شۆڕشی برایم خان هاوشانی شۆڕشی بیستی ئێراقی و تەواوکاری شەڕی دەربەندی بازیان.
شۆڕشی برایم خان هاوشانی شۆڕشی بیستی ئێراقی و تەواوکاری شەڕی دەربەندی بازیان
بەداخەوە ئێمەی کورد هێندەی نەتەوەکانی دراوسێمان بایەخ بە مێژوو کلتور نادەین، وەکو ئەوەی عەرەبەکان شۆڕشی بیستی ئێراقیان بەچەندین شێوازی جیاواز بەزیندووی هێشتۆتەوە. جگە لەکاری نوسینی بەشێوەی بەڵگەنامەو کتێب و راپۆڕت وەرگرتن وبەخشینی نامەی زانکۆیی لەسەری، هەروەها بۆ بەرزڕاگرتنی ئەو شۆڕشە کاری هونەری لەشێوەی بەرهەمی فلیمی سنەمایی و بڵاوکردنەوەی بۆ کراوە.
لەوسەرەدەمەدا کەهاتنی بەریتانی و روسەکانە بۆ ناوچەکە لەکوردستان پێش عەرەبستان بەرخودان و داواکاری بۆ ئازادی هەبووە، وەکو شۆڕشەکانی شێخ مەحموود هەروەها هاوکات لەگەڵ شۆڕشی بیستی ئێراقی لەناوچەی عەرەبنشین شۆڕشی برایم خان رویداوە لەکوردستان.
دەبینین خاڵی هاوبەش لەنێوان شۆڕشی شێخ مەحموود و شۆڕشی برایم خان هەیە کە دژی داگیرکاری و زوڵم وستەمی بەریتانیەکان بووە لەکوردستان وهەوڵدانە بۆ پاراستنی خەڵکی کوردستان و دامەزراندنی ئیدارەیەکی خۆییە.
لەرۆژگارەکانی کۆتایی جەنگی جیهانی یەکەم بەریتانیەکان لەدەوروبەری بەغداوە هێرشیان کرد بۆ ناوچەی دیالە، سوپای بەریتانیا توانی بگاتە خاکی کوردستان لە ناوچەی خانەقین وکفری، سوپاکەیان لەرۆژی ٢٨/٤/١٩١٨ گەشتنە شاری کفری و داگیریانکرد.
وەک ئاشکرایە دەبینین شاری کفری لەمێژوویدا باج وقوربانی داوە لەسەر کوردستانی بوون وهەڵوێستی نەتەوەیی ونیشتمانی. وەکو ئەوەی شاری کفری پێگەیەکی گرنگی مێژووی هەیەو مێژووی کۆنی دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی٢٥٠٠ساڵ، پاشان لەمێژووی نزیکدا شاری کفری لەسەر ئەمارەتی بابان بووە.
بۆ گەشەپێدانی ئەم شارە لەلایەن بنەماڵەی بابەنەکان وسەیدەکانی کفریەوە لەساڵی ١٧٠٥ هەڵساون بە دروستکردنی قەیسەری کفری کە پێکهاتووە لە ٤٣٥ دوکان و هەشت خانی گەورەو حەمامێکی گەورە، تاوەکو ئێستا شوێنەواری تەلارەکان ماون، بەڵام پێویستی بەنۆژەنکردنەوە هەیە تاوەکو لەروخان ولەناوچوون بپارێزرێ.
دروستکردنی چەند مزگەوتێکی وەکو(خانەقای‌نەقشبەندی،مزگەوتی‌گەورە،مزگەوتی مەدرەسە، مزگەوتی حاجی فتاحی کۆسە). ئەم مزگەوتانە حوجرەیان هەبووەوجێگەی خوێندن وفێربون بوون، ئەو مزگەوتانە مەڵبەندی خوێندەواری و بڵاوبونەوەی رۆشنبیری بوون لەناوچەکە.
واتە لەمێژووی نزیکی ئەم شارەدا چەندین بیناو تەلاری تیادایە مێژووی دروستکردنی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی میرانی بابان و دەوڵەتی عوسمانی. لەسەردەمی فراوانخوازی دەوڵەتی عوسمانی ولەناوبردنی میرانی بابان،کفری لەروکاری ئیداریەوە ساڵی١٨٧٠ کراوە بەسەنجەق (قەزا)و سەر بەولایەتی موسڵ بووە، وەکو ناحیەو یەکەی ئیداری ناوچەی(خورماتوو،شیروانە،سەرقەڵا، قەرەتەپە)یان خستۆتەسەر.
چەندین بەرپرس وقایمقامی خەڵکی سلیمانی بووە. سەدەیەک لەمەوبەر بەریتانیەکان بۆ ئەوەی کفری وکەرکوک لەشۆڕش وهەڵوێستی کوردستانی بوون و پشتگیری شێخ مەحمود دابڕن، دەسکاری و گۆڕانکاریان لە ناوچەکە کرد، وەکو ئەوەی بەریتانیەکان لیوای کەرکوک یان دروستکرد لەساڵی١٩١٩ پێش دامەزراندنی ئێراقی تازەی عەرەبی.
