پێشەكی
یەكێ لە خەسڵەتە سەركەوتووەكانی هەرحیزب و گروپێك لەكاری سیاسیدا، تێگەیشتنیەتی لەئەركەكانی لە قۆناغە جیاوازەكان و ڕاڤەكردنێكی زانستییانەی سەرجەم پێكهاتەو بونیاتی كۆمەڵایەتی ئەو كۆمەڵگایەیە كە ئەوحیزبە لەپانتاییەكەیدا گەمە و كاری سیاسی خۆی تیادا دەكات، هاوكات هاوجوتی و هاوسۆزی لەگەڵ ئەو خواست و مافانەی كەلەو قۆناغەدا دەبنە داوای سەرجەم تاكەكانی و پەیوەندییەكی چارەنووس سازانەیان بەدواڕۆژی گەل و داهاتووی نەتەوەیەكەوە هەیە.
لە كوردستانی باشور ڕەوت و بزاڤە ئیسلامییەکان بەدرێژایی دەیەی كۆتای سەدەی ڕابردوو هەتاوەكو ئێستا هەڵوەدای دیسان پێکهێنانەوەی دەوڵەت و خەلافەتی ئیسلامی بوون و لە بەرانبەر بزاڤی سێکیولاریستی و ڕەوت و هیزە نائیسلامیيەكان هەموو هەوڵەکانیان خستە گەڕ بۆ زاڵبوونەوە بەسەر هەموو بوارە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان و…هتدی ژیندا. ئەم ڕەوتە لە ژێر ناوی دین هەموو جۆرە تەقەلایەكی دا، بەڵام بێهودە لەبری وەپێشڤەچوونی وەپاشكەوت. دیارە بە پێی کات و قۆناغەكان هۆکار و لەمپەڕەکانی پێشڤەنەچوونی جیاوازن.
ئەم هێزانە ئەگەرچی لەدوای ڕاپەڕینەوە بەشدارییەكی كارای پرۆسەی سیاسییان كردووەو لەهەڵبژاردنەكاندا ئامادەییان هەبووەو بەڕێژەی خۆیان دەنگیان هێناوە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە كە ئەم پارتە سیاسییە ئیسلامییانە توانای نوێبوونەوەو گۆڕانكارییان كەمەو ناتوانن بە پلانێكی ستراتیژی نوێوە كاربكەن، چونكە پاش ئەوەش كە كەوتوون بەسەر ئەو ئەنجامە خراپانەشدا، بەڵام بێ گوێدانە دەنگە ناڕازیيەكانی ناوخۆیان لەچەند كۆبوونەوەیەكی كرچ وكاڵ و بەچەند ڕەخنەیەكی سادە لەخۆگرتنەوە و گۆڕانكاریيەكی شكلی ڕۆتینی لێی دەرچوون، لەبری چارەسەری ڕیشەيی بەڵکو پوشیان بەسەردا داوە، واتە سیاسەتی بەرد لەسەردانانیان پەیڕەوكردووە.
هەرسێ پارتە ئیسلامیيەكەی كوردستان یەكگرتوو و كۆمەڵ و بزووتنەوە، بە سەرنج دان لە دوایەمین هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان لە پەرلەمان و ئەنجومەنی نوێنەرانی ئێراق و پارێزگاكان چوونە ڕیزی پارتە تەقلیدیيەكانی كوردستان و بەشێوەیەكی گشتی نەوەكو نەیانتوانی ئاستی دەنگدەرانی خۆیان زیاد بكەن و ژمارەی كورسیيەكانیان زیاد بكەن، بەڵكو دەنگەكانیان بەڕێژەیەكی بەرچاو ڕووی لە كەمی كردووە. بێگومان ئەوەش دەرئەنجامی كۆمەڵێك بەربەست و لەمپەرە لەبەردەم ئەو هێزانەدا، لەبری ئەوەی پێشڤەچن لاواز و بەرەو پاش دەچن.
ئامانجی توێژینەوەكە
لەئەنجامی خستنەڕوو و شیكردنەوەی ئەو هۆكارانەی لە پشت لاوازی پێگەی سیاسیی هێزە ئیسلامییەكانەوەن، ئامانجمانە بگەینە وەڵامێكی دروست بۆ ئەم پرسیارەی خوارەوە:
بەربەستەکانی ئیسلامی سیاسی و هۆکارەکانی سەرنەکەوتنی لە کوردستاندا چی بوون و بۆچی نەیتوانی ببنە گوتاری زاڵ وكەچی پێی خست؟
گرفتی توێژینەوەكه
سەرباری زیاتر لە سێ دەیە لە خەباتی چەكداری و مەدەنی، بەشداری لەحكومەت و مانەوە لەدەرەوەی حكومەت وەك ئۆپۆزسیون، بەشداری لە سەرجەم هەڵبژاردنەكانی هەرێم لە پەرلەمان و ئەنجومەنی پاریزگاكان، خەباتی مەدەنی و بانگەشەی ئازاد، بەكارهێنانی دین و میمبەركان و دەزگا خێرخوازیيەكان، بەڵام بە گشتی ئەوەی تێبینی دەكرێت بەراورد بەو ماوە زۆرە ئیسلامییەكان وێڕای تاقیكردنەوەی شێوازی جۆراوجۆری خەباتى مەدەنی و چەكداری بەڵام نەیانتوانیوە پێگەیەكی بەهێز بۆخۆیان دەستەبەر بكەن، بە شێوەیەك كە ببنە زۆرینەیەكی كاریگەر و پێكهێنەری سەرەكی حكومەت و ببنە ژمارەیەكی بەهێز لە هاوكێشە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان، ئەمەش وەكو گرفتێكی توێژینەوە كە لێمان ڕوانیوە و توێژینەوەكەمان لەسەر داڕشتووە.
گرنگی توێژینەوەكه
هەر چەندە زۆر قسە و باس كراوە و زۆریان وتووە لەمەڕ هێزە ئیسلامیيەكانی كوردستان و سەنگ و قورساییان بەڵام گرنگی توێژینەوەكەی ئێمە لەوەدایە تا ئێستا كەمتر ئاوڕ لەوە دراوەتەوە بە شێوەیەكی شیكاری و پشتبەستن بە توێژینەوەی مەیدانی ڕووبەڕوو سەنگ و قورسایی پێگەی سیاسیی ئیسلامییەكان لە باشوری كوردستان تاوتوێبكرێـت، تەنانەت خودی ئیسلامییەكانیش كەمتر بایەخیان بەو كارە داوە، بۆیە توێژینەوەیەكی لەمجۆرە گرنگی هەیە لە تێگەیشتنی پێگەی سیاسیی ئیسلامییەكان و كاریگەریان لەسەر گۆڕەپانی كوردستان، هەروەها ئەم توێژینەوەیە دەبێتە دەرگایەك بۆ سەرەتای چەندین توێژینەوە و لێکۆڵینەوەی تر لە داهاتوودا لەمبارەوەیە ئەنجام بدرێت. ئەشكرێت ئەوە بەهەند وەربگرین بێلایەنی و بایەتییانەی توێژەر لەمەر هێزە سیاسیيەكانی كوردستان گرنگیيەكی تری ئەم توێژینەوەیە، چونكە جیاواز لەهەر توێژینەوەیەكی تر لایەنگیری و ڕەحم و بەزەیی نەبووە، بۆیە زیاتر لە واقعیيەتی هۆكارەكان نزیكیتر دەبینەوە.
گریمانەی توێژینەوەكە
گریمانەی توێژینەوەكە ئەوەیە کە هەبوونی پرسی نەتەوەیی وەک سەرەکیترین کێشەی کوردستان و ژێرخانی کێشەکانی تر و پێشترێتی نەتەوەخوازیی و زاڵیەتی گوتاریی نەتەوەیی کە باڵی کێشاوە بەسەر هەموو بوارەکانی تردا، گرنگترین لەمپەڕ لە بەرامبەر زاڵبوونی گوتاری ئیسلامیی سیاسی و دیکەی بیرۆکە و ئایدۆلۆژیاکاندا بووە.
میتۆدی توێژنەوەكە
سروشتی توێژینه‌وه‌كه‌مان وای خواست، كه میتۆدی مێژوویی و شیكاری و وەصفی به‌كارببه‌ین، تا بتوانین ڕیشه‌كانی ئیسلامیی سیاسی لە هەرێمى كوردستان بخەینە بەرباس و دیارترین ده‌رهاویشته‌كانی بزانین، تا له‌وێشه‌وه ڕۆڵی هێزە ئیسلامیيە سیاسیيەكان تیایدا ڕوونبكه‌ینه‌وه و میكانیزمی كاركردنی دیاریبكه‌ین و هۆیەكانی گەشەكردن و سنوری گەشەیان بزانین.
ئاستەنگەكانی توێژینەوەكە
بەندە وەك توێژەر لێرەدا ڕووبەڕووی كومەڵێک ئاستەنگ بوومەوە وەك ئەوەی كەمی كاتی پێویست و لەناكاوی فكرەكە چونكە وەك فكرە هی خۆم نەبوو، بەڵکو لەلایەن دەزگایەكی لێکۆڵینەوە پێشنیاركراو ئەمە سەرەڕای كەمی سەرچاوەی پێویست لەمەڕ پاشەكشەی هێزە سیاسیيە ئیسلامیيەكان و لەدەستدانی وردە وردەی سەنگ و قورساییان، چونكە دیاردەكە بەزەقی بۆ هەڵبژاردنی ڕابردووی ٣٠ سێبتەمبەرى هەرێمى كوردستان دەگەڕێتەوە.
پەیكەری توێژینەوەكە
پشت بەست بەوەی باسكرا توێژینەوەكەمان دابەشكردووە بۆ دوو بەشی سەرەكی و هەر بەشێکیش بۆ دوو تەوەر، كە لە بەشی یەكەمدا باسمان لە پێگەى هێزە ئیسلامیيە سیاسیيەكانی كوردستان كردووە و دابەشمان كردووە بۆ دووتەوەری سەرەكی و لەتەوەری یەكەمدا باسمان لە سەرهەڵدان و گەشەی هێزە ئیسلامیيە سیاسیيەكان كردووە و لەتەوەری دووەمیشدا باسمان لە پێگەى هێزە ئیسلامیيە سیاسیيەكان كردووە لە قۆناغە جیاوازەكانی كوردستاندا و هەر چی بەشی دووەمیشە باسمان لەو لەمپەر و بەربەستانە كردووە كە بوون بە هۆكاری لاوازی و پێشڤەنەچوونی هێزە ئیسلامیيە سیاسیيەكان و دابەشمانكردووە بۆ سێ تەوەری سەرەكی كەلەتەوەری یەكەمدا باسمان لەهۆكارە زاتیيەكان و لەتەوەری دووەمیشدا باسمان لەهۆكارە بابەتیيەكان كردووە، هەرچی تەوەری سێیەمیشە هۆكارە لاوەكیيەكانمان تیادا خستوەتەڕوو. لەگەڵ دەرئەنجام و لیستی سەرچاوەكان.
بەشی یەكەم
پێگەی هێزە ئیسلامیيە سیاسیيەكان لەهەرێمی كوردستان
ئەگەرچی مێژووی سەرهەڵدانی ئیسلامیی سیاسی لە كوردستان ڕیشەیەكی مێژووى دوورودرێژى نیيە، بەڵام ڕەوت و هێزە ئیسلامیيەكان بەشداريیەكی كارا بوون لە پرۆسەی سیاسیی هەرێمى كوردستان، ئەو بەشداریەش بەپێی قۆناغەكانی سیاسی كە هەرێمی كوردستانی پیا تێپەڕیوە گۆڕاوە، چونكە لەهەندێک كاتدا بە شێوەى چەكدار ڕۆڵیان بینیوە و لە هەندێک كاتی دیكەدا بەشێوەى مەدەنی، لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتیشدا، هەندیک جار بەشێوەى ئۆپۆزسیۆنی سیاسی و هەنێک جاریش بەشێك بوون لە حكومەت، بەڵام سەرەڕای بەشداری كارایان، كەچی بەردەوام لە پاشن و لەهەندێ قۆناغدا پێیان خستووە.
تەوەری یەكەم: سەرهەڵدانی ڕەوتی ئیسلامی سیاسی لە كوردستان
لەدوای داڕمانی خەلافەت بەتەواوی لە سالی(١٩٢٤)، لەناو لایەنگرانی بیری ئیسلام، هەر لە ئەندەنوسیا هەتا وڵاتانی عەرەبی كۆمەڵێک ڕێکخراو و گروپ دروست بوون، بەڵام لەگەڵ سەركەوتنی (شۆرشی ئیسلامی ئێران) ئیدی دەرگای واڵاكرد لەبەرانبەر وڵاتانی تر بۆ شۆربوونەوەی فكرە ئیسلامیيەكە لە سەرئاستی نوخبە و ڕۆشنبیران بۆ ناو شەقام و خەڵك، پریشكی ئەم بڵاوبوونەوەیەش ڕووی لە كوردستان كرد، كە كۆمەڵێك پارت و هێزی ئیسلامی دروست بوون، وا لەخوارەوە بە كورتی ئاماژە بەهەر یەكێكیان دەكەین.
