانیی ئەو پڕۆژانە تەواو بوون. پێشبینی دەکرێت لەم چەند ساڵەی داهاتوودا سەرمایەی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان زیاتریش بێت، بە تایبەتی ئیماراتییەکان دەیانەوێت زیاتر بێنە هەرێمی کوردستان بۆ وەبەرهێنانن.
1- بەشێك لە چاودێران؛ پێیان وایە تەنها بەرپرسە باڵاكان و كۆمپانیاكانیان توانای وەرگرتنی زەویان بۆ دروستكردنی پرۆژەی وەبەرهێنان هەبوو.
2- بەشێك لە كۆمپانیاكان تەنانەت ئامادەنەبوون مۆڵەت لەهیچ فەرمانگەیەكی حكومەتی هەرێم وەربگرن، ژمارەی ئەو پرۆژانەش كە بێموڵەت بوون 24 پرۆژەی نیشتەجێ بوونن كە 35 هەزار یەكەی نیشتەجێبوونیان تێدایە، بەوەش لەئێستا تەنانەت بەشێك لەو زەویانەی كە ئەو پرۆژانەیان لەسەر دروستكراوە لە بەرێوەبەرایەتی تۆماری خانووبەرە بەناوی زەوی كشتوكاڵییەوهن و رەگەزەكەیان نەگۆردراوە بۆ نیشتەجێبوون، بۆیە رێكاری بەناوكردنی خانووی ناو ئەو پرۆژانە ئاڵۆزە و پێویستی بەوەهەیە سەرەتا وەزارەتی كشتوكاڵ دەست لە زەویەكە هەڵبگرێت بۆ دەستەی وەبەرهێنان، دەستەی وەبەرهێنانیش بۆ وەبەرهێنەر و وەبەرهێنەریش بۆ كریاری پرۆژەكان، سەرباری ئەوەی بەشێك لەو پرۆژانە لەگەڵ نەخشەی شارەوانی و بەرێوەبەرایەتی نەخشەدانان و ئاوەدانی پارێزگاكان ناگونجێن.
3- بەشێك لە پرۆژەكانی نیشتەجێ بوون كێشەی نەبوونی خزمەتگوزاری یان كەمی خزمەتگوزارییان هەیە، بەنموونە نەبوونی ڕێگاوبانی پێویست، نەبوونی قوتابخانەی پێویست هتد…
4- زۆرجار هاووڵاتییان بوونەتە نێچیری ژمارەیەك كۆمپانیا و وەبەرهێنەر، كە پرۆژەكانیان وەرنەگرتووە یان بەپێی گرێبەستەكە نەبووە یاخود كەرەستە بەكارهاتووەكان لەتاقیگەكاندا پشكنینیان بۆ نەكراوە.
5- دروستبوونی ژمارەیەك دەوڵەمەند و سەرمایەدار لەسەر حسابی زەوی شارەوانی و داهاتی خەڵك كە جیاوازی چینایەتی لەكۆمەڵگەی كوردی زۆر بەدیاردەکەوێت.
“چارەسەری كێشەی وەبەرهێنان”
1- هەمواری یاسای وەبەرهێنان؛ بەجۆرێك كە كەرتی نیشتەجێبوون بە وەبەرهێنان ئەژمار نەكرێت چونكە زۆرینەی وەبەرهێنەران روویان لەو كەرتە كردووە بەهۆی ئەوەی قازانجی خێرای تێدا بەدەست دەهێنن.
2- تووندكردنی مەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان، و زیادكردنی چاودێری دەستەی وەبەرهێنان.
3- راگرتنی تەخشان و پەخشان كردنی زەوی بەناوی وەبەرهێنانەوە و رێگە نەدان بەكڕین و فرۆشتنی زەوی حكومەت كە بەبێ بەرامبەر دراوەتە وەبەرهێنەران.
4- وەبەرهێنان تەنها ئەو پرۆژانە بگرێتەوە كە دەتوانن ژمارەیەك هەلی كار زیاد بکەن بۆماوەی درێژخایەن، نەک تەنها بۆ ماوەیەكی دیاریكراو، دابینی بكەن یان ئەو پێداویستییانە پڕبكەنەوە كە كەرتی گشتی ناتوانێت پڕیان بكاتەوە.
5- تائێستا وەبەرهێنانی نەوت و غاز لەهەرێمی كوردستان بەشێك نییە لە مادەكانی یاسای وەبەرهێنان، باشتر وایە ئەو پرسەش یەكلایی بكرێتەوە، چونكە وەبەرهێنان لەنەوت و غازی كوردستان بەپێی یاسایی ژمارە 4ی ساڵی 2006 نیە.
“دەرئەنجام”
وەبەرهێنان کۆڵەکەی پێشکەوتنی زۆربەی دەوڵەتەکانە، ئەمڕۆ زۆربەی ئەو وڵاتانەی ئێستا بە وڵاتانی گەشەسەندوو ناسراون لەسەر ئاستی جیهان، بێگومان لە هەنگاوی وەبەرهێنانەوە دەستیان پێکرد، ئەگەر کوردستان دەیەوێت گەشەسەندوو بێت لەداهاتوودا پێویستە درک بەوە بکات تەنیا هەبوونی دەرامەتی سرووشتی کیفایەت نییە، ئەگەر لە بواری وەبەرهێناندا گەشە نەکات.
وەبەرهێنان چ ناوەخۆیی بێت چ بیانی، یەكێكە لە سیما نوێیەكانی گەشەی ئابووری و بەشداری كردنی كەرتی تایبەتە لە بووژاندنەوەی ژێرخانی ئابووری، بەشێوەیەك چەندان دەوڵەت بەسوود وەرگرتن لە سەرمایە گوزاری ناوەخۆ و بیانی گەشەی باشیان بە خۆوە دیوە كە لە یاساكانیان ئاسانكاری باش كراوە بۆ وەبەرهێنان. بەلام لەگەڵ ئەوەشدا وەبەرهێن مەبەستی دەستكەوت و قازانجە، بۆیە رەنگە ئیستقراری سیاسی و ئابووری و بوونی یەدەگێكی زۆری نەوت لە كوردستان هۆكاری سەرەكین بن بۆ سەرمایەگوزاری بە تایبەتی سەرمایەگوزاری بیانی دەبێت سوود لە ئەزمونی ووڵاتانی تر وەربگرین، دەبینین؛ ئیمارات زۆرترین گەشەی ئابووری بە خۆوە بینیوە، بەڵام لە یاساكانی “ئیمارات” ئەوەندە ئاسانكاری بۆ وەبەرهێنەری بیانی نەكراوە. وەبەرهێنەری بیانی ناتوانی وەبەرهێنان بكات و زەوی لەسەر خۆی تەملیك بكات تاكو هاوبەشی وەبەرهێنان لەگەڵ وەبەرهێنەرێكی ناوخۆی نەكات، ئەمەش هەم وەك زەماناتێك و هەم هاوكاری وەبەرهێنەری ناوخۆ دەكات و هەمیش وەبەرهێنەری ناوخۆ شارەزایی پەیدا دەكات و دەبێتە خاوەنی تەكنەلۆجیا، بۆیە بەرای من لە هەمواركردنەوەی یاسای وەبەرهێنانی كوردستان پێویستە چاوێك بەم هەموو زەماناتانە بخشێنرێتەوە بە تایبەتی لە تەملیك كردنی زەوی و سوود لە ئەزمونی ئیمارات وەربگیرێت.