بۆ دابڕانی کەرکوک و دورخستنەوەی لە داواکاری شێخ مەحموود، بڕیاری پێکهێنانی لیوای کەرکوک یانداو سنوری کفریان خستە سەر بۆ دابڕانیان لە سلیمانی، بەو گۆڕانکاریە پەیوەندی ئیداری کەرکوک وکفری و سلێمانیان لەیەکتری دابڕی بۆ ئەوەی پەیوەندی خەڵکی هەردوولا کەمکەنەوە.
لەکاتێکدا بەریتانیەکان هاتونەتە ناوچەکە هەوڵیانداوە ئامارێکی دانیشتوانیان کردووە، وەکو ئەوەی لەسەرژمێری مانگی ئایاری ساڵی١٩١٨ تێکڕای دانیشتوانی دووزخورماتوو وقەرەتەپەو کفری مەزەندەکراوە بەحەفتا هەزارو پێنج سەد کەس، کە رێژەی دانیشتوانی نیشتەجێبووی بە ٢٨ هەزار کەس داناوەو ئەویتری بە کۆچەری.
لەکتێبی(کردوترک وعرب)لەنوسینی سی جی ئەدمۆنز ئاماژەکراوە بەوەی دانیشتوانی ناو شاری کفری و دەوربەری ٥٠٠٠ پێنج هەزار کەسە. دەبینین لەئاماری ساڵی١٩٦٥ سەرژمێری خەلکی قەزای کفری دانراوە بە ٨٢٦٧ کەس.
لەمێژووی نزیکی سەد ساڵەی کفریدا باجی کوردستانی بوون وهەڵوێستی کوردایەتی ونیشتمانی داوە:
لەڕوکاری ئیدارەیەوە کفری لە ساڵی ١٩١٩ وە تاساڵی١٩٧٥ سەر بە پارێزگای (لیوا) کەرکوک بووە. کفری دەکەوێتە ١٢٥ کم باشوری رۆژهەڵاتی کەرکوک، پێش ئەوەی لەساڵی ١٩٧٥نەخشەی جوگرافیای بگۆڕێت روبەرەکەی ٢٧٥ هەزار کم چوارگۆشە بووە، کە دەکاتە یەک لەسەر چواری روبەری پارێزگای کەرکوک. ژمارەی دانیشتوانی رێژەی %١٥ ی کۆی گشتی دانیشتوانی پارێزگاکەبووە.
سنوری کفری لەرۆژئاواوە ناحیەی قادرکەرەم و قەزای دووزخورماتووە، لە باکورەوە ناحیەی سەنگاوقەزای دەربەندیخانە، لەباشورەوە بەرزاییەکانی حەمرین بەشێک روباری سیروانەو لە باشوری رۆژئاواوە سنوری عەرەب نشینە.
جارێکی تر لەقۆناغێکی تری دەسەڵاتی حکومەتی ئێراقی عەرەبی گۆڕانکاری بەسەرئیدارەو ناوچەی کفریدا دەهێنن بۆ دروخستنەوەی لە کوردستانی بوونی وەکو ئەوەی بەمەرسومی کۆماری ئیراقی ژمارە ٦٠٨ لەرۆژی٦/١١/١٩٧٥ بەنوسراوی ژمارە ٢٥٠٢ لە ١٥/١٢/١٩٧٥ سەرۆکایەتی کۆماری ئێراق بە ئیمزای ئەحمەد حسن بەکر قەزای کفری پەیوەندی بە کەرکوکەوە نامێنێ ودەبەسترێتەوە بەپارێزگای (دیالی)وە.
بۆ بەرتەسکردنەوەی کوردستانی بونی کەرکوک هەر لەوبڕیارەدا هەردوو قەزای چەمچەماڵ و کەلار دەبەسترێتەوە بەپارێزگای سلیمانیەوە. هەروەها دابڕانی قەزای دووزخورماتووە لەکەرکوک ولکاندنی بەپارێزگای (صلاح الدین)،وە لە هەمانکاتا ناوی پارێزگای کەرکوک گۆڕاو ناوبرا بە(التأمیم). بەوهۆکارەی بەعسیەکان نەوتی ئێراق وکەرکوکیان خۆماڵی کرد(تأمیم نفگ). كە بەدەسکەوتێکی گرنگ لەقەڵەم درا لەوقۆناغەدا.
ئەو بڕیارو گۆڕانکاریانەی حیزبی بەعس و حکومەتی ئێراقی کردی بۆ دابڕان و دورخستنەوەی ئەو ناوچانەبوو لە سلێمانی وهەوڵی توانەوەیان بوو لەناو پرۆسەی بەعەرەب کردنی ناوچەکەیان.
پاش رودانی راپەرین خەڵکی کفری توانیان پارێزگاری لەدەسکەوتی راپەرین بکەن وشارەکەیان بپارێزن وبمێنەوە بەرگری لەخاک و ناسنامەی خۆیان بکەن، توانییان سوپای ئیراق دورخەنەوە لەناو شارەکەو لەساڵی ١٩٩١ وە تاوەکو ٢٠٠٣ سنوری نێوان حکومەتی ئیراق وخەلکی کفری زۆرنزیک بوو لەچەند سەد مەترێکدا بوو.
لەدوای راپەرین کفری هیچ پەیوەندیەکی بەکەرکوک ودیالەوبەغداوە نەما، پاش دروستبونی ئیدارەو حکومەتی هەرێم لەساڵی١٩٩١ـ١٩٩٢ کفری پەیوەستکرا بەو ئیدارەیەی لەقەزای دەربەندیخان دروستکراو ناونرا پارێزگای کەرکوک تاوەکو ساڵی٢٠٠٣.