یەكەم: بزووتنەوەی ئیسلاميی كوردستان
بزووتنەوەی ئیسلاميی سەرەتای سەرهەڵدانی دەگەڕێتەوە بۆ كاتی جەنگی نێوان ئێراق – ئێران و بەفەرمی بۆ ساڵی(١٩٨٧) لەلایەن كۆمەڵێك لە پیاوانی ئايینی بەسەركردایەتی شێخ عوسمان عەبدولعەزیز لە ئێران دامەزرا.
كاتێکیش ڕاپەڕینی (ئازاری ١٩٩١) دروست بوو بووبە دەستپێكی قۆناغێكی نوێی خەباتی سیاسیی بۆ هێزە ئیسلامیيەكان لە باشوری كوردستان بەتایبەت بۆ بزووتنەوەی ئیسلاميی، چونكە بزووتنەوەی ئیسلاميی لە یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە (١٩٩٢) بەشداری كرد و توانی ڕیژەی (٥,٥%) دەنگەكان بەدەست بهێنێت، هەرچەندە بەم ڕێژەیە بزووتنەوەی ئیسلامیی لە دوای هەردوو پارتە گەورەكەی كوردستان پلەی سێیەمی بەدەست هێنا، بەڵام هیچ كورسیيەكی پەرلەمانی بەدەست نەهێنا، چونكە بە پێی یاسای هەڵبژاردن بۆ هەر كورسیيەكی پەرلەمان ڕێژەی (٧%) دانرابوو، بەڵام بزووتنەوە نەیتوانی ئەو بەربەستە ببڕێت.
پاش ساڵێك لە دامەزراندنی یەكەمین كابینەی حكومەت، بزووتنەوەی ئیسلاميی هەر زوو لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان كەوتنە ململانێیەكی سەختەوە، ئەنجامی ئەو ململانێیە چەند جەولەیەكی شەڕی لە نێوان هێزەكانی هەردوولا لێكەوتەوە، سەختترینی ئەو شەڕانە لە (كانونی یەكەمی ١٩٩٣) ڕوویدا و تەواوی بنكە و بارەگاكانی بزووتنەوە لەلایەن یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانەوە دەستی بەسەردا گیرا، هەروەها شەڕی ساڵی (١٩٩٧) كە ئەنجامەكەی بە ڕێكەوتننامەی تاران لە نێوان هەردوولادا كۆتایی هات.
لەساڵی ١٩٩٩ لەگەڵ یەكێك لە دوو باڵەكەی ئیخوان(كە پاشتر زیاتر ڕوونی دەكەینەوە) بەناوی (بزووتنەوەی ڕاپەڕینی ئیسلامی) كە مەلا سدیق عەبدولعەزیز ڕابەرایەتی دەكرد، یەكیانگرت و بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسلامیيان ڕاگەیاند، بە ڕابەری مەلا عەلی عەبدولعەزیز و جێگری سدیق عەبدولعەزیزی برای.
بزووتنەوەی ئیسلامیی لە كار و چالاكی بەردەوام بوو تا لە (١٩٩٩/٨/٢٠) لە ئەنجامی یەكگرتنی لەگەڵ بزووتنەوەی ڕاپەڕینی ئیسلامیی پارتێكی نوێیان پێكهێنا بەناوی (بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسلامیی لە كوردستانی ئێراق) بە ڕابەری مەلا عەلی عەبدولعەزیز و جێگری سدیق عەبدولعەزیزی برای.
ئەم یەكبوونە زۆری نەخایاند لە كۆنگرەی یەكەمی پارتەكە لە (ئابی ٢٠٠٠) ململانێی كوتلەكان دەرئەنجامی هەڵبژاردنی سەركردایەتی نوێی پارتەكە بە تەواوی تەشەنەی كرد، سەرئەنجام پەرتبوونی ڕیزەكانی ئەو پارتەی لێكەوتەوە بۆ سێ پارت، یەكەم/ زۆرینەی سەركردەكانی یەكبوون بە ڕێبەری عەلی باپیر لە (٢٠٠١/٥/٣١) پارتێكی نوێیان بەناوی (كۆمەڵی ئیسلامیی كوردستانی ئێراق) ڕاگەیاند، كە تا ئێستا لە خەبات بەردەوامە و سێ كۆنگرەی بەستووە. دووەم/ ئەنسارولئیسلام بەسەركردایەتی مەلاكرێكار كە دواتر ناویان گۆری بۆ جوندولئیسلام، ئەم پارتە هەر زوو شەڕی دژی حكومەتی هەرێم ڕاگەیاند. سێیەم/ دوای لێكهەڵوەشانی بزووتنەوەی یەكبوون، باڵی مەلا عەلی عەبدولعەزیز كە مابوونەوە لە (٢٠٠١/٩/١٢) پارتێكیان بەناوی (بزووتنەوەی ئیسلامیی لە كوردستانی ئێراق) ڕاگەیاند، ئەم ناوەشیان لە قووڵایی مێژوویی ناوی هەمان پارتەكەی پێش بزووتنەوەی یەكبوون وەرگرت، لە (١٦\١٧ئازاری ٢٠٠٧) مەلا عەلی كۆچی دوایی كرد و سدیق عەبدولعەزیزی برای بووە ڕابەر، لە كۆنگرەی دەیەمی بزووتنەوە لە (١٠ تەموزی ٢٠١٢) عیرفان عەلی عەبدولعەزیز بووە ڕابەری گشتیی و تا ئێستا ئەو پارتە لە چالاكی بەردەوامە.
دووەم/ بزووتنەوەی ڕاپەڕینی ئیسلامی
هەر لە دوای ڕاپەڕینی (ئازاری ١٩٩١) دووباڵی ئیخوان موسلیمین دروست بوون، یەکێکیان سەرپەرشتی دەكرا لەلایەن صلاحەدین محمد بەهادین ئەوتریشیان لەلایەن سدیق عەبدولعزیز بە شێوەی نهێنی سەرقاڵی كاری رێكخراوەیی بوون، بەڵام هەرزوو لێكترازان و هێڵی سدیق عەبدولعەزیز لە (١٩٩٢/١١/٢٢) پارتێكیان بەناوی (بزووتنەوەی ڕاپەڕینی ئیسلامیی) ڕاگەیاند، ئەم پارتە نوێیە دروشمی (سەلەفی لە رێباز و هاوچەرخی لە ڕووبەڕووبونەوەدا) بەرز كردبۆوە، تەبەنی فكری سەلەفیيان كرد و بەشێوەی ڕێكخستنێكی بەهێز كەوتنە چالاكی و جموجۆڵ، ئەندامانی ئەم پارتە زۆر چالاك بوون، هەر بۆیە لە ماوەیەكی كورتدا توانیان ژمارەیەكی بەرچاو ئەندام و لایەنگر لەخۆیان كۆبكەنەوە و بنكەیەكی جەماوەری بۆ خۆیان دروست بكەن، هاوكات لە زۆربەی شار و شارۆچكەكانی كوردستان بنكە و بارەگایان دانا، ئەم پارتە لە كار و چالاكی بەردەوام بوو تا لە (١٩٩٩/٨/٢٠) لەگەڵ بزووتنەوەی ئیسلامیی یەكیان گرت و بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسلامییان پێكهێنا، شێخ علی عەبدولعەزیز بووبە ڕابەر و شیخ سدیقیش بوو بەجێگری حيزب.
سێیەم/ یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان
باڵەكەی تری ئیخوان(كە پێشتر ئاماژەمان پێدا) كە لە لایەن سەلاحەدین محەمەد بەهادینەوە سەرپەرشتی دەكرا، لە كار و چالاكیی بەردەوام بوون تا لە (١٩٩٤/٢/٦) پارتێكیان بەناوی (یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان) ڕاگەیاند، لە یەكەم بەیاننامەی خۆڕاگەیاندن پارتەكە خۆی وەكو كۆمه‌ڵێكی (ئیسلاحی په‌روه‌رده‌یی گشتیی) له قاڵبی رێكخراوێكی سیاسیی هاوچه‌رخدا ناساندووە، لەو كاتەوە تا ئێستا لەژێر هەمان ناو ئەو پارتە لە خەباتدایە و حەوت گۆنگرەی بەستووە. ئەم پارتە لە دوای( ٣١ ى ئاب ١٩٩٦) بەشداری حكومەتی نیشتمانی كرد و بەوەزیرێك بەشدار بوو، لەوكاتەوە تائیستا ئەم پارتە لەسەرجەم هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان و پەرلەمانی ئێراق و ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم بەشدار بووە و بەسەنگی خۆی دەنگی هێناوە.
چوارەم: كۆمەڵی ئیسلاميی كوردستان
وەك پێشتر باسمان كرد، لە (مایسی ٢٠٠١) لەئەنجامی جیابوونەوەی لە بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسلامی لەلایەن مامۆستا عەلی باپیر دامەزرا لەسەر دروشمی(وجاهدوا فی الله حق جهاده)، پاش ڕزگاركردنی ئێراق لەلایەن سوپای هاوپەیمانانەوە لەساڵی (٢٠٠٣) لەلایەن ئەمریكیيەكانەوە دەستگیركرا و بۆ ماوەی (٢٢)مانگ دەستبەسەر بوو، یەكەم بەشداری ئەم حیزبە لە پرۆسەی سیاسیی هەرێمدا، بەشداریكردنی بوو لە هەڵبژاردنەكانی (٢٠٠٥)، كە بەلیستی سەربەخۆ بەشداریكرد، ئێستا ئەم حیزبە یەکێکە لە پێنج حیزبە گەورەكەی گۆڕەپانی سیاسی هەرێمی كوردستان خاوەنی (٧)كورسیيە لە پەرلەمانی كوردستان و (٢) کورسییە لە پەرلەمانی عیراق.
تەوەری دووەم: بەشداری هێزە ئیسلامیيە سیاسیيەكان لە پرۆسەی سیاسی هەرێمی كوردستان
ڕاپەرینەكەی (ئازاری ١٩٩١) بوو بە دەستپێكی قۆناغێكی نوێی خەباتی سیاسیی بۆ هێزە ئیسلامیيەكان لە باشوری كوردستان، چونكە هەر لە یەكەمین هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمان بەشداریان كرد و بە پێی سەنگ و قورسایی خۆیان دەنگیان هێنا، ئیدی لەوكاتەوە تاوەكو ئێستا لەسەرجەم هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و ئێراق و ئەنجومەنی پارێزگاكان بەشداربوون و ڕۆڵێكی كارایان بینیوە لە پرۆسەی سیاسیی هەرێم و دوو لەو هێزانە (یەكگرتووی ئیسلامیی و كۆمەڵی ئیسلامیی) بوون بە دوو هێزی سەرەكی لە پێنج هێزە سەرەكیيەكەی هەرێم.
یەكەم/ بەشداری هێزە ئیسلامیيە سیاسييەكان لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و ئێراق
یەكەم بەشداری كردەیی ئیسلامییەكانی باشوری كوردستان لە پرۆسەی سیاسی، بەشداریكردن بوو لە یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە (١٩٩٢/٥/١٩)، لەو هەڵبژاردنەدا لیستی ئیسلامیی ڕێژەی (٤٩١٠٨) دەنگی بەدەستهێنا لە كۆی (٩٧١٩٥٣) دەنگ، كە دەكاتە ڕێژەی (٥,٥%)، بەڵام بەم ڕێژەیە نەیانتوانی ببنە خاوەنی هیچ كورسیيەكی پەرلەمان، لەدوای ڕووداوی (٣١ ئابى ١٩٩٦) و پێكهێنانەوەی كابینەی یەكەمی نوێی حكومەت (ئیدارەی هەولێر) لە لایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە، بزووتنەوەی ئیسلامیی بە دوو وەزیر و یەكگرتووی ئیسلامیی بە وەزیرێك لە حكومەت بەشداربوون، بەڵام بەپێی ڕێككەوتنی تاران لە نێوان یەكێتیی نیشتمانیی و بزووتنەوەی ئیسلامیی لە ساڵی(١٩٩٧) بزووتنەوە بە دوو وەزیر بەشداربوو لە كابینەی حكومەتی هەرێم (ئیدارەی سلێمانی) و وەزیرەكانی كابینەی حكومەت لە هەولێر دەستیان لەكاركێشایەوە.
دووەم خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە (٣٠ كانونی دووەمی ٢٠٠٥) بەرێوەچوو لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئێراق و ئەنجومەنی پارێزگاكان، كۆمەڵی ئیسلامیی بە لیستی سەربەخۆ بەشداری كرد وڕێژەی (٨٥٢٣٧) دەنگی لە كۆی (١٧٥٣٩١٩) دەنگى بەدەستهێنا كە دەكاتە رێژەی (٤,٨٦%)، بەمەش بووە خاوەنی (٦) كورسی پەرلەمان، بەڵام یەكگرتووی ئیسلامیی لە ناو لیستی نیشتمانی كوردستان بەشداری كرد و بووە خاوەنی (٩) كورسی پەرلەمان، دواتریش هەردوو پارتەكە بەشداربوون لە كابینەی نوێی حكومەت. بەوەش پێكەوە رێژەی(٢٠٥٠٧٥) دەنگیان بەدەستهێنا.
هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە (٢٠٠٩/٧/٢٥) ئەنجامدرا، یەكگرتووی ئیسلامیی و كۆمەڵی ئیسلامیی لەگەڵ دوو حیزبی زەحمەتكێشان و حیزبی سۆشیالیست لە چوراچێوەی لیستی خزمەتگوزاری و چاكسازی بەشداریان كرد و لیستەكە (٢٤٠٨٤٢) دەنگی بەدەستهێنا كە دەكاتە ڕێژەی (١٢,٨٤%)، بەڵام بزووتنەوەی ئیسلامیی بە لیستی سەربەخۆ بەشداری كرد و (٢٧١٤٧) دەنگی بەدەستهێنا كە دەكاتە رێژەی (١,٤٥%). لە ماوەی ئەو چوار ساڵەدا بزووتنەوەی ئیسلاميی بەشداری حكومەتی كرد و یەكگرتوو كۆمەڵ وەكو ئۆپۆزسیۆن چالاكیان دەنواند.
لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە (٢٠١٣/٩/٢١) هەرسێ پارتە ئیسلامییەكە بە لیستی سەربەخۆ بەشدارییان كرد و ژمارەی دەنگەكانیان بەم جۆرە بوو: یەكگرتووی ئیسلامیی ڕێژەی (١٨٦٧٤١) دەنگ و ڕێژەی (١٠) كورسیان بۆ خۆیان مسۆگەر كرد، كۆمەڵی ئیسلامیی رێژەی (١١٨٦٧٤) دەنگ و (٦) كورسیان بۆ خۆیان سۆگەر كرد، بزووتنەوەی ئیسلامیی رێژەی (٢١٨٣٤) دەنگیان بەدەستهێنا و بون بەخاوەنی (١) كورسی، بە هەرسێكیان ڕێژەی (٣٢٧١٤٩) دەنگیان لە كۆی (١٩٧٠٣١٧) دەنگ بەدەستهێنا كە دەكاتە ڕێژەی (١٦,٦١%) دەنگەكان، بەوەش سەرجەمیان رێژەی( ٣٢٧١٤٩) دەنگیان بەدەستهێنا، لە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتیش بزووتنەوە بووە ئۆپۆزسیۆن و كۆمەڵ و یەكگرتوو بەشداریان لە حكومەت كرد.
لە هەڵبژاردنەكانی خولی چوارهەمى پەرلەمانی ئێراقدا هەر سێ حیزبەكە بەشدار بوون، هەرچی یەكگرتوو و بزووتنەوە بوو پێكەوە بەیەك لیست دابەزین بەناوی (لیستی ئیسلام خوازان) و لەسەر ئاستی هەریم بوون بەخاوەنی (٥,٥% ) ژمارەی دەنگەكان و بوون بەخاوەنی (٢)كورسی لە پەرلەمانی عیراق. هەرچی كۆمەڵی ئیسلامیيە بە سەربەخۆ بەشدار بوو، توانی ببێتە خاوەنی (٢)كورسی پەرلەمانی ئێراق و بەوەش ڕێژەی (٥%)ی دەنگەكانی لەسەر ئاستی هەرێمى كوردستانی بڕی.
لە كۆتا هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان هێزە ئیسلامیيەكان سەرجەمیان (یەكگرتووی ئیسلامیی و بزوتنەوەی ئیسلاميی و كۆمەڵی ئیسلامیی) بەشداریانكرد و هەر چی كۆمەڵی ئیسلامیی بوو بەسەربەخۆ و بەلیستێكی جیا دابەزی و توانی ڕێژەی(١٠٩٤٩٢)دەنگ بەدەستبهێنێت، بەوەش بوو بەخاوەنی (٧ )كورسی پەرلەمانی. هەرچی یەكگرتووی ئیسلامی و بزووتنەوەی ئیسلامی بوو، هەر دووكیان پێكەوە بەیەك لیست دابەزین بەناوی (بەرەو ئیصلاح) كە كە رێژەی (٧٩٤٣٤) دەنگیان بەدەستهینا، بەوەش بوون بەخاوەنی تەنها(٥) كورسی پەرلەمانی.
ئەگەر سەرنج لەو داتایانە بدەین كە خراونەتەڕوو، لە نێوان یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە (١٩٩٢) و كۆتا هەڵبژاردن لە (٢٠١٨) كە ماوەكەی (٢٦) ساڵە ئیسلامییەكان ژمارەی دەنگەكانیان لە (٤٩١٠٨) دەنگەوە بووەتە (١٨٨٩٢٦) دەنگ، بەمەش (١٣٩٨١٨) دەنگی زیادی كردووە، ڕێژەی دەنگەكانیان (٥,٥%) بووەتە (١٢,٦٧%)، لە كاتێكدا لەو ماوەدا زیاتر لە یەك ملیۆن دەنگدەر زیادی كردووە.
دووەم/ بەشداری هێزە ئیسلامیيە سیاسیيەكان لە هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم
لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان كە لە (٢٠٠٥) ئەنجامدرا، یەكگرتوو و كۆمەڵ هەریەكەیان لیستی سەربەخۆی هەبوو، بەڵام بزووتنەوە بەشدارنەبوو، كۆی دەنگەكانی یەكگرتوو و كۆمەڵ لەو هەڵبژاردنەدا لە هەرسێ پارێزگاكەی هەرێم (٢٠٥٠٧٥) دەنگ بە ڕێژەی (١١,٥٩%) بوو لە كۆی (١٧٦٧٩٩٣) دەنگ.
لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم لە (٢٠١٤) هەر حیزبە و بە لیستی سەربەخۆ بەشداری كرد و كۆی گشتی دەنگی هەرسێ لایەنە ئیسلامیيەكە (٢٨٣٠٤٣) دەنگ و رێژەی (١٠,١٣%) بوو لە كۆی (٢١٦١٠٣٨) دەنگ. بەمەش بەپێی ژمارەی دەنگدەرانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان ژمارەی دەنگی ئیسلامییەكان لە نێوان ئەو دوو هەڵبژاردنەدا كە ماوەكەی (٩) ساڵە، (٧٧٩٦٨) دەنگ زیادی كردووە، لە كاتێكدا ژمارەی دەنگدەران لە هەڵبژاردنی یەكەمدا (١٧٦٧٩٩٣) دەنگدەر بووە بەڵام لە هەڵبژاردنی (٢٠١٤) بووەتە (٢١٧١٠٣٨) دەنگدەر و بەمەش (٤٠٣٠٤٥) زیادی كردووە.
بەشی دووەم
بەربەستەکانی بەردەم هێزە ئیسلامیيەكان لە هەرێمی كوردستان
بەسەرنجدان بەو داتایانەی پێشتر خستمانەڕوو، ئەوە دەسەلمێنێت كە دەنگی هێزە ئیسلامیيەكان بەڕێژەیەكی بەرچاو ڕوو لەدابەزینە قۆناغ دوای قۆناغ، بێگومان ئەوەش بەهۆی كۆمەلێك لەمپەر و هۆكارە كە بونەتە هۆی لاوازبوونی پێگەى هێزە ئیسلامیيەكانی كوردستان كە هەندێکیان پەيوەندی بە خودی ئەوهێزانەوە هەیە و هەندێكی تریش لەدەرەوەی سنوری دەسەڵاتی ئەو هێزانەن. لەخوارەوە بەوردی ئاماژەی پێ دەدەین.
تەوەری یەكەم: هۆكارە زاتیيەكان
هۆكارە زاتیيەكان كۆمەڵێك بەربەست و لەمپەرە لەبەردەم هێزە ئیسلامیيە سیاسييەكان، كە بەشێوەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر پێگە و قورسایی ئەو هێزانە كردووە، بەشێكیان بوون بە مۆتەكە و لە قورگیان ئاڵاوە و ئەگەر خۆیانی لێدەرباز نەكەن دوور نيیە بەرەو لەناوچوونیان ببات، ئەو هۆكارانەش پۆلێنیان دەكەین بۆ هۆكارە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆكان.
یەكەم: هۆكارە ڕاستەوخۆكان
لێرەدا باس لەو هۆکارانە دەکەین کە بە شیوەى ڕاستەوخۆ کاریگەربوون لەسەر لاوازبوونى پێگەى حیزبە ئیسلامییە سیاسییەکان لە هەرێمى کوردستاندا، کە دیاریترینیان ئەمانەى خوارەوەن:
یەكەم: لاوازی دۆخی ئابوری هێزە ئیسلامیيەكان
دیار و ئاشكرایە سەرچاوەی دارایی ئەم هێزانە خودی خۆیانن و بەشێكی دەكەوێتە سەر ئابوونە و هاوكاری لایەنگر و ئەندام و دۆستەكانیان و بەشێكی دیكەش ئەو بودجەیە كە حكومەت دەیبەخشێتە حیزبەكان بەپێی سەنگ و قورساییان لەپەرلەمانی كوردستان، جگە لەوەش هاوكاری ئەو ئەندامانەی خۆیان كەبەشدار دەبن لەحكومەت و پەرلەمان وەك بەشێك لەو مووچە و ئیمتیازاتانەی وەریدەگرن دەیدەن بەحیزب.
دووەم: لاوازی هێزە ئیسلامییەكان لە بەدەمەوەچوونی خواستی هاوڵاتیان و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی
هێزە ئیسلامیيەكان زیاتر بەوە تۆمەتبار دەكرێن شوینکەوتەو پاشكۆی هێزەكانی ترن و خاوەنی گوتار و بڕیارى خۆیان نین و بەردەوام وەك میوان چاوەڕوانی هەڵوێستى لایەنەكانی دیكەن، واتە ئەوەندەی چاو لەدەمی هێزەكانی دی بوون، ئەوەندە دەستپێشخەر نەبوون، بەتایبەت لە پرسەكانی تایبەت بە مافەكانی هاوڵاتیان و بەگژداچوونەوەی گەندەڵی، بەڵام بەپێچەوانەوە یەك دەم و یەك دەست بوون لە هەموو پرسەكانی تایبەت بەدین، ئەوەش بەئاشكرا لە پرسی یاسای قەدەغەكردنی خەتەنەكردنی ئافرەتان بینرا، چۆن و بەچ شێوەیەك كردیان بەهەلاو و موسڕ و موكڕبوون لە هەڵوەشانەوەی یاساكە.
سێیەم: نەبوونی چاكسازی ناوخۆیی
لەناو ئەم پارتە ئیسلامیيانەدا هەنگاوێك نییە بۆ چاكسازی و ئاوێتەبوونی ئەندامانیان لەگەڵ كۆمەڵگەدا، بە درێژایی(٣٠) ساڵی ڕابردوو پارتە ئیسلامیيەكان تەنها یەك وێنەیان هەیە لە حیزب و لە بەرپرس و لە سەركردەو هەر ئەوانەن دووبارە دەبنەوە، لە ناو ئەو پارتانەدا خەڵكە هۆشیارو ڕوناكبیرەكە بە بەردەوامی لە پاشەكشەدایەو دەخرێتە پەراوێزو بەرپرسیارێتیان پێ نادرێت، بەڵكو بە دیوێكی تردا جۆرێك لە تەكفیر لە دژیان بەكاردێت، چونكە باڵە موحافیزەكارەكە ئەوەیان فێری رێكخستنەكانیان كردووە كە بە دین لاوازو عەلمانی و بێ هەڵوێست ناویان بەرن، بەم هۆیەشەوە نە لە كۆنگرەو نە لە هەڵبژاردنەكاندا شانسێكیان بۆ دروست نابێت، لەبەرئەوە نوخبەی خوێندەواری ناو ئیسلاميیەكان یان پاشەكشە دەكەن و واز لە هەموو چالاكیيەكانیان دەهێنن. یان دەچنە ناو پارتێكی تر و لەوێدا دەردەكەون كە چەند مرۆڤێكی كاراو چالاك و دڵسۆزن، بۆنمونەش جیابوونەوەی كۆمەڵێك لە كادر و ئەندامەكانیان و چونیان بۆناو بزوتنەوەی گۆڕان و هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری پێشوو.
چوارەم: كۆنترۆڵكردنی حیزب لەلایەن كەسە موحافیزكارەكانەوە
بزاڤە ئیسلامییەكانیش وەك هەموو پارتە سیاسییەكانی تر لەلایەن نەوەی یەكەمەوە كۆنترۆڵكراون‌و هەر ئەو گروپەن لەكۆنگرەكاندا دەردەچنەوەو پۆستە باڵاكانی حیزبەكانیان كۆنترۆڵ دەكەنەوە یان ئەگەر كەسانی تریش بێنە پێشەوە هەر سەربەهەمان دید‌و بۆچوون‌و ئایدیان‌و زۆرجاریش ڕێگە خۆش دەكەن بۆ هاتنە پێشەوەی كەسانی لاواز، بەڵام ڕێگە نادرێت كەسە بەتواناكان بێنە سەركردایەتی یان پۆستی باڵای سەرۆكایەتی وەربگرن. لەبەرئەوە، ئەم سەركردانە بەردەوام ڕوویان بۆ دواوەیەو سەیری ئایندە ناكەن. لەم بارودۆخەشدا سەركردەی نوێ بەرهەم نایەت و ڕێكخستنەكانیش هەر باس لەدەستكەوت‌و مێژووی سەركردە كۆنەكان دەكەن.