وەک بیروڕای بەندە دروستبونی ئەو ئیدارەیە لەقەزای دەربەندیخان ناونانی ئیدارەیەکی ترتیایدا بەناوی پارێزگای کەرکوک هەڵەبووە لەروکاری جوگرافی و ئیداری بۆ ناوچەکە، کێشە لەوەدابوو ئەم ئیدارەیەی(کەرکوک) دوو پارێزگاری هەبووە لەهەولێر و دەربەندیخان. باشتر وابوو ئەو ئیدارەیە لەکفری یاخود لەچەمچەماڵ بوایە..
لەپاش ئازادکردنی ئێراق لەساڵی ٢٠٠٣ وە ئیدارەی گەرمیان پێکەوەنراو کفری خرایە سەر ئەم ئیدارەیە. ئەم ئیدارەیە سەربە ئەنجومەنی پارێزگای سلیمانیە.
کفری پێگەیەکی گرنگی جوگرافی وئابووری هەبووە لەناوچەکەدا، بەتایبەتی پەیوەندیەکی پتەو لەنێوان خەڵکی کفری و سلێمانیدا هەبووە، بەتایبەتی شاری کفری شوێن وپێگەی دیاری هەبووە وەکو قۆناغ وبنەی بازرگان و کاروانچیەکانی سلیمانی بووە، کەبەرەو خوارو باشوری کوردستان وبەغداوبەسرە رۆشتون، هەروەها عەرەب وتورکمان رویان کردۆتە کفری. مانەوەی عەرەبەکان و زیادبونی رێژەیان لەم شارەدا پەیوەست بووە بە هاندان وپلانی دەسەلاتی دەوڵەتی عوسمانی وئێراقی.
وەکو پێگەی بازرگانی ورێگەوبان دەبینین بەریتانیەکان لەبەرگرنگی پێگەی جوگرافی و بازرگانی کفری وناوچەکە بڕیاری هێنانی هێڵی ئاسنی کنگرئاباد ئەدەن وئەو هێلی شەمەندەفەرە بونیاتدەنێن ودەیخەنەکار.
ئەگەر چی کفری شارێکی کوردی وکوردستانیە، بەهۆی پێگەی جوگرافێکەیەوە وەلێ عەرەب وتورکمانی تیادا نیشتەجێبوون، هەروەها لەروی پێکهاتەی دینیەوە موسڵمان وکاکەیی وجووی تیادا نیشتەجێبووە، هەرچەندە چووەکان ژمارەیان ٥٠ خێزان بوون لەدوای ساڵی ١٩٤٨ ئەم شارەیان بەجێهێشتووە و کۆچیان کردووە.
بونی پێکهاتەی تورکمان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەم و پێگەی دەسەڵاتی عوسمانی لەم ناوچەیە، بونی عەرەب دەگەڕێتەوە بۆئەوەی لەباشوری رۆژئاواوە هاوسنوری عەرەب بووەو سەردەمانێک لەعوزێم و حەمرینەوە عەرەبەکان بۆ کڕێن ودابینکردنی پێداویستیەکانیان واتە کاری بازرگانی رویان لەم شارە کردووە، لەو رێگەیەوە هەندێکیان نیشتەجێی ئەم شارەبوون و تێکەڵاوبوون لەگەڵ کوردو تورکمان و بونەتە هاوڵاتی شارەکە.
هەروەها لەسەردەمی رژێمی بەعسدا چەندین خێزانی عەرەبی هاوردەکرد بۆ ئەم شارو ناوچانە، بەمەبەستی بەعەرەب کردنی شارەکە، بەڵام لەکاتیی راپەڕێنەکەی ١٩٩١ ز هەموو ئەو خێزانە عەرەبانە شارەکەیان جێهێشت و گەڕانەوە زێدی خۆیان. عەرەبەرەسەنەکەی ناوچەکە مانەوە لە شوێنی خۆیان.
بەهۆی کانیاو وچەمی کفریەوە کە لەباکوری شارەکەوە دەڕژایە ناوشاروە چەندین باخ وباخچەی لەبەرکراوە چەندین باخی میوەی تیادابووە، بەتایبەتی خورماو لیمۆو پرتەقاڵ ونارنج وەکوباخی(پاشا،قازی،عینەبەگ،حاجی ترشی،مامەلی،سەید محسن ئاغا،حاجی حەمید،خوشف قورماز،حەیار، موسا بەگ). چەندین باخچەی بچوک ومامناوەند لەکوچەو کۆڵانەکانیدا هەبووە، لەم سەردەمەدا زۆربەی ئەو زەویانە کراون بە شوێنی نیشتەجێبوون. لەبەرهەمی دانەوێڵەیی لە گەنم وجۆ ناوچەیەکی بەپیت وفراوانە.
پێگەی کفری لە کاروباری رامیاری وئیداری وشۆڕشی شێخ مەحموود:
لەبەرئەوەی کفری پێگەی جوگرافی وکشتوکاڵی وئابوری ومێژووی هەبووە، بۆتە پێگەو جێگەی ململانێی نێوان دەسەڵاتەکانی ناوچەکە، واتە رۆڵی رامیاری وەرگرتووە لەسەرهەڵدان وململانێی پاوانخوازی وەرگرتنی دەسەڵات و فراوانخوازی.
وەکو ئەوەی لەملمڵانێ وشەڕی نێوان عوسمانی وسەفەوی کفری بۆتە جێگەی سەرنج وپێگەی سەربازی، بۆ ئەو مەبەستە دەوڵەتی عوسمانی بنکەو بارەگای سەربازی تیادامەزراندووە، بەرامبەر هەوڵی پێشڕەوی سەفەویەکان بۆ داگیرکردن وهێرشکردنە سەر ولایەتی موسڵ وبەغدا.
واتە کفری وەکو پێگەی هاوسنوری نێودەوڵەتی بووە. هەروەها کفری پێگەی ململانێی نێوان میرانی بابان وخەلیفەی بەغدا بووە. وەکو ئەوەی لەساڵی ١٨١٢ ز لەکاتی شەڕی نێوان عەبدولرەحمان پاشای بابان و داود پاشا والی بەغدا کە لەنزیک کفری رویداوە، خەڵکی کفری پشتیوانی پاشای بابانیان کردووە لەو شەڕەدا.
بۆ دروستکردنی حکومداری لە سلێمانی شیخ مەحموود لەساڵی ١٩١٩ لەکفریدا پەیوەندی کردووە بە بەریتانیەکانەوە، لەپاش ئەو پەیوەندیە بەریتانیەکان نوئیل دەنێرن بۆ سلیمانی.
هەروەها لەکاتی هاتنەوەی شیخ مەحمود لەکویت وهندستانەوە لەساڵی ١٩٢٢ لە یەکەم قۆناغیدا لەکفری دەمێنێتەوەو بڕیاری دروستکردنی ئیدارەی مەملەکەتەکەی دەکات، چەندین کەسایەتی‌و خەڵکی ناوچەکەو کوردستان دەبینێت لەماوەی مانەوەی لەکفری، مەزبەتەو پەنجەمۆر بەپیاوە ناودارو کەسایەتیەکانی ئەو سەردەمە دەکات بەمەبەستی داواکاری سەربەخۆی وبڕیاردانی پێکەوەنانی حکومداری کوردستان. هەروەها نوسینی سوپاسنامە بۆ بەریتانیاکان.
دەڵێن لەناو ئەو خەڵکەی دێن بۆ دیداری شێخ مەحموود داوای بینینی برایم خانی دەلۆ دەکات، ئەوانیش ئاگاداری دەکەن کەبرایم خان شۆڕشی کردوەو… کۆچی دوایی کردووە، دەڵیت بچن منداڵەکانی بانگێشتکەن، کاتێک کوڕەکانی بەناوی(عەزیزخان وشەرف خان) دەچن بۆلای دەڵێت ئەبێت ئەم چەند رۆژە لای من بمێنەوە لەگەڵم تا لێرە ئەمێنمەوە، وەکو پاداشت وخەلات ویادەوەری شێخ مەحموود یەکی سەعاتێکی ئەو سەردەمەیان خەڵات دەکات، دەڵێت لە کاتی زیندانیمدا بەریتانیەکان ئاگاداریانکردم کەحاجی برایم خان شۆڕشی کردوەو داوای ئازادی تۆ دەکات …
لەو رۆژەی شیخ مەحمود گەشتۆتە کنگرئابادو لە کفری ماوەتەوە ماوەی سێ رۆژ،کفری بۆتە شوێن وپێگەی کۆبونەوەو بڕیاردان خەڵکی گەرمیان وکوێستان بەکوردو عەرەب و کەمەیاتیە کانەوە، خەڵکی سلیمانی وکفری پێکەوە پێشوازی لەشێخ مەحموود دەکەن وپێکەوە بڕیاری چارەنوس ساز ئەدەن بۆ داهاتووی کوردستان.
کاتێک شێخ مەحمود دەگاتەوە سلێمانی بەیاوەری خەڵکی کفری وگەرمیان لە کوردو عەرەب، لەرۆژی ١٥ی مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢٢ بڕیاری دامەزراندنی حکومەتی کوردستانی دەرکردوە، دوو کەسایەتی لەسەرۆک هۆزی ناوچەی گەرمیان کە عەلی حسین ئاغای زەنگەنەو رەفعەتی سمایل بەگی داودە بوون کردونیەتە یاوەرو راوێژکاری خۆی.
پاش ئەوەی شێخ مەحوود لەحکومداریەوە دەست ئەکات بەگرتنەبەری شێوازی خەباتی چەکداری لەساڵی ١٩٣١ لەشەڕی ئاوباریک خەڵکی ناوچەی گەرمیان وکفری بەشداری بەرچاویان ئەبێت لەو شەڕەدا.
لەقۆناغی دواتری شەڕی ئاوباریک، خەڵکی کفری و خانقین هاوکاری شێخ مەحوود ئەکەن لەسەردەمی هەڵهاتن وگەڕانەوەی لەکاتی ڕاپەرینی مایسی ساڵی ١٩٤١ لە بەغداوە بۆ کوردستان، لە خانقین خەلکی پشتیوانی شۆڕشی رەشیدعالی گەیلانیان کردووە.
لێرەوە دەروێش حسین وعەزیزی برایم خانی دەلۆو عەزیز مەحموود وحەمەسالح دەلۆیی.. هاوکاردەبن لە گەڕانەوەو گەشتنەوەی شیخ مەحموود بە ناوچەی شارباژێڕو سیتەک..