لە كۆی گشتی گوتارو نوێنەرایەتی ئەو سێ پارتە ئیسلاميیەدا دەبینین كە باڵی موحافیزكارەكان دەستیان گرتووە بەسەر كۆی بەرپرسیارێتییەكان لە ئۆرگانەكانی حیزب و دەرەوەی حیزب لە حكومەت و پەرلەمانیشدا. بەتایبەتیش بانگخوازەكان كراونە سونبولی كاری سیاسیی، كە ئەوە جەوهەری قەیرانەكەیە، چونكە بانگخوازی كایەیەكی نا سیاسیيە و هەركاتێكیش بانگخوازێك بەرپرسیارێتی كایەیەكی سیاسیی وەردەگرێت مانای وێرانكردنی هەردوو كایەی سیاسەت و دینداریە.
پێنجەم: دیماگۆجی سەركردە
هەندێك سەرۆك‌و سەركردەی ئیسلامی هەیە كە هاوشێوەی سەركردەی پارتە سیاسییەكانی تر دەستوەردەدەنە وردودرشتی كارەكان‌و لەبەرنامەیەكی تەلەفزیۆنییەوە قسەی لەسەر دەكەن هەتا كۆنگرەیەكی گەورە. لەبەرئەوە خۆیان سەرقاڵ كردووە بە كاروباری ڕۆژانەو ڕۆڵی هەموو كەسەكانی تریان سفر كردووەو هەست ناكەن كە ئەوانیش سەركردەبن، بەڵكو لەم فەزایەدا هەست بە بوونی یەك سەركردە دەكرێت، كە ئەویش جەنابی سەرۆك‌و كەسی تر لەپاڵیدا هەست بە بوونی خۆی ناكات. لەم كاتەدا دەبینین كە لەدڵەوە بەرپرسی دەزگاكان هەموویان نیگەرانن، چونكە نابینن كە ڕۆڵێكیان هەبێت‌و لەبواری كارەكەی خۆیاندا ئازادبن. بەمەش سەرۆك بەردەوام لەسەرقاڵیدایە بە دەست كاری بچوك‌و ڕۆژانەو ناتوانێت بەشێوەیەكی ستراتیژی باس لەكێشە چارەنوسسازەكان بكات، سەرۆك دەبێت كارێك بكات كە ئەوانەی دەوروبەری هەست بە گەورەیی بكەن، هەست بكەن سەرۆك وەك باوكێكی دڵسۆز وایە بۆیان، كە حەز بە گەورەبوون‌و گەشەكردنیان دەكات.
شەشەم: هەڵوەرینی كەسانی میدیكار و ئەكادیمیست و بەتوانا
بزاڤە ئیسلامییەكان بەهۆی كەمبوونەوەی ڕوناكبیرو مونەزیر تیایاندا ڕۆژ بەڕۆژ ڕوو لەلاوازی دەكەن. چونكە بە سەركردەی ئیداری‌و ڕۆتینی قەیران چارەسەر نابێت، بەڵكو ئەم سەركردانە خۆیان سەرچاوەی قەیرانن. بۆ ڕزگاربوون لەئەم قەیرانە پێویستە پارتە ئیسلامییەكان بیر لەكۆنسەی سەرۆكایەتی بكەنەوەو سەركردایەتییەكی دەستە جەمعییان هەبێت كە لەدوو گروپ پێكبێن، گروپێك كە سەرقاڵی تەنزیرو پلان دانانبێت گروپێكی تریش كە لەبواری جێبەجێكردندا لێهاتووبن، بەڵام ئەوەی لەپارتە ئیسلامییەكاندا دەبینرێت تەنیا گروپێكن ئەوانیش كەسانی ئیداری و جێبەجێكارن و كەسایەتییەكی ستراتیژی‌و پلانداڕێژەر نین.
دەبینین كە لەهەر كۆنگرەیەكدا لەجیاتی ڕێگەخۆشكردن بۆ كەسایەتییە فیكری و ڕۆشنبیرەكان، بەڵام ئەمانە جار بۆ جار واز لەپۆستە باڵاكان دەهێنن، یان دەنگی پێویست ناهێنن، دەبینین كە لەجێگەی ئەوان كەسانی بێ تواناو كەم ئەزمون لەفیكرو سیاسەتدا دەگەنە لوتكەی هەرەمی دەسەڵات‌و بەمەش حیزبەكە بەرەو لاوازی لەڕووی گوتاری سیاسی‌و بڕیارو جەماوەری بوونەوە دەڕوات‌و ناتوانیت پلانی گەشەكردن‌و بەرەوپێش بردن دابنێیت‌و ببێتە پارتێكی جەماوەریی نیشتمانیی گەورەو تەنانەت ڕۆژ بەڕۆژ لەهەڵبژاردنەكاندا دەنگەكان ڕووی لەكەمی دەكەن. ئەم بۆچوونەش كاتێك ڕاستییان دەرەكەوێت كە حیزب دەكەوێتە قەیرانەوە، لەوكاتەدا فەوزایەك لەناو حیزبدا دروستدەبێت، دەیان ڕاپۆرت دەنوسرێن چەندان كۆبوونەوە دەكرێن، بەڵام لەئەنجامدا توانای هیچ چاكسازی‌و گۆڕانكارییەكیان نابێت، چونكە قەیران بە سەركردەی لاواز چارەسەر ناكرێت، لەبەرئەوە دەبینین لێدوانەكان دەچنە دەرەوەی حیزب‌و سەركردەكان لەیەكتر زویر دەبن‌و دەستدەدەنە لێدوان لەدەزگاكانی ڕاگەیاندن‌و هەریەكە بە جیا دەیەوێت تۆمەتەكە لەخۆی دووربخاتەوە.
حەوتەم: بەكارھێنانی ئايین لەپیناو سیاسەت
ئیسلامیی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا دەیەوێت لەپەنای ئاییندا بگات بە ئامانج و مەبەستەکانی خۆی و دەقە ئایینی و کەسایەتییە ئایینییەکان بەکاردەهێنێت بۆ ڕاکێشانی سۆزی خەڵك. ئەمەش تەواو پێچەوانەی شێوازی کاری ئیسلامیی سیاسییە کە لە ماوەی ڕابردوو بەپێی کات و بەرژەوەندی و تێگەیشتنی خۆیان چەندین هەڵوێستی جیاواز و گۆڕانکاری بەدیکراوە لە بەشدارییان لە کایەی سیاسی، هەر لە ڕەتکردنەوەی دیموکراسییەت و دواتر بەشداری کردن لە پەرلەمان و تەکفیرکردنی فکری چەپ و عەلمانییەت و دواتر دروستکردنی هاوپەیمانییەتی لە نێوانیاندا.
لە ئەمڕۆدا هێزە ئیسلامیيەكان كۆمەڵێك كەسی هەیە كە بە ناوی ئیسلامەوە قسە دەكەن و لێرەشەوە خۆیان وەك پارێزەر و قسەكەر نمایش دەكەن بەناوی ئایینەوە، حیزبی سیاسی دەكەنە قاڵب بۆ ئیسلام و هەركەسێك لەئەو برانسیپە حزبیانە دەربچێت لەئايین دەردەچێت. بەمەش بە جۆرێك ئیسلام و حزبیان تێكەڵ كردووە كە جیاكردنەوەی زۆر گرانە. ئەم هەنگاوەشیان بووەتە هۆی بە ئایدیۆلۆجیاكردنی ئیسلام.
ئیسلامیی سیاسی لە کوردستان بە پاشقوڵی کردن و کۆپیکردنی بەرنامەی وەهابيیەت و ئیخوانيیەت و سەلەفیيەتی توندڕەوی، وێنەیەکی تەڵخی بۆ سیاسەتی ئیسلامیی لە کۆمەڵگەی کوردی دروستکردووە، ئیسلامیی سیاسی لە کوردستان نەیتوانی وەرگێرێکی کارامەی سیاسەتی ئیسلامی بێت بۆ کۆمەڵگەی کوردی لەبەرئەوەی کۆپی بەرنامەی بیروباوەڕێکی دەرەکی بوون کە هەمیشە ئەو کارانە لەسەر ئەقڵی تاکی کورد بە گران دەوستێت و هاوشێوەی بەرنامەکانی دیکەی عەلمانیەت و چەپگەرایی پێشوازی جەماوەری لێناکرێت.
هەشتەم: ناكۆكی و پاشقول لەیەكگرتن لە نێوان هێزە ئیسلامیيە سیاسیيەكان
ئیسلامیی سیاسی لە کوردستان هۆکاری دروست بوونی ئەو دوژمنگەرایی و فۆبیایە کەلەسەر سیاسەتی ئیسلامیی دروستبووە و لاوازی و هەڵە و دووبەرەکی و جیاوازی نێوان خۆیان تەنانەت تێنەگەیشتن و ڕوونکردنەوەی سیاسەتی ئیسلامیی دوور لەوێنەی ڕاستەقینەی خۆی بۆتە چەکی بەهێزی دەستی دژە ئیسلامییە سیاسییەکان.
کارنەکردنی ئیسلامییە سیاسییەکانی کوردستان بە لۆژیک وای کردووە زیاتر جەخت بکەنەوە لەسەر بوونی ئیسلامێکی کرداری و ڕەفتاری ئایینی، هەرگیز ڕۆژێک نەهاتن لەڕێگەی خیتابێکی بەهێزەوە لەگەڵ ئەقڵی تاک و کۆمەڵگەی کوردی گفتوگۆ بکات چونکە ئیسلامییە سیاسییەکانی کوردستان خاوەنی بەرنامەی خۆیان نین و خۆیان لکاندووە بە سیاسەتی ئیسلامیيەوە و هەوڵی ئەوەیان نەداوە لە کۆمەڵگەی کوردی باوەڕی ئیسلامی لەڕێگەی خیتابەوە بە شارستانی و جەماوەری بکەن.
ئەوەش ئەنجامی ئەوەیە هەموویان لەهەناوی یەك فكری ئیسلامیی دروست بوون و زۆربەیان لق و پۆپ بوون و ئیستا بوون بە ڕەگ. لەلایەكی دی هەندێک جار سەرەڕای ئیدیعاكردنیان بەوەی لێكنزیكن و یەك ئامانجیان هەیە، بەڵام زۆربەی جار یەكتری تۆمەتباردەكەن بە “ڕەگەڵ كەوتن” یان “پاشكۆیەتی”.
نۆیەم: سودیان لەمۆدیرنە وەرنەگرتووە
یەكێك لە گرفتی زۆر لە سەركردە و ڕابەران و گوتاربێژەكانی ئیسلامیی سیاسی ئەوەیە، كە بەڵێ مرۆڤێكن لە ئێستادا دەژین و لە ڕووكەشدا وایان دەبینی كە پیاوێكی مۆدێرنبن تێكەڵ بە تەكنەلۆژیای نوێ. بەڵام لە ڕاستیدا ئەوەندەی هەڵگری ڕواڵەتەكانی دنیای مۆدێرنن، ئەوەندە نەیانتوانیوە بچنە ناو جەوهەری پێشكەوتنی زانست و تەكنەلۆژیا و تۆڕەكانی پەیوەندی و فەلسەفەی گۆڕانی زانستی كۆمەڵایەتی. تەنانەت لە ڕووی ئایینناسییشەوە ناتوانن بچنە نێو كایە فەلسەفییەكانی ئایین و ڕیفۆرم و نوێگەری، لەبەر ئەوە تۆ لە ئێستادا كۆمەڵێك گوتاری لاواز دەبینيت بۆ ئیسلام، چونكە ناتوانن تەعبیر لەگیانێكی نوێی ئایين بكەن. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە زۆرینەی گوتاری ئیسلامی هەڵگری گوتارێكی تەقلیدی‌و سەرەتایی بێت‌و نەتوانێت لەسیاقێكی مێژوویی دەربچێت بە تایبەت ئەو هەڵوێستەی كە پەیوەندی بە سەرەتاكانی لێكەوتنی دنیای ئیسلام‌و ڕۆژئاوادا هەبووە لەسەردەمی كۆلۆنیالیزمدا، كە ئەوەش لەڕێگەی چەند نوسەرو ڕێبەرێكی ئیسلامیی لەو سەردەمەدا ووتراوە. كە ئەویش بەشێكی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ ئەو گرێ دەروونییەی كە دروست بووە، لە ئاست مەسەلەی تێگەیشتن و دواكەوتن و ستەمكاری و ستەم لێكراوی‌و… هتد.
دەیەم: نەفەسی ئۆپۆزسیۆنبوونیان كورتە
میژووی كاری سیاسی ئەم هێزانە ئەوەی سەلماندووە زیاتر ئەم هێزانە بۆ دەسەڵات دروست بوون، زۆر بەناڕەحەت دەتوانن بریاری ئۆپۆزسیۆن بدەن، بۆیە كاتێکیش ئەبنە ئۆپۆزسیۆن بەنەفەسێکى زۆر كورتەوە كاردەكەن و دەیانەوێت لەماوەی ئەو چوارساڵەیاندا بەهەر ڕێگەیەك بووە یەنی دەسەڵات بهێننە خوارەوە خۆیان جێگەیان بگرنەوەو ئەمە لەكاتێکدا دەبێت كاری پەلەمانتاری و ئۆپۆزسیۆن بوون پێویستی بەنەفەسیكی درێژ و كاری ورد هەیە، بەڵام وەك بینیمان لە خۆپیشاندانەكانی ١٧ی شوبات هەموو كارێکیان بۆئەوە بوو حكومەت دەستلەكاربکێشێتەوە و ئەوان جێگەیان بگرنەوە هەروەها پارساڵ برایانی كۆمەڵی ئیسلامیی پرۆژەیەكیان پێشكەش كرد بۆ هەڵوەشانەوەی حكومەت ودروستكردنی حكومەتی ڕاگوزرەی.