ئەوەی زیاتر کفری‌و ناساندووە شۆڕشێکی گرنگە لە مێژووی ئێراق وکوردستان کە لە ساڵی ١٩٢٠ بەرپابووە دژی داگیرکاری بەریتانیا، وەکو ئەوەی لەئێراق بەشۆڕشی بیست ناودەبرێت، لە کوردستان بە شۆرشی برایم خان لەکفری ناسێنراوە.
هەرچەندە لەدەوربەری رانیەوچەمچەماڵ وخانەقین وئامێدی جوڵەی پارتیزانی کراوە کاتێ شێخ مەحمود دورخراوەتەوەو دیل بووە، لەوسەردەمەدا توانراوە ژیانی ئەفسەرەکانی بەریتانیا بخنە مەترسیەوەو چەند ئەفسەرێک بکوژن.
بەلام لەو شوێنانەی تری کوردستان نەیان توانیووە وەکو برایم خان شارێک رزگارکەن وئیدرای بکەن وداواکاری و دانوستانیان هەبێت لەگەڵ بەریتانیەکان و پاشان بەرگری وشۆڕشی بەردەوام وخۆنەدان بەدەستەوەی برایم خان تاوەکو کۆتای ژیانی.
شۆڕشی برایم خان تەواوکاری شۆڕشی شێخ مەحموود وهاوشانی شۆرشی بیستی ئیراقی بوو:
دەتوانین ئاماژە بەوە بکەین لەمێژوودا شۆڕشی برایم خان هاوشانی شۆڕشی بیستی ئێراقی و تەواوکاری شەڕی دەربەندی بازیانی شێخ مەحموودە، کە لێرەدە بەکورتی لەسەری ئەدوێین.
بۆ وەرگرتنی زانیاری لەسەر شۆڕشەکەی برایم خانی دەلۆ و پەیوەندی بەشێخ مەحموود وشۆڕشی بیستی ئێراقی جگە لەخوێندنەوەی سەرچاوەکان سەردانی شاری کفری م کرد لەساڵی ٢٠٠١-٢٠٠٢. لەنزیکەوە سەردانی گوندی برایم خانم کرد، کەپێشتر ئەو گوندە ناوی (هەیەرکەل) بوو پاش شۆڕشی برایم خان ئەو گوندەی برایم خانی تیادا هاتۆتە دنیاو نیشتەجێبوو لەکاتی خۆیدا، پاشان وەک رێزلێنان ناونراوە بەگوندی(برایم خان).
لەکاتی سەردانەکەماندا لەکفری چاومان کەوت بەخاتونێکی بەڕێزوشارەزای مێژووی بنەماڵەکەی خۆی وناوچەکە، دیوەخانی دەلۆی ئاوەدان کردبۆوەو دەورو پشتی لەخێزان وکەس وکارەکانی خۆی بوو.خاتوو(عەفاوشەرف خان برایم خان دەلۆ) زۆر بەهێمنی ولەسەرخۆو بەشێوەیەکی کاریگەر روداوەکانی بۆ گێڕایینەوە.
سەرەڕای ئەوەی چەند ریشسپی وکەسێکی نزیکی خۆی بانگێشتکرد وەک رێزلێنان بۆ دانیشتنەکە،یاخود وەکو ئەوەی نەوەک شتێکی لەبیرچێ، یان بەهەڵەدا نەچێ لەکاتی گێڕانەوەیدا. سەرەڕای ئەوەی میوانداریەکی جوانی کوردانەی کردین، گەر عەفاوخان نەهامەتی رۆژگار نەبوایە شایستەی خانمی شارو دەوڵەتداری بوو، لەشێوازی وتووێژی جوان و زیرەکی ولەسەرخۆیی لەبیرورا دەربڕین و رێزگرتنی خەڵکی وقوربانی دانی بنەماڵەو هۆزەکەی بۆ نیشتمان وناوچەی گەرمیان.
وەکو عەفاوخان ئاماژەی بۆ کرد برایم خان کوڕی ساڵح خان کوڕی ئەمین کوڕی عەبدوڵاخان ئەحمەد خان نەوزەرخانە لە ساڵی١٨٧٤ لەگوندی (هەیەرەکەل) لەناوچەی هۆزی دەلۆ لەدایک بووە. ئەم گوندە نزیکە لە کفری و زۆربەی زۆری دانیشتوانی کفری ودەوربەری سەر بەهۆزی دەلۆن لەگەل عەشرەتەکانی تر وەک برا ژیاون. برایم خان دوو کوڕی هەبووە بەناوەکانی (عەزیزخان وشەرەف خان) خاوەنی حەوت برا بووە (کەمەرخان،کاکەخان،حسێن خان، ئەکبەرخان،کەریم خان،حەمەسالح خان) برایم خان دوو برای لە شۆڕشەکەیدا کوژراون.
برایم خان لەحوجرە خوێندوێتی وزمانی عەرەبی وفارسی زانیووە شیعری شاعیرانی کلاسیکی زانیوە. ئەوەی جێگەی ئاماژەیە بەشێک لەم هۆزە لەخانقین ودەوربەریشی نیشتەجێن. خاوەنی زەوی وزارو موڵکی زۆربوون، کە پاش شۆڕشی برایم خان لەلایەن بەریتانیەکان وحکومەتی ئێراقیەوە دەستگیراوە بەسەر بەشێکی زۆری موڵکی بنەماڵەکەیان. چەند کەسایەتیەکی بنەماڵەکەیان بەشێوەیەکی تری وەکو گرێ بەست دەست بەسەر زەویەکانیان گرتۆتەوە.
هەڵبەتە شۆڕشی برایم خانی دەلۆ کاتێک سەرهەڵئەدات ساڵێک و دوو مانگ بەسەر شکستی شەڕی دەربەندی بازیان رویداوەو شێخ مەحمود دیل و دورخراوەبووە، شۆرشەکە لەئەنجامی هەڵسوکەوتی ناشرین وستەمی دارودەستەی بەریتانیەکان لەکفری رویداوە.
وەکولەبابەتی تردا ئاماژەمان بەهۆکاری شۆرشی بیست کرد لەشارە عەرەب نشینەکانی باشوری ئێراق و رۆژهەلاتی فورات. بەریتانیەکان هەمان هەڵسوکەوتی ناشرین ورەفتاری نابەجێ وزوڵمیان لەخەڵکی کفری کردووە.
بۆ رێگری ونەهێشتنی زوڵموو ستەمی بەریتانیەکان، بەتایبەتی هەڵسوکەوتی کاپتن سلمون و دوو کەسی تر کە یەکێکیان هندی بووە، رۆژانە مامەڵەی ناشرینیان کردووە بەرامەبەر خەڵکی کفری، وەک کاری بێگاری و زیادکردنی باج و خەراج و دەستگرتن بەسەر سەرچاوەی ئاو وچەم …
بۆنەهێشتنی ئەو زوڵم وستمە خەڵکی کفری پەنا دەبەنە بەر برایم خان کەسەرۆک هۆزی باجەلان وپیاوێکی جوامێری ناوچەکەبووە، سکاڵای خۆیانی بۆ دەڕێژن تاوەکو کاپتن سلمون ئاگادار بکات بەڵکو دەست هەڵگرێ لەو هەڵسوکەتە ناشرینەو زوڵم وستمەی لە خەڵکی دەکەن.
برایم خان لەسەر داواکاری خەڵکی کفری سەردانی سەرای کفری دەکات ووتوێژ لەگەل کاپتن سلمون دەکات و ناگاتە ئەنجام. ئاگاداری دەکاتەوە کە ئەوهەلسوکەتانە دەرئەنجامی باشی نابێت وجێگەی قبوڵکردنی خەڵکی کفری نیە.
پاش وتوێژی برایم خان لەگەڵ بەریتانیەکان هۆزەکەی وچەندین کەسایتی وسەرۆک هۆزی تری ناوچەکەو خەڵکی کفری ئاگادار دەکاتەوە کە کاپتن سلمون بەدەنگ داواکاریەکانەوە نەچووە وبەڵکو برایم خان داوای شۆڕش وچەک هەڵگرتنیان لێدەکات دژی بەریتانیەکان.
بۆ ئەو مەبەستەی برایم خان هەیبووە پەیوەندی بەچەندین سەرۆک هۆزو کەسایەتی ناوچەی دوزو خانقین وە دەکات. بەرنامەی شۆڕش دادەڕێژن دژی ئینگلیزەکان لە ناوچەکەیان.
لەسەرەتادا رەفعەت بەگی داوێ هێرش دەکاتە سەر خورماتوو رزگاری دەکات لەبەریتانیەکان، تا وەکو ئەوەی بەریتانیەکان لەوناوچەیەوە نەتوانن هێز و پشتگیری بنێرن بۆ کفری.
لەرۆژی٢٢/٨/١٩٢٠لەبەرزاییەکانی باوەشاسوار کەناودەبرێت بە(جەوەڵی باوەشاسوار)و دەڕوانێت بەسەر کفریدا و لەم نزیکانەوە ئاو چەمێکی جوان دەڕژێتە کفریەوە، لێرەوە برایم خان ئامادەکاری دەکات بۆ هێرشکردنە سەر کفری وئازادی دەکەن لەهەمان رۆژدا، کاپتن سلمون ودوو کەسی لەگەڵدا ئەبێت کە یەکێکیان هندیە بەدیلی دەگیرێن.
لەهەمان کاتا لەرۆژی ٢٤/٨/١٩٢٠ خورشید بەگی دەلۆ لەخانەقین شۆرش دەکات و رزگاری دەکات. شۆڕشەکەی برایم خان پشتگیری وبەشداری کراوە لەلایەن هۆزەکانی تری وەکو جاف (تەرخانی‌ورۆخزایی)،زەنگەنە،داوێ،کچان. گێژ..هەروەها عەرەبەکانی ناوچەکە بەتایبەتی عەشرەتی عزە پشتگیریان کردووە کەپەیوەندی وەک هەردوو سەرۆک هۆزی عیزە شێخ حبیب خەیزران و سەرۆک هۆزی دەلۆ برایم خان بەو شێوەیە برایم خان ئەو ناوچەیە رزگاردەکات لە بەریتانیەکان.
ئەوەی جێگەی ئاماژەیە کاتێک برایم خان کفری رزگار دەکات لەدەستی ئینگلیز لەرۆژی ٢٢/٨/١٩٢٠، حاکمی سیاسی کفری(سلمونت)وچەند کەسێکی تر بەدیل دەگرێت وداوای ئاڵۆگۆریان دەکات لەگەڵ شێخ مەحموود.