هۆكارە ناڕاستەوخۆكان
ئەو هۆكارانەن زیاتر لەدوورەوە و كاریگەریان هەیە و هەندێکیان لەگەڵ دروستبوونیان هەتاكو ئێستا بەردەوام لكاوە پێوەوەیان و نەیاناتوانیوە خۆیانی لێ دەرباز بكەن، ئەوانیش ئاماژەمان پێداوە لەمانەی خوارەوە:
یەكەم: لە رابردوودا دەژین
یەكێك لە گرفتەكانی بزاڤی ئیسلامیی ئەوەیە، كە لەبەر بوونی توراسێكی مێژوویی بەردەوام لە گەڕانەوەدایە بۆ ئەو توراسە، كە دەیەوێت لەوێوە لە واقیعی ئینسانی تێ بگات و وەڵامی داخوازییەكانی خەڵك بداتەوە و بەڵگەی ڕاستگۆیی لە بواری سیاسی و ئابوریی كۆمەڵایەتیدا بخاتە ڕوو، ئەوە شتێكی بەڵگە نەویستە كە ئیسلامیی سیاسی ڕەگ و ڕیشەیەكی لە مێژوودا هەیە و دەتوانێت لەم ڕێگەیەوە باس لەڕەسەنایەتی كلتوری‌و شارستانی بكات و هەر لێرەشەوە، وێنەیەك بە شوناسی خۆی ببەخشێت، كە ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە تێگەیشتن و واقیعبینی یەك لەگەڵ خۆی و جەماوەردا دروست بكات. بەڵام نابێت لەوەش بێ ئاگابێت كە ئەو گوتارە، ئەگەر متوربە نەكرێت بە گۆڕانكارییە بەردەوامەكانی كایەكانی بەجیهانی بوون لە ئێستادا، لە جیاتی ئاڕاستەیەكی ئیجابی ئاڕاستەیەكی سلبی بە كۆمەڵگا دەدات.
چونكە ئێمە دەبێت ئەو ڕاستییە بزانین كە ئەوەی لە مێژووی ئیسلاميیدا بەرهەم هاتووە پەیوەستە بە زەمەنی بارودۆخ و ژینگەیەكی مێژووی تایبەت و ناكرێت دەقا‌ودەق ئەو بۆ چوونانە بگوازرێنەوە بۆ كۆمەڵگا لە ئێستادا. چونكە ئەو فتوا و بۆچوون و ڕووداوانە لە سیاقێكی مێژوویی تایبەتدا بەرهەم هاتوون و ناكرێت ئێستا وەك خۆیان دووبارە گیانیان بەبەردا بكرێتەوە.
دووەم: لەگەڵ مۆدێرنە پێكنایەن
گەورەترین گرفتی هەر بزاڤێكی سیاسی كۆمەڵایەتی ئەوەیە كە نەزانێت لەچ زەمەنێكدا دەژی، چونكە ئەوكاتە ناتوانێت، نەهۆكارەكانی ئەو زەمەنە ئامادە بكات نە گوتاری ئەو بارودۆخەی پێ بێت كە تیایدا دەژی.
لە كاتێكدا كە بزاڤێك نەزانێت ئەو لەچ زەمەنێكدا دەژی، ئەوكاتە دەكەوێتە دژایەتیيەكی زۆری هۆكارەكانی زەمەنی خۆی. لەئیسلامی سیاسیشدا بەردەوام بۆ چارەسەری قەیرانەكان دەگەڕێتەوە بۆ مێژوو، لەهەمانكاتدا ترسێكی گەورە لەگۆڕان‌و پێشكەوتنە نوێيەكان دایدەگرێت‌و دژایەتی هەموو ئەوانەش دەكات كە ڕەخنە دەگرن یان باس لەپرۆژەی نوێ دەكەن.
چونكە ئەو نوخبەیە خۆیان بەپارێزەری ئايین دەزانن‌و جۆرێك لەپیرۆزی بە خۆیان دەدەن. هەرلەبەر ئەوەشە لەناوبزاڤە ئیسلامیيەكاندا ئامادەییان زۆر دەگمەنە كە دەست لەكار بكێشنەوە یان پیاوە بەتەمەنەكان ڕێگە بۆ گەنجەكان خۆش بكەن كە بێنە پێشەوە‌و گەشە بكەن. هەرلەبەر ئەم هۆكارەشە، كەسانی پسپۆڕو ڕۆشنبیرو ڕۆژنامەنووس زۆر كەم لەناو ئیسلامیيەكانداجێگەیان دەبێتەوە.
سێیەم: درووست بوون و گەشەكردنیان پەیوەستە بەقەیرانەوە
گوتاری ئیسلامیی سیاسی کوردی، پشت بە کۆمەڵێک بەهای دۆگمای ترادیسیۆنی ئیسلامییانە دەبەستێت کە خاڵین لە هەرچی بەها تازەکانی دونیای مۆدێرنەتە. ئەو گوتارە لە بری ئەوەی، هەوڵی گونجاندنی ئایین، لەگەڵ ڕەوتی تازەی دونیادا بدات، بە پێجەوانەوە دەخوازێت ئیسلام وەک ئایین، لە دونیای مۆدێرنەتە دابڕێت، کە ئەمەش سەرئەنجام جۆرێک پێکدادان لە نێوان ئەو بەها تازانەی مۆدێرنەتە و ترادیسیۆنی ئایینیدا دروستدەکات، ئەو پێکدادانەش، دوو لایەنی هەیە، هەردوو لاکەش لە بەرژەوەندی کۆمەڵگەدا نین، لایەنێکی خراپ کە بە هۆیەوە کۆمەڵگە دووچاری ئاریشەگەلێکی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری و فیکری دەکاتەوە، دواجار ئەو کێشانە شۆڕدەبنەوە بۆ ناخی کۆمەڵگە و دەرئەنجامی کارەساتباری گەورەیشی بە دوادادێت، لە نمونەی تاڵیبان و ئێراق و سوریا و کۆمەڵگەی عەرەبی بە گشتی، بەڵام بە شێوەی جۆراوجۆر، لایەکەی دیکەشی ئەوەیە، کە بە سوودی حیزبی ئیسلامیی دەکەوێتەوە، بەو پێیەی حیزبی ئیسلامیی بوون و گەشەسەندنی خۆی، لە ئاڵۆزی و نالەباری کۆمەڵگەدا دەبینێتەوە، بە شێوەیەکی دیکەش، حیزبی ئیسلامیی، هەردەم گەرای خۆی لەو کۆمەڵگە و وڵاتانەدا دادەنێت کە خەڵکەکەی بەدەست هەژاری و نەخۆشی و قەیرانی قووڵی سیاسییەوە دەناڵێنن.
چوارەم: دیماگۆجی لەنەهج وبیریان
زۆربەی ئەو سەركردانەی كە ئێستا بەرپرسیارێتیی سیاسی پارتە ئیسلامییەكانیان لەدەستدایە، هەڵگری ململانێی ئایدیۆلۆژیی شەڕی ساردن، بەتایبەتیش كە ئەوكاتە ململانێیەكی سەخت لەنێوان چەپ‌و ئیسلامییەكان لەئارادا بوو. لەوكاتەشدا ئەدەبیاتی ئیسلامیی سیاسی لەكاردانەوەی چەپدا شێوازێكی بەرەو ڕووبەڕووبونەوەی ئایدیۆلۆژی‌و زۆرجاریش توندوتیژیی هەڵگرتبوو، كە بە هەموو شێوەیەك دەوەستایەوە دژ بە چەپ‌و لیبراڵیەت‌و بەمەش شەرعیەتی بوونی خۆی دەگەڕاندەوە بۆ ئەوەی كە ئەو دەیەوێت شوناسی ئیسلامی لەبەرانبەر چەپ‌و عەلمانییەكاندا بپارێزێت‌و جارێكی تر خەبات بكات بۆ گەڕاندنەوەی شەریعەت‌و حوكمی خواو چەسپاندنی قورئان لەژیانی كۆمەڵگە مسوڵمانەكاندا، لەبەرئەوە دەبینین گوتارو لێدوانی ئەو سەركردانە هەتا ئێستاش زۆربەی ئەمە بەسەریدا زاڵە، واتا ئەم سەركردانە نەیانتوانیوە خۆیان نوێ بكەنەوەو لەچوارچێوەی ئێستای دنیادا كە جیهانی ئەودیوی ئایدیۆلۆژیایە لەدیاردە سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەڵایەتییەكان تێبگەن، لەبەرئەوە دەبینین باكگراوندی فیكریی بەشێك لەم سەركردانە تەنیا كتێبەكانی ئەبو ئەعلای مەودودی‌و سەید قوتب‌و محەمەد قوتب‌و حەسەن بەنناو… هتد هەیە. ئەوان كەمتر شارەزان لەتێگەیشتن لەفیكری سیاسی ڕۆژئاواو بیرمەندە ڕۆژئاواییەكان، كە ئەمەش وایكردووە لەدەرەوەی جیهانی نوێدا بژین‌و نەتوانن بە زمانی ئەم سەردەمە سیاسەت بكەن.
پێنجەم: زاڵبوونی گوتاری ئايینی بەسەر گوتاری سیاسیياندا
زۆربەی ئەم سەركردانە لەبارودۆخێكی تایبەتی‌و قەیراناویدا هاتوونە پێشەوە، وەك ئەوەی ئەم كەسانە تووشی زیندانی یان ئەشكەنجە بوونەوە، یان كۆچیان كردووە، یان مامۆستایەكی ئایینی باش بوون، لەبەرئەوە دەبینین لەئێستاشداو لەناو كۆنگرە حیزبییەكانیشدا ئەوانەی دەگەنە پۆستی سەركردایەتی بەهۆی لێهاتن‌و پسپۆڕی‌و پێگەیشتوییان نییە لەبواری فیكری‌و سیاسيیدا، بەڵكو زۆر شتی تر دەیانهێنێتە پێشەوە، وەك ناوچەگەرێتی یان مێژووی بانگخوازی یان خزمایەتی‌و زۆرجاریش ڕۆڵە بانگخوازییەكە بە پلەی یەكەم دێت. ئەمەش پێچەوانەی لێهاتنە لەبواری سەركردایەتیدا كە بواری زانستی‌و فیكری‌و ڕۆشنبیری‌و سیاسی دەگرێتەوە، لەبەرئەوە لەسەر ئاستی گشتیی كۆمەڵگا، ئێمە زۆر بە كەمی سەركردەی میللی یان نەتەوەیی‌و نیشتمانی دەبینین، چونكە ئەمانە ئاستی فیكری‌و ڕۆشنبیرییان لاوازەو توانای ئەوەیان نییە وەك سەركردەیەكی جەماوەری بۆ ڕای گشتی دەربكەون، بەڵكو هەر لەئاستی ڕێكخستنەكەی خۆیاندا سەركردەن. لەدەرەوەی ئەوان كەسێكی سادەن‌و زۆر هەژارن لەتێگەیشتن لەفیكرو سیاسەت لەدنیای ئێستای بەجیهانیبووندا، ئەمەش وایكردووە پارتە ئیسلامییەكان وەك گروپێكی پەراوێز لەكۆمەڵگە دەربكەون، لەكارە سیاسییەكاندا جێگەی متمانەی زۆرینەی خەڵك نەبن.
شەشەم: فەرامۆشكردنی كەسە ڕۆشنبیر و زیرەكەكان
ئەگەر سەیری بزاڤە ئیسلامییەكانی كوردستان بكەین دەبینین ڕۆژ بە ڕۆژ خاڵی دەبنەوە لەسەركردەی ڕۆشنبیرو بەتواناو خاوەن فیكرو ئەكادیمی‌و هونەرمەند‌و ئەدیب‌و ڕاگەیاندنكارەكان، واتا ئەو كەسایەتییە كاریگەرانەی كە دەتوانن جەماوەر بجوڵێنن‌و ڕای گشتی دروستبكەن‌و كاری سیاسی لەبوارێكی فراوانی جەماوەریدا بكەن. (هەریر دیكمییان) كە یەكێكە لەبەناوبانگترین توێژەرەكان لەبواری ئیسلامیی سیاسییدا دەڵێت (بەرەوپێشچوون‌و گەشەكردنی بزاڤە ئوسولییە ئیسلامییەكان دەوەستێتە سەر جۆری سەركردە سیاسی‌و رۆشنبیرییەكانیان)، بەڵام هێزە ئیسلامیيەكان لەدەوری یەك کەسایەتى كۆبوونەتەوە، كە پێویستە سەرکردایەتى حیزبەكان كەسانێکى كاریزمی‌و كراوەو سیاسی‌و ڕۆشنبیرو بیرمەند‌و ئەكادیمی بن، نەك شێخ‌و ڕابەرو كەسایەتییەكی ئایینی.