چەند مەرجێکی تری دەبێت وەکو دامەزراندنی ئیدارەیەکی خۆجێی لەخەڵکی دڵسۆزی ناوچەکەو هەڵقولاوی ناخی خەلکی بێت ودوربێت لەدەسەلاتی بەریتانیەکان، بەریتانیەکان باج لەسەرخەڵکی کەم بکەنەوە، بەتایبەتی بۆ ئازادکردنی سلمون داوای گێڕانەوەی شێخ مەحموود ئەکات لەهندستانەوە.
ئەو داواکاریە بۆ ئازادکردنی شیخ مەحمود لەئاستی داوای نەتەوەیی وهەستی نیشتمان پەرروەری ویەکڕیزی شۆڕشگێرانی کفری و سلیمانی وکوردستان بووە.
چەند تیرەو هۆزو کەسایەتی گەرمیانی وەکو لەناو عەشرەتی دەلو وزەنگەنەو جاف وسەیدەکان پشتگیری برایم خان دەکەن، توانیویان نزیکەی مانگێک دەست بەسەر کفریدا بگرن. بەڵام بەداخەوە وەک دەبینی بەشداری هەموو گەرمیانیەکان نەبووە لە شۆرشی برایم خان.
ئەو داواکاریە دەڕبڕینی هەستی نەتەوەیی کوردانەبووە برایم خان وهاوەڵانی بەرامبەر شێخ مەحموود و دۆزی نەتەوایەتی هەیان بووە لە کفری. ئەم شۆڕشە وخەلکی بەشداربووی هاوسنوری عەرەب بوون و خۆیان نە ئاڵاندووە بە داواکاری شۆرشی عەرەبەکانەوە، بگرە دەرفەتیان وەرگرتووە لەوروداوە ئێراقیە کەدژی ئینگلیزەکان بووە، برایم خان شۆڕشەکەی لە بەرژەوەندی دۆزی کورد بەکارهێناوە…
لە کاتی وتوووێژو گفتۆگۆی لەکەڵ ئینگلیزەکان، داوای لێدەکەن دەستهەڵگرێ لەدژایەتی بەریتانیەکان و بەڵێنی ئەوەی ئەدەنێ کەدەیکەنە قایمقامی کفری و برێک پارەی ئەدەنێ ومانگانە موچەی ٥٠٠٠٠ پەنجاهەزار روپیەی بۆدەبڕنەوە، بەومەرجەی دیلەکان ئازادکات وهاوکاریان بێت و واز لەوداواکاریەکانی بهێنێ، برایم خان داواکاریەکانیان رەتدەکاتەوەو دژی ئینگلیزەکان دەوەستێتەوە.
ئیدارەکەی ئیبرایم خان:
پاش شۆرشەکەی ودەستبەسەراگرتنی شارەکە بۆ جێبەجێکردنی ئیشوکاری رۆژانەی خەڵکی‌و رونەدانی کاری ناشرین ودزێوی وەکو راوڕوت وتاڵانی ودزی وگێرەشێوێنی، ئیدارەیەک بۆ راپەراندنی ئیشوکاری کفری پێکدەهێنێ لەئەنجومەنێکی چەند کەسی خەڵکی کفری، کە ئەنجومەنەکە پێکدێ لە(براهیم خانی دەلۆـ سەرۆک، وەیسی بەگی دەلۆ، ئەکبەرسالح خان، حەمید ئەورەحمان کارێزی،حاجی محەمەد تەرخانی، حەمەجان رۆخزایی، کاکەمەند ئەمین دەروێش) کاروباری ناوچەکە ریکدەخەن تاوەکو هێرشی بەریتانیەکان کفری داگیردەکەنەوە.کاتێک شەڕ دەگاتە ناو کفری برایم خان وهاوەڵانی پاشەکشەدەکەن تاوەکو ئەوەی شارەکەیان پارێزراوبێت لە روخان وسوتان..
لەداکۆکی کردن وشەڕی بەرگری لەکفری برایم خان دوو برای شەهید دەبێت لەگەڵ چەندین قارەمانی تری خەڵکی کفری… پاش گرتنەوەی کفری ئینگلیزەکان دێ بەدێ دوای دەکەون ئەویش لەهەرشوێنێک توانیویەتی شەڕی لەگەڵ کردون، ئینگلیزەکان خەلاتی چەندین هەزار روپیەیان داناوە بۆ ئەو کەسەی بتوانێ بەزویندویی یان بە مردویی برایم خانیان رادەست بکات.
ئەو کەسەی بەناوی رەشیدی حەمی سنجان کە دانرابوو بە پاسەوانی کاپتن سلمۆن لە زیندان لەگوندی هەیەر، لەکاتی هێرشی بەریتانیەکان بۆسەر کفری هەواڵی وای پێدەگات کە برایم خان کوژراوە، ئەویش دەستبەجێ کاپتن سەلمون کە یاردەدەری حاکمی سیاسی و دیلەکەی تری لەبەردەستدا دەبێت دەیانکوژێت، بەوەش لەدواتردا ناوی لەناو خەڵکیدا بلاودەبێتەوە بە رەشەی حاکم کوژ. کە برایم خان ئەو روداوە دەبیستێت زۆری لا ناخۆش ونەنگ دەبێت.
هەروەک ئەوەی بەدواداچونم کرد بۆ کەسایەتی برایم خان وبەسەرهاتی لە شاری کفری وەکو ئەوەی بۆم دەرکەوت ئەم کەسایەتیە هەتاوەکو کۆچی دوای دەکات بەنەخۆشی لەساڵی ١٩٢١، کە رەنگە توشی ریخۆڵە کوێرە بوبێت، چونکە ئاماژە بەوەکرا چەند رۆژێک توشی ئازاری سەخت بووە لە ناوسکیداو توانای رۆشتنی نەبووە،بەو ئازارەوە گیانی سپاردووە لەوهەردە لەدەربەدەری ودورە ئاوەدانی، یاخود دەڵێن لەگوندی تەلشەرەف کۆچی دوایی کردووە، ئەم شۆڕشگێرە ئامادەنەبووە واز لەشۆڕش ودژایەتی ئینگلیز بهێنێ، لەگەڵ چەند کەسێکی کەم لە خزمەکانی خۆی ماوەتەوە.
لەسەر وەسێتی خۆی بۆ ئەوەی دوای خۆی تەرمەکەی بەردەستی ئینگلیز وئینگلیز خواکان نەکەوی، زۆر کەس لەرۆژی کۆچی دوایی‌و بەخاکسپاردنی ئاگادارنەبوون و نەیان زانیوە، تەنانەت نەیان زانیوە کە تەرمەکەی لەچی شوێنێ بەخاک سپێراوە، ئەوانەی لەگەڵیدابوون ئەو کارەیان کردووە، کەدەڵین ژمارەیان تەنها دوو سێ کەس بووە کەلەگەڵی بوون بەنهێنی بەخاکیان سپاردووە پاشان جێگۆڕکێیان بەشوێنی گۆرەکەی ککردووە چەندین گۆڕیان هەڵکەندووە بۆ ئەوەی بەئاسانی گۆڕی شەهیدی نیشتمان نەدۆزرێتەوە لەسەر وەسێتی خۆی لەجەوەڵێکی جەبەل حەمرین بەخاک سپێراوە.
رۆڵی ژن وبەشداری لە شۆڕشی برایم خان:
هەڵبەتە لەمێژووی گەلی کوردا چەندین ژنی قارەمان وشێرەژنی هاوشانی پیاوهەبووە، پاڵپشت وهاوکاری پیاوانی کردووە لەکاتە سەختەکانی ژیاندا، هەبووە راستەوخۆ بەشداری شەڕی کردوەو وەکو پیاوان چەنگاوە بەرامبەر داگیرکاران وەکو ئەوەی لەکفری خاتوو نەعیمە مستەفا (نەعە نێرە) خێزانی عەبدول باقی ودایکی کوڕێک بووە، ئەم ژنە پیشەی چەخماخ سازی کردووە، ئەوەی زانراوە ئەم خانمە چاونەترس وئازایە کەناوبراوە بە نەعەنێرە بەشداری‌شۆڕشی برایم خان و داکۆکی لەکفری کردوە، پیشەو کاری چەخماخ سازی کردووە لە کفری ، واتە وەستای چاکردنەوەی چەک بووەو مامەڵەی لەگەڵ چەک و باروتدا کردوە، لە کاتی شۆرشدا چۆتە مەیدانی شەڕ راستەوخۆ. جلوبەرگی پیاوانی لەبەرکردووە و ئەسپ سوار بووە و تفەنگی هەڵگرتووەو شەڕی بەریتانیەکانی کردووە شان بەشانی پیاوان، پاش کۆتایهێنانی شۆرشەکەی برایم خان،دەگەڕێتەوە کفری و دەبینێت ماڵەکەی تاڵانکراوە، بەلام ئازایانەو ئازادانە لەپاش ئەو روداوە پیشەوکارو بازرگانی کردووە تا وەکو ئەوەی لەساڵی ١٩٣٦ کۆچی دوایی کردووە.
ژنێکی تر کە(نەنەخان) دایکی برایم خان کردویەتی لەهاندان وپشتگیری شۆڕشگێران. لەکاتی شۆرشەکەدا تەرمی دوو کوڕی دەگاتە بەردەستی خۆڕاگرانە دەوەستێت لەبەردەم تەرمەکان و خەڵکی کفری…
هەڵبەتە مێژووە جوانەکەی ژنانی کوردستان هەندێکجار داگیرکارانی بەریتانی خۆیان لە یاداشت ونوسینەکانیان ئاماژەیان بۆ کردووە وەکو ئەوەی ئەدمۆنز ئاماژەی بۆ راعنا خان کردووە کە توانیویەتی نان وخواردنی پێوست بگەیەنێتە سەنگەرەکانی شیخ مەحموود کە بۆ ئەو رۆژگارە کارێکی دژوارو سەخت بووە.
جگەلە چاوپێکەوتنەکە سوود لەم سەرچاوەیە کراوە:
١/ م.عەلی، کفری وشێخی نەمر،نەوەد ساڵەی جاڕدانی حکومەتی کوردی،سلێمانی،چاپخانەی بینایی،٢٠١٣.
٢/ سوپاسی برای بەڕێز د.حسین ئیسماعیل دەلۆی دەکەم بۆ هاوکاری کردنی