حەوتەم: هێزە ئیسلامیيەكان زوو دەڕۆن بەرەو توندرەوی
چوونی بەشێک لە لایەنە ئیسلامییەکان بەرەو توندڕەوی و ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ بەشێک لە کەلەپوریی خەڵکی کورد و هەروەها بیری سێکیولار بووە هۆی پێکهاتنی جۆرێ خۆڕاگری و ترس لە ناو خەڵک لە بەرامبەریدا کە خۆی وەک بەربەستێک کاری کردووە. کەچی بەپێچەوانەی ئیسلامی سیاسی و توندڕەو، ئاییندارێتی هێوری نەریتی کوردستان بە جۆرێ ڕاهاتووتر بووە لەگەڵ کەلەپوریی کورد. بۆ وێنە لە ناو کوردان و بە پێی مەزهەبی شافيعی، ڕیش تاشین کێشەیەکی ئایینی قورس نەبووە یان جلوبەرگی ژنانی کورد کێشەدار نەبووە. کەچی جوندولئیسلام لە ٢٠٠١ دا دانانی ڕیشی بۆ هەموو پیاوان یان بۆ ژنان لەسەر کردنی چارشێو و عابای بە جێی جلی کوردی و نەریتی و تاڕادەیەک کراوەتری کردبوو بە زۆرەملێ.
بۆ وێنە بێ ڕێزیکردن بە قەبری شێخەکان لە تەوێڵە کاریگەریی هەبوو لەسەر بەرگیری لە ئیسلامیی سیاسی توندڕەو و بووە هۆی پێکهاتنی یەکگرتووییەک لە نێوان هێزی سێکیولار و ئیسلامیی نەریتیدا. بۆیە لەم سەردەمەشدا وەک سەردەمی زاڵیەتی سیاسەتی مەعنەوی، جۆرێ رێککەوتن لە نێوان هێزی سێکیولار و ئیسلامیی نەریتیدا هەبووە.
هەشتەم: دیكتاتۆریەتی سەركردە
ئەمڕۆ دەبنیت كەهەندێك سەركردەی تەقلیدی ئیسلامی كەرەستەو زانست‌و هوشیاری‌و پسپۆری دنیای نوێیان زۆر كەم پێ‌یەو لەكاتێكدا كە قسە دەكەن زۆر بەزمانێكی سادە دەدوێن، كەمترین ئاگاداریان بە گۆڕانەكانی دنیای نوێ هەیە. لەبەر ئەوە ئەم پیاوە ناتوانێت تەعبیر لەئیسلامێك بكات كە دەبێت لەئێستادا پێشنیار بكرێت، یان بتوانرێت گفتوگۆیەكی شارستانی‌و مەدەنی ئەنجام بدات لەگەڵ ئەقڵی ڕۆشنبیران‌و خەڵكی ئەكادیمی‌و ڕۆرژنامە نوسەكان، یان لەگەڵ ئەو گوتارە پێشكەوتووەی كە ئێستا لە ڕۆژئاوادا هەیە . لێرەوە ئەم بزاڤە لەسەر دەستی ئەم جۆرە ڕابەرانە بەرەو پەراوێز بوون دەچێت‌و توانای گەشە‌و فراوانبوون‌و بەرەو پێش چوونی نابێت. هەر ئەم هۆكارەشە وای كردووە كە بزاڤی ئیسلامیی كەمترین چالاكی هەبێت لەسەر ئاستێكی گشتی وەك زانكۆو بوارەكانی فیكری‌و ئەنجام دانی گفتوگۆی ئازاد لەگەڵ سیاسییەكانی‌و ئەكادیمیيەكاندا، لەبەر ئەوە یەكێك لەگرفتەكانی بزاڤی ئیسلامیی ئەوەیە كە توانای گۆڕانكاری تیایدا لاوازەو ئەمەش بووەتە مایەی ئەوەی كە ئەقڵی سیاسی بەسنورداری بمێنێتەوە‌و نەتوانێت بچێتە ناو سنوری فراوانی چین‌و توێژە جۆر بەجۆرەكانی كۆمەڵگا. ئەمەش بەڕوونی لەهەڵبژاردنەكاندا دەردەكەوێت. كە ڕۆژبە ڕۆژ دەنگەكانیان كەم دەكات.
نۆیەم: نیفاق لەگەڵ بەرنامەكەی خۆیان
گومانی تێدا نییە کە کۆمەڵگەی کوردی زۆرینەی موسوڵمانن و پابەندبوونێکی نەریتی هەیە بە بنەما نەگۆڕەکانی ئایینی ئیسلام. ئەمە جیاوازە لە ئیسلامیی سیاسی کە خۆی لە پارتە ئایینی و ئیسلامییەکان دەبینێتەوە وەك هەر پارت و هێزێکی تر لە گۆڕەپانی سیاسەتدا ئەسپی خۆیان تاودەدەن بۆ کۆکردنەوەی جەماوەر و وەرگرتنی دەسەڵات، بۆیە فۆرمی کارکردن و جوڵانەوە و هەڵوێستەکانیان لە ئاست پێشهات و ڕووداوەکان قابیلی هەڵە و ڕەخنەگرتن و گفتوگۆکردنن، هیچ پیرۆزییەک لە ئیسلامیی سیاسیيدا نییە تەنها ئەوەنەبێت هاوشێوەی پارتە عەلمانی و نیشتیمانی و چەپەکان بە بیرێکی ئیسلامیی و ئایینيیانە سیاسەت دەکەن و بەشداری کایە سیاسیيەکان دەکەن و ئامانجیان دەسەڵات و کێبرکێی هاوشێوەی پارتەکانی دیکەیە. پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە ئەگەر ئەم هێزە سیاسیيانە ڕاستگۆ بوون لەگەڵ بەرنامە و نەهجی خۆیان، بۆچی سەرەڕای ئەوەی لە ٩٠%خەڵکى كوردستان موسلمانن و ڕێژەی زیاتر لە ٥٣٧٥ مزگەوت لە شار و گوندەكان هەیە و خەڵک تاعەت و عیبادەتی خۆی تیادا دەكات، بەڵام ئەگەر ڕاستگۆنەبووبێتن لەگەڵ دینەكەی خۆیان بۆ خەلكی متمانەیان پیناكات؟.
تەوەری دووەم: هۆكارە بابەتیيەكان
بەهەمان شێوەی تەوەری یەكەم ئەم تەوەرەشمان دابەشكردووە بۆ هۆكارە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆكان
هۆكارە ڕاستەوخۆكان
ئەو هۆكارانەن كە لەدەرەوەی سنور و دەسەڵاتی ئەو هیزانە خۆیاندان و بە بێ ویستی خۆیان ڕووبەڕوویان بووەتەوە، ئەوانیش وەك ئەمانەی خوارەوە ئاماژەمان پێداوە:
یەكەم: ڕكابەری ناهاوسەنگی نێوان هێزە ئیسلامیی و سیكۆلارەكان
ئەمەش زیاتر خۆی لە قۆرخکردنی دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان لەلایەن هەردوو هێزە سەرەكیيەكەوە، وەك دەزانین هەر لەدروستبوونی یەكەمین كابینەی حكومەتی هەرێمى كوردستان لە ٥ئازاری ١٩٩٢ بەسەرۆكایەتی د.فۆاد معصوم، كورسییەكانی پەرلەمان بەشێوەی پەنجا بە پەنجا لەنێوان هەر دوو حیزبی سەرەكی پارتی و یەکێتیی دابەشكرا، هەرچی هێزی سەربازی پیشمەرگە و پۆلیس و ئاسایش و …هتد، سەربە هەردووهێزەكەن و خێر و بیری ئەم سێ دەیەیە لەحوكمڕانی لەدەستی ئەواندا بووە و حیزبە ئیسلامیيەكان هەر تەماشاكەر بوون و هەندێک جاریش تووشی كوشتن و گرتن و ڕاوەدوونان بونەتەوە، بۆنمونە وەك ڕووداوەكانی دهۆك و كوژرانی چەند كادیر و بەرپرسێکى یەكگرتووی ئیسلامی لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە.
ئەوان پارە و هێز و دەسەڵاتیان لایە، بەڵام ئەمان تاكە هیوایان متمانەی جەماوەرە، بۆیە ئەگەر متمانەی جەماوەریش لەدەست بدەن هیچ هۆكارێک نامێنێتەوە بۆ ڕاگیركردنیان لەلاوازی و لەناوچوونیان.
دووەم: ساختەكاری لەهەڵبژاردنەكاندا
بەدرێژایی ماوەی ئەم سێ دەیەیە لە حوكمڕانی كوردی لە سەرجەم هەڵبژاردنەكاندا بەڕێژەیەكی بەرچاو كەم تازۆر تەزیور كراوە، هەر وەك مام جەلال دەڵێت: لەهەڵبژاردنەكانی یەكەمین خولی پەرلەمان لەساڵی ١٩٩٢ لە ناوچەی زەرد ٧٠هەزار دەنگی مردوو حسابكرابوو، هەربۆیە ئەگەر ساختەكاری هۆكارێکى سەرەكی نەبێت ئەوا بەدڵنیاییەوە هۆكارێکى بەهێزە لەئاست پێشڤەنەچوونی هێزە ئیسلامیيەكان لە پرۆسەی سیاسی هەرێمی كوردستان.
سێیەم: بەشدارینەكردنی ڕێژەیەكی زۆر لە خەڵکى لە پرۆسەی دەنگدان
ئەگەر چی هۆكارەكەی هەرچیيەك بێت كە خەڵکى لەم چەند هەڵبژاردنانەی كۆتایدا بەشداریان نەكرد هەر چەندە بەبڕوای زۆرێک لەتوێژەران دەگەڕێتەوە بۆ بێ هیواكردنی خەڵکى بە مەبەست لەلایەن دەسەڵاتەوە بۆ ئەوەی نەچنە سەرسندوقەكانی دەنگدان و دەنگ بە هێزە ئۆپۆزسیۆن و ئیسلامیيەكان نەدەن، بەڵام بەبراوی زۆرێک لە هێزە ئیسلامیيەكان ئەو ڕێژە زۆرەی كەهەندێک سەرچاوە بە لە ٧٠% ڕێژەی نەچوونی خەڵک بۆدەنگدان هەژماردەكرێت بەشێکى زۆری دەنگدەری هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان بوون و لەناو ئەوانیشدا هێزە ئیسلامیيەكان، كە بێگومان ئەگەر ئەوانە بچوونایە دەنگی هێزە ئیسلامیيەكان زیادی دەكرد.
چوارەم: سنوورداربوونی هێزە ئیسلامییەكان لە پێكهاتەی هێزی سەربازی هەرێمدا
بەشدارنەبوونی حيزبە ئیسلامییەکان لە پێکهاتەی دەزگای ئاسایشی هەرێم، سەركوتكردنی هێزە ئیسلامیيەكان لە لایەن هێزەكانی ئاسایشی حیزبی دەسەڵاتدار و بەرتەسكردنەوەی سنوری چالاكییان. وایكردووە تەنانەت نەك بەرگری لەگەلی كورد بكەن بەڵکو نەتوانن بەرگری لەخۆشیان بكەن. دونیاى شەرقیش ئەوەی سەلماندووە ئەگەر هەرهێزێک سەربازی نەبوو، ئەگەر زۆربەی دەنگی خەڵکیشی لەگەڵدا بێت سەرکەوتوو نابێت.
پێنجەم:بێمتمانەیی جەماوەر بە حیزبە ئیسلامییەكان
هەر چەندە ئەم خاڵە مانا و رەهەندی جیا هەڵدەگرێت، بەڵام بەگشتی بۆ ئەزمونی كاری ئەو هێزانە دەگەڕێتەوە لەڕابردوودا كە كەم تازۆر لە شوێن و پێگەی خۆیاندا خاوەن دەسەڵات و دەستكراوەبوون بەڵام نەیانتوانیوە وەك پێویست یاخود هەر نەبێ جیاواز لەفۆرمێک لەوانی تریان پێشکەش نەكردووە، وەك ئەوەی بەدرێژایی هەڵبژاردنەكانی خولەكانی پەرلەمانی كوردستان بەشداربوون و وەزارەتیشیان وەرگرتووە بەڵام ئەگەر درێژە پێدەرى هێزەکانى تر نەبوبێتن ئەوا نەیانتوانیوە جیاواز لەوان پێشکەش بكەن.
شەشەم: كاركردنی بەپلان لەلایەن هیزە دەسەلاتدارەكانەوە بۆ لێدان لە پێگەی هێزە ئیسلامیيەكان
ئەگەر چی هەر دوو حیزبی حاكم لە كوردستان بە شێوەیەكی بەرچاو فەزایەكی ئازادی بۆ ڕەخساندوون تا ئەسپی خۆیانی تیا تاودەن، بەڵام لەوەش خافل نەبووە چۆن ڕێگری بكات لەگەشە و پێشڤەچوونیان، ئەوەش لەلایەك هاوكاری و پاڵپشتى لە كۆمەڵانێک لە هێز و گروپی تری ئیسلامیی بەتایبەتی سەلەفی و مەدخەلی و پیاوانی ئاینی بۆ فەرامۆشكردن و لێدان لەپێگەی ئەوان و لەلایەكی دیكەش هەر كات زانیبێتیان ڕوو لەگەشەن چ بەڕاستەوخۆ و چ بەناڕاستەوخۆ ڕووبەڕوویان بونەتەوە و تۆمەت و دەستیان بۆ درێژ كردوون و هەندێک جار توشی كوشتن و گرتن بونەتەوە. ئەوە سەرەڕای ئەوەی لەڕێگەی دابەشكردنی بەرپرسیاریتیيەكان و هەماهەنگی و ڕێککەوتنی هەر دوو هێزە دەسەڵاتدارەكە بۆ لاوازكردنی پێگەی هێزە ئیسلامیيەكان.
حەوتەم:لەپێشتر بوونی پرسە نەتەوەییەکان بە لای هاوڵاتیانەوە بەراورد بە بابەتی ئایینی
زۆربەی جار خەڵکى كوردستان زیاتر وەك ئايین حیزبە ئیسلامیيەكانیان قبوڵکردووە، واتە قبوڵى تەعەدودی ئیسلامیيان نەكردووە، ئەوەندەی تاكی كورد وەك كەسایەتی بەئەخلاق و چاكەخواز لێیان دڕوانن ئەوەندە وەك نوێنەرایەتی سیاسیيان قبوڵیان نيیە، واتە تاكی كورد متمانەی ئەوەندە بەلایەنی عەلمانیە بۆ نوێنەرایەتی كردنی یەك لەسەدی ئەوە متمانەیان بە هێزەە ئیسلامیيەكان نیيە لە نوێنەرایەتیكردنیان بەوان.
هەشتەم: جەنگی دژ بەتیرۆر
پەرەسەندنی کەشی جیهانی دژە تیرۆر و گروپە توندڕەوە ئیسلامییەکان لە پاش ٢٠٠١ کە لە خۆیدا پاڵپشتێک بووە بۆ سیاسەتی سێکیولاری حکومەتی هەرێم، بەربەستێکی گرنگی تر بوو لە بەرانبەر پەرەسەندنی ئیسلامیی سیاسیدا. ئەم کەشە بە جۆرێ بووە هۆی تۆقاندنی هێزە ئیسلامییەکان و هەوڵیان بۆ خۆ بە دوور زانین لە توندوتیژی و ئیدانەکردنی ئەوە. لەم ئاستەدا حکومەتی هەرێم کەوتە بەرەی هێزی جیهانی دژە تیرۆر و هەر لەو کاتەشدا هەندێ کردەوەی تێرۆریستی لە کوردستان، پاساو و دەرەتانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئیسلامی توندڕەو بۆ حکومەت پێکهێنا و هەلی زیاتری ڕەخساند بۆ ڕاگیرکردن و دامرکاندنیان.
لەو بابەتانەی سەرەوە پرسی نەتەوەیی و ناسیونالیزمی کوردی بە گرنگترین لەمپەڕ و خاڵی ناوەندیی دەزانرێت کە ئەو بابەتەکانی تریش لەگەڵی لە پێوەندیدا بوون. بۆیە لە درێژەدا زیاتر شرۆڤە دەکرێت.
هۆكارە ناڕاستەوخۆكان
یەکەم: شكستی ئیسلامی سیاسی لەدەرەوە (جیهان)
هەموو ئەو بزووتنەوە بەناو ئیسلامی سیاسیيانەی چ لە وڵاتانی عەرەبی یا وڵاتانی غەیرە عەرەبی وەكو پاكستان و ئەفغانستان و هیندستان و ئێران و…هتد بوونەتە مایەی سەر ئـێشە و پێ ئێشە بۆ دانیشتوانی ئەو وڵاتانە، هەر لە خودی ئەو وڵاتە عەرەبیانەی كە بۆ یەكەمجار ئیخوانی موسلمین لێی سەریهەڵدا، تا دەگاتە سوریاو تەنانەت ئەو فەڵەستینەی كە ئێستا بەدەستی حەماسەوە گیری خواردووە، جگە لە ماڵوێرانی و ڕشتنی ژەهری ناكۆكی نانەوە چیتریان كردووە؟.
باشە كە لە سەرانسەری ئەم دونیایە نمونەی تەنها یەك وڵاتمان پێ نیشان نەدەن كە بەهۆی دەسەڵاتی بزووتنەوە ئیسلامییە سیاسییەكانەوە، وڵات كەوتبێتە خێرو خۆشییەوە، لە كاتێكدا ڕابەرانی ئەو ئیسلامیی سیاسییەی كوردستان نەیانشاردۆتەوە، كە ئەوان بڕوایان بە چەمكە باوەكانی دونیایی دیموكراسی ڕیفۆرمی جیهانی نيیە.
دووەم: كاریگەر بوون و پەیوەستیان بەدەرەوە
ئەندام و كادیرانی كۆمەڵ یان یەكگرتوو ئەوەندەی نووسینەكانی حەسەن بەننا و سەید قوتب و عەبدولسەلام فەرەج وماوەردی و ..هتد دەخوێننەوە، سەدا یەكی ئەوەندە ڕوو لە خوێندنەوەی میانڕەوەكانی وەكو جەمالەدینی ئەفغانی و كەواكبی و محەمەد عەبدە ناكەن. ئەمە جگەلەوەی كورد وەك نەتەوە خاوەنی پاشخانێکى فكری ئیسلامی خۆماڵییە و خاوەن چەندین كەسایەتی بەناوبانگی وەك شیخ عوسمانی بیارە و ملا عەبدولكریمی مودەریس و شیخ ئەحمەدی موفتی زادە كە دەتوانرێت وەك سەرچاوەی شەریعەتی ئیسلامی پشتیان پێ ببەسترێت.
پشت بەستنی ئەم هێزانەش بە هەندێک لە وڵاتانی ناوچەکەو پشتگیری کردنیان لەڕووی ماددی و مەعنەوییەوە، بووه‌ته هۆی تیڕوانینی سیاسی و کۆمەڵایەتی جیاواز، لە سه‌ر ناوەڕۆکی دەسەڵات و سیستەمەکەیان، هه‌ڵوێست و پراکتیکی جیاواز دروست بووه، لە ڕابردوو و لە ئێستاشدا بەهۆ و ڕێگاو ڕێبازی جیاواز، دەیانه‌وێت لەڕێگەی پشتگیری کردنی چەند حیزب و ڕەوتێکی مەزهەبی، کاریگەری لەسەر کۆمەڵگای کوردی دابنێن. هەروەک ئەوەی کە ده‌وڵه‌تی سعودیە دەیەوێت لە ڕێگەی وەهابیەکانەوە (سەلەفی) ەوە بتوانێت دەوورو کاریگەری ده‌سه‌ڵات و هه‌ژمونی ئێران لە سه‌ر هەرێمی کوردستاندا ڕابگرێت و یان کەمیان بکاتەوە. لەبەرئەوەی فراوان بوونی هه‌ژمونی ئێران لە هەرێمی کوردستاندا زۆرتر هاوسەنگی هێز بە لای خۆیدا لاسه‌نگ و قورس دەکات.
سێیەم: تۆمەتباركردنی ئیسلامییەكان بە پەیوەندییان بە تیرۆر و ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان(داعش)
داعش و گروپە توندڕەوەكانی تر لە ناوچەكە و پەیوەندیكردنی ژمارەیەك گەنجی ئیسلامیی كورد بەو رێكخراوانەوە. بوونی ڕێکخراوەكانی تالیبان و جوندولئيسلام و بەم دوایانەش دروست بوونی داعش باشترین تاقیكردنەوە بوون بۆ هێزە ئیسلامیيەكان تا ڕووی ڕاستەقینەی خۆیان تیادا دەركەوێت، چونكە لەهەریەکێک لەو قۆناغانەدا هێزە سیاسييە ئیسلامیيەكان توشی ئیحراجی دەبوون و نەیان دەتوانی خۆیان لێ ڕزگار بكەن، هەربۆیە هەر زوو چ لەهەڵوێستیان چ لە پاڵپشتیان و بەشداریكردن لەگەڵیان كۆمەڵێک لە تاکەكانی كوردی بەشداریان كردووە لەگەڵیان و بەوەش توشی ڕەخنە و دووردونگی گەورە بونەتەوە كە بووەتە هۆی لاوازی پێگەیان بەتایبەت لەهەڵبژاردندا زیاتر وەك چەكێک بەكاریان هێنراوە.
بەدرێژایی پەیدابوونی هێزە ئیسلامیيەكان لەكوردستان ئەو ڕاستیە ناشاردرێتەوە زۆربەی كارە توندو تیژیيەكان و تەقینەوە و تیرۆرەكان ئەگەر بەڕاستەوخۆ هێزە ئیسلامیيەكان لەپشتیانەوە نەبوبێتن ئەوا بێگومان ناڕاستەوخۆ و ئەگەر بەتەوجیهیش بوبێت بەشداربوون، ئەمەش وایكردوو هەمیشە بەچاوێکى نائارامی و دژە ئاسایش بناسرێن و بەردەوام دەستی تۆمەتیان بۆدرێژبكرێت.
چوارەم: سەركەوتنی ڕەوتە سیكۆلارەكان بەسەر ڕەوتە دینیيەكان لە نوێنەرایەتیكردنی تاكی كوردی
ئەمەش خۆی لە شەرعیبوونی زیاتری هێزە نیشتمانی و عەلمانیيەكاندا بە بەراورد بە هێز و ڕەوتە ئیسلامیيەكان دەبینێتەوە، چونكە هەر لە دروست بوونی دەوڵەتی ئێراقەوە سیاسەتی زاڵ بەسەر کوردستاندا سیاسەتی سێکیولار بووە، ئەوەش واتە دەسەڵاتی سیاسی – کۆمەڵایەتی هێزە سیكیۆلارەكان بەهێزتر بووە، ئەمەش وەک بەربەستێک بووە لە بەرانبەر گەیشتن بە دەسەڵاتی لایەنە ئایینییەکان. لە کاتی ڕزگاربوونی باشوری کوردستانیشەوە، هەبوونی سیستەمی سیاسی سيکیۆلار کە بڕوای بە ئازادی دیکەی پێکهاتە ئایینيیەکان هەبووە، لە تەشەنەی زیاتری وەها بیرۆکەیەک بەرگیری کردووە. چالاکی ڕوناکبیرانی سيکیۆلار و ئازادی و دەسەڵاتی راگەیاندنيش لەو دەرەتانە سيکیۆلارەدا بۆخۆی کاریگەریی هەبووە لە ئاگاکردنەوەی خەڵک و بەرگیری لە برەوی بیری توندوتیژاوی.
تەوەری سێیەم
بەربەستە لاوەكیيەكان
١- فرە مەرجەعی و ڕاجییایی لە خستەڕووی بابەتە فیقهییەكانی پەیوەست بە ژیانی هاوڵاتیان.
٢- دەركەوتن و بەهێزبوونی فكری سەلەفی مەدخەلی و ناحیزبی.
٣- بەهێزی رێبازە سۆفیگەرییەكانی قادری و نەقشبەندی لە كۆمەڵگەی كوردی.
٤- تێڕوانینی نەرێنی وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمریکا بەرامبەر گروپە ئیسلامییەکان.
٥- پشتگیرینەكردنی دۆزی كورد لە لایەن وڵاتانی ئیسلامی و لاوازی هەوڵی ئیسلامییەكان لەو بوارەدا.
٦- پاشەكشەی ئیسلامییەكان لە وڵاتانی ناوچەكە دوای شكستی بەهاری عەرەبی.
٧- دوورخستنەوەی کەسایەتییە سیاسییە سەربەخۆکان لە حيزبە ئیسلامییەکان لەلایەن حيزبە دەسەڵاتدارەکانەوە.
٨- نەبوونی ئەزمونی سەربەخۆی كاری سیاسی و دووبارەكردنەوەی ئەزمونی حیزبە ئیسلاميیەكانی وڵاتانی عەرەبی.
٩- ئیسلامییەكان ئەزمونێكی جیاواز لە حیزبە دەسەڵاتدارەكانیان پێشكەش نەكردووە لە كاتی بەشداری سنورداریان لە حكومەتی هەرێم.
١٠- تێوەگلانی وەزیر و بەرپرسانی ئیسلامیی بەشداربوو لە حكومەتی هەرێم لە گەندەڵی.
١١- نەبوونی سەركردەی كاریزما لە ناو ئیسلامییەكان تا جەماوەر لە دەوری كۆبێتەوە.
١٢- سەرهەڵدانی بیری توندڕەوی لەناو ئیسلامییەكان و پەیوەستبوونی گەنجی كورد بەو بیرەوە.
١٣- سەرقاڵبوونی سەركردەی ئیسلامییەكان بە بەدیهێنانی بەرژەوەندی تایبەتی لەسەر حسابی حیزبەكانیان.
١٤- دژایەتی دیموكراسی لە لایەن بەشێك لە ئیسلامییەكانەوە.
١٥- نەگونجاندنی ئایدۆلۆژیای پارتە ئیسلامییەكان لەگەڵ كلتووری كۆمەڵگەی كوردی.
١٦- جیاوازی ئاستی گوزەرانی بەرپرسە ئیسلامییەكان بەراورد بە هاوڵاتیان.
١٧- میدیای بەهێزیان نيیە و سێبەریشیان كەمە.
١٨- هێزە ئیسلامیيەكان زیاتر هێزی لۆكاڵین.
١٩- پەوەستیيان بە شەخصەوە.
٢٠- نەیانتوانیوە بەرگری لەئەندامانی خۆیان بكەن.
دەرئەنجام
پارتە ئیسلامیيەكانی كوردستان بە درێژایی سی ساڵی رابردوو تەنها خاوەنی یەك جۆر گوتارو پلان بوون، ئەم گوتارە نەك تازە بوونەوەی بەخۆوە نەبینیوە، بەڵكو ڕۆژە بەڕۆژ موحافەزەكارتر و داخراوتر و ڕووەو پەراوێبوون دەچێت لە كۆمەڵگەی كوردیدا. هەربۆیە دەبێت ئەم هێزە ئیسلامیيانە ئەو پرسیارە لە خۆیان بكەن ئایا ئەمانە پارتی سیاسین و دەیانەوێت بگەن بە دەسەڵات؟ یان ڕێكخراوێكی بانگخوازی ئیسلامین و دەیانەوێت پرۆسەی بە ئیسلام كردنەوەی كۆمەڵگە ئەنجام بدەن و ڕێنمایی خەڵك بكەن بۆ دینداری و چاكەخوازی و چاكەكاری؟ ئەم دوو كایەیە دوو كایەی تەواو لەیەك جیاوازن، لە كایە سیاسییەكەدا دەتوانین بڵێین ئیتر كێرڤی ئیسلامیيەكان بەرەو خوارەوە دێت، ئیتر كاری سیاسی ئیسلامی بەو گوتارو پلان و ئالیەتە گەشە ناكات و ڕووی لە كەميیە.
لەبەر ئەوە ئەگەر ئەم بزاڤە دەیەوێت بەسەر ئەو گرفتانەدا زاڵ بێت‌و ڕوولەگەشە‌و بەرەوپێش چوون‌و جەماوەری بوون بكاتەوە پێویستی بەوە هەیە سەرەتا ڕیفۆرمێكی ناوخۆیی لەناو حیزب‌و سەركردایەتی‌و ستراتیژیيەتی بزووتنەوە سیاسیەكەیدا بكات.
لەپێناو داڕشتنی پرۆژەیەكی نوێ كە هەڵگری كۆمەڵێك خاڵی ئیجابی بێت لەهەموو ڕووەكانی سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەڵایەتی‌و ڕۆشنبیری. هەرلێرەشەوە، دەتوانێت ئەو توانایانەی كە هەن لەناو ڕێكخستنەكان‌و تەنانەت دەرەوەی حيزبیش ڕێگەیان بۆ خۆش بكات كە ڕۆڵی كاریگەری خۆیان ببینن‌و متمانە بەلێهاتوویی‌و ئەقڵیيەتیان بكرێت لەسەركردایەتی‌و نوێنەرایەتی كردنی خەڵك لەپەرلەمان‌و حكومەت‌و پۆستە ئیداری‌و حیزبیەكاندا.
لەهەمانكاتدا هەندێك لەسەركردە بەتەمەنەكان دەبێت ئامادەی دەست لەكاركێشانەوە بن‌و ڕێگە خۆش بكەن بۆ كەسانی لێهاتوو كە شوێنەكانیان بگرنەوە، لەلایەكی تریشەوە پێویستە پڕۆژەیەكی ئیسلامیی نوێ لەلایەك لەڕووی بە كوردی كردنی ئەقڵی ئیسلامی كەپێویستیيەكی هەنوكەیی كۆمەڵگای كوردییە، لەلایەكی ترەوە نوێ كردنەوە‌و مۆدێرنیزەكردنی ئەقڵی ئیسلامی بتوانێت هاوتەریب لەگەڵ گۆرانكاریيە نوێیەكاندا هەنگاو هەڵبگرێ‌‌و لەنزیكەوە تێكەڵ بە فیكرو فەلسەفەی نوێ ببێت‌و وێنای ئیسلامێكی تازە بەكۆمەڵگای كوردی بدات.
دەبێت ئیسلامییەكان ڕای دەنگدەری كوردی بەهەند وەربگرن و پێیان وانەبێت دەنگدەری كوردی دەنگدەرێكی بێ ئاگاو نەزان و نەفامن، چونكە ئەم هەڵبژاردنەی دوایی كە لە هەرێمی كوردستاندا ئەنجامدرا دەتوانین وەك پێوەرێك سەیری بكەین بۆ ئەوەی كە ئایا تاچەند جەماوەری كوردستان هیوای بەم پارتە ئیسلامیيانە هەیە بۆ گۆڕانكاری و چاكسازی؟ ئایا ئەم پارتانە بەم گوتارو بەرنامە سیاسیيانەی كە ئێستا هەیانە دەتوانن ببنە پارتی پێشڕەو و زۆرینەی خەڵك دەنگیان پێ بدات؟ ئەی ئەگەر لەو ئاستەدا نین چارە چییە؟ چونكە لە هەناوی هەر پارتێكی سیاسییدا دەوڵەتێك هەیەو تاكە ئامانجی گەورەی پارتی سیاسیی گەیشتنە بە دەسەڵات، لە سیستەمە دیموكراسیيەكاندا ئەوەش لە ڕێگەی دەنگی خەڵكەوە دەبێت.
لیستی سەرچاوەكان
یەكەم: كتێب
- بەهادین نوری، پرسی كورد و ئەزمونی كوردستانی عیراق، چ ١، چاپخانەی زانا، سلیمانی ٢٠١٨.
- مەسعود عبدالخالق، مەوسەعەی جودی بۆ چەمك و زراوە، چ١، نوسینەگەی تەفسیر بۆ بلاوكردنەوە و راگەیاندن، هەولیر، ٢٠٠٨.
- عبدلله ریشاوی، ئیسلامیەكانی جیهان و پرسی گۆڕان، چ١، چاپخانەی ناوەندی سارا، سلیمانی، ٢٠١٧.
- شوان ئەحمەد، ئیسلامیی سیاسی، سلیمانی، ٢٠١٣.
- ئیدریس سیوەیلی، بزوتنەوەی راپەرینی ئیسلامیەكان ١٩٩٢-١٩٩٩، چ١، چاپخانەی كارۆ، سلیمانی،٢٠١٧.
دووەم: چاوپێكەوتن
- چاوپیكەوتن لەگەڵ ئەبوبەركر هەڵەدنی، ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكگرتووی ئیسلامی و ئەندام پەرلەمانی كوردستان. ٢٠١٩/١/٢٩.
سێیەم: گۆڤار و ڕۆژنامە
- ئازاد تۆفیق و ئاسۆ عبدول لەتیف، یەكگرتووی ئیسلامی… وێنەیەك لە سوننەی عەرەب!، ڕۆژنامەی هاولاتی، ژمارە ٢٤٩، ٢٠٠٥.
- حەسەن یاسین، بەهاری هەڵبژاردن و هاتنە پێشی ئیسلامییەكان، گۆڤاری ڕێبازی نوێ، ژمارە ٥٢، زستانی ٢٠١٢.
- هەردی مەهدی، حیزبی كوردی، هەڵكشانێكی سەخت، گۆڤاری ڕێبازی نوێ، ژمارە ٥٢، زستانی ٢٠١٢.
- محمد فاتح، ڕۆلی پارتە سیاسییەكان لە چاودێری كردنی گەندەڵی، گۆڤاری ڕێبازی نوی، ژمارە٤٦، نیسانی ٢٠٠٨.
- ڕێکەوت ئیسماعیل، بەشداری سیاسی لەهەرێمی كوردستان، گۆڤاری كەوانە، ژمارە:٤، تشرینی یەكەمی ٢٠١١.
- موعتەسەم نەجمەدین، قەیرانەكانی حیزبی كوردی، گۆڤاری كەوانە، ژمارە:٤، تشرینی یەكەمی ٢٠١١.
- د.سەباح موفیدی، بەربەستەكانی ئیسلامیی سیاسی لەباشوری كوردستان، گۆڤاری جۆرنال، ژمارە:٩، كانونی یەكەمی ٢٠١٦.
- علی ئەكبەر مەجیدی، جیاكردنەوەی ئاین لە سیاسەت و چاكسازی لەیاسادا، گۆڤاری كەوانە، ژمارە:٣، ئەیلولی ٢٠١١.
- گۆڤاری لڤین، چاوپێكەوتن لەگەل علی باپیر، ژمارە:٢٧٤، ١٠-٧-٢٠١٤.
- ئیدریس سیوەیلی، پێگەی ئیسلامییەكان لەهەرێمی كوردستان، گۆڤاری جۆرنال، ژمارە ١٨-١٩، ئەیلولی ٢٠١٧.
- عادل باخەوان، جیاوازیەكانی كۆمەڵ و یەكگرتوو هیچیان جیاوازترنییە لەجیاوازیەكانی یەكیتیی و پارتی، لڤین، ژمارە٢٣١، مانگی ٥ی ٢٠١٣.
- علی باپیر، یەكێتیی و پارتی حەزیانەكرد ئیمە لەلیستی هاوپەیمانی كوردستاندا بین، گۆڤاری لڤین، ژمارە:١١٩، مارسی ٢٠١٠.
- گۆڤاری لڤین، چاوپێكەوتن لەگەل د.موسەنا ئەمین، ژمارە ١١٩، مارسی ٢٠١٠.
- سالار مەحمود، یەكگرتوو ئەو حیزبەی زۆرترین ڕۆشنبیری لێهەڵدەوەری، گۆڤاری لڤین، ژمارە: ٢٢٣، فیبریوەری ٢٠١٣.
- گۆڤاری لڤین، چاوپیكەوتن لەگەل بیلال سلیمان، ژمارە:٢٢٣، فبرایەری ٢٠١٣.
- گۆڤاری لڤین، چاوپیكەوتن لەگەل موسەنا ئەمین، ژمارە ٢٢٣، فبرایەری٢٠١٣.
- ئاسۆ عەبدول لەتیف، ئەوانەی لە یەكگرتوودا باس لەجیاوازی فكری دەكەن كین؟، گۆڤاری لڤین، ژمارە:٣٠٧، جولای٢٠١٥.
- گۆڤاری لڤین، چاوپێكەوتن لەگەل م علی باپیر، ژمارە ١٣٥، ٨ی ٢٠١٠.
- گۆڤاری لڤین، چاوپێكەوتن لەگەل هادی علی، ژمارە:١٣٥، ٨ی ٢٠١٠.
- كاروان خانەقینی، ئاسایشی نەتەوەیی كورد، ئیسلامییەكان و هاوكیشەی ئێراق، گۆڤاری دورین، ژمارە:٣، حوزەیرانی ٢٠١٤.
- م كریكار، تۆمەتی دین و سیاسەت، گۆڤاری دورین، ژمارە:٣، حوزەیرانی ٢٠١٤.
- دیدار لەگەل محمد پێنجوینی، گۆڤاری دورین، ژمارە٣، حوزەیرانی ٢٠١٤.
- رێبوار علی، نەهزەكان كۆمەڵی ئیسلامیی بەرەوكوێ دەبەن، گۆڤاری پەنجەرە، ژمارە:١٢، نۆڤەمبەری ٢٠٠٩.
- عمر علی، یەكگرتوو زیاتر لەهەر حیزبێك پیویستی بە چاكسازی و ڕاگۆڕینەوە هەیە، گۆڤاری پەنجەرە، ژمارە:١٢، نۆڤەمبەری ٢٠٠٩.
- حاجی كاروان، خەلك بەدوای پارە و سێكسدا وێڵە بەڵام رۆحی نا!، گۆڤاری پەنجەرە، ژمارە:١٢، نۆڤەمبەری ٢٠٠٩.
- ئومێد قەرەداغی، بەهاری عەرەبی و فاكتەرەكانی هەژمونی هزری ئایینی، گۆڤاری نوێبون، ژمارە:١٥، ئەپریل٢٠١٥.
- دیدار لەگەل عادل باخەوان، گۆڤاری ڕێبازی نوی، ژمارە:٥٣، بەهاری ٢٠١٢.
- بەهمەن تاهیر، شۆرشە عەرەبیەكان و ئیسلامیی سیاسی، گۆڤاری ڕێبازی نوی، ژمارە:٥٣، بەهاری ٢٠١٢.
- سەمەد ئەحمەد، حیزبی كوردی لەنیوان هێز و دژە هێزدا، گۆڤاری كەوانە، ژمارە: ١٧، مارتی ٢٠١٣.
چوارەم: پێگەی ئەلیكترۆنی
پێگەی فەرمی پەرلەمانی كوردستان
پێگەی فەرمی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان
پێگەی ئەلیكترۆنی چاوی كورد
پێگەی ئەلیكترۆنی میللەت
پێگەی ئەلیكترۆنی شار پرێس
پێگەی ئەلیكترۆنی ویكیپیدیا
پێگەی ئەلیكترۆنی خەلك
پێگەی ئەلیكترۆنی وارش
