“دەستپێك”
شایەد بە چاوی دڵ لە مێژووی كورد ڕابمێنین و بەگژ فكراندا بچین، دەبینین هێندەی كاڵفام و كەڕەواڵەی میللەتەكە بە هەق و ناحەق بەگژ گەورەپیاوان و كەسایەتی میللەتەكەدا چوونەتەوە، كەمتر نییە لە گە ڤ و ڕقی دوژمنان بەرانبەریان، هەندێكیان لە ژیاندا و كەسانێكیان دوای مردنی كەمیان پێ نەكراوە، بە نموونە “مەولانا خالدی نەقشەبەندی” ئەگەر شاربەدەر نەكرابا لەو گەورە پیاوانەی كە ئەو بە خەلیفە ناوی بردبوون، دەیتوانی بناغەیەكی پتەو بۆ كوردەواری دابمەزرێنێت، “مەسعود محه‌مه‌د” دەنووسێت: دوای سەركەوتنی كودەتای قاسم كەسانێك چوونە سەر گۆڕەكەی مەلای خەتێ، سەرباری توك و جمێن بە پێ لەقە بەربوونە گڵەبانی گۆڕەكەی، “ئیدریسی بە دلیسی”ش لەو نێوەندەدا كەمی پێ نەكراوە، كەسانێك پێیان وایە؛ مەلا ئیدریس ساف دەر ساف كوردستانی خستۆتە بەردەست عوسمانێكان، هەندێك دەڵێن: بەندەكانی ڕیَككەوتنامەكە بە شێوەیەك داڕیَژراوە لە بەرژوەندی عوسمانێكان بووە، چۆنیان ویستبێت بەو شێوەیە بۆ مەرامی خۆیان شیكارو ڕاڤەیان كردووە. وەك پیاوی سوڵتان و خیانەتكاريش وێناكراوە، ئەم نووسینە هەوڵێكە بۆ دەرخستن و پیشاندانی ڕۆڵ و پێگەی ئەو كەڵە مەردمەی كورد.
“زێد و بنەماڵەی مەلا ئیدریسی بەدلیسی”
ئیدریس كوڕی شێخ حیسامەدین، كوڕی عەلی بەدلیسیە، كەسانێك دبێژن لە دیاربەكر بە وەلەد بووە، بەڵام ئەو لە نێۆ كۆمەڵێك تەخەڵوس، كە بۆخۆی هەڵیبژاردوون وەك مەولانا، حیكمەدین، بە دلیسیش نازناوێكە زیاتر شۆرەتی پێ ڕۆیشتووە. مەعلوومە بەدلیس شارۆچكەیەكی كوردنشینە لە كوردستانی باكوور، نها بە دلیس بە خاتری مەولانا زیاتر ناسكرایە و ناوبانگی پەیداكردووە. بە ڕای زۆرینەی ئەو كەسانەی لە مەڕ ژیانی وی نڤیسنە مەڵا ئیدرس د ناڤبەرا ساڵی 1415 بۆ 1417 لە دایك بوویە. “محمد بایراقدار”بە زوانی توركی پەرتوكێكی لە سەر بەدلیسی نڤیسیە، ئەو دبێژێت تورك، عارەب و ئێرانێكان گەرەكیانە هەریەك بە پاساوێك تۆڕەمە و بنەچەی بەدلیسی بە لای نەتەوەكانی خۆیاندا دابشكێنن!. هۆكارەكەش ئەوەیە بۆ خۆی ئاوڕی لەم لایەنە نەداوەتەوە، كەسانیتریش لە بوارەكەدا ئارزوومەندانە شەن و كەویان تیاداكردووە، لەم هەڵاو هەنگامەیەدا “حەسەن تەوەككولی”زۆر بە لێبڕاوییەوە كوردبوونی بە دلیسی یەكلاكردۆتەوە و پەردەی سەر لاداوە. “مەلا ئیدریس” لە بنەماڵەیەكی خانەدان لە دایك بووە، لە هیچ سەرچاوەیەكدا ناوی دایكی یادداشت نەكرایە و بۆخۆیشی لە نووسراوەكانیدا؛ ئاماژەی پێ نەداوە. لە دەورانی منداڵیدا له كن بابی زانستەكانی ڕۆژی خوێندوە، سەرچاوەكان ئاماژە بۆ خوێندەواری و دانایی بابی دەكەن و ناوی دانراوەكانیشی دەهێنن كە بەزوانی عه‌رەبی یادداشتیكردون وەك ” إرشاد منزل الكتاب”دوو بەرگ، شرح الإصطلااحات الصوفیە و گۆڵشەنی ڕاز”، بابی پیاگێكی خاوەن ئەردە و فەزڵ بووە، نێوبانگی زیاتر بە سۆفی ڕۆیشتووە.
شێخ حیسامەدین لە خزمەت “ئوزون حەسەن” سەرداری ئاق قۆینلودا بووە، وەختایەك “ئۆزون حەسەن”پێ تەخت لە ئامەدەوە دەگوێزێتەوە بۆ تەورێز، بنەماڵەی حیسامەدینیش باروبنەیان ڕاگوازتووە بۆ پایتەختی نوێ، ئەو دەم ئیدریس هێمان و زارۆك بووە، پێشتر بابی لە ئامەد میرزای دەربار بووە، لە تەورێزیش بە شداری كۆڕی زاناو سۆفی گەورە مەلا جاهید دەكات، شێخ حیسامەدین ساڵی 1495 لە تەورێز كۆچی دوای دەكات و لە وێندەریش نێژرایە. مەلا ئیدریس بە پێی بارودۆخی باو عەرەبی، فارسی، زانستە ئەفڵی و نقڵێكانی بە وردی لە دەورانی فەقێیایەتی لە ئامەد و بەدلیس خوێندوە. بایراقدار دەنووسێت: بەدلیسی پیاوی دەوڵەت بووە، چونكە لە سەروبەندی فەرمانڕەوایی “یه‌عقوب بەگی كوڕی حەسەن ئوزون” كە یەكێك بووە لە دەسەڵاتدارترە بەهێزەكانی ئاق قۆینلۆ، میرزا “كاتب” و وەرگیڕ بووە یەكێكیش بووە لە كەسە نزیكەكانی، لە كتێبی “رسالەی خزانیە” سەربوردەی ئەو گەشتە دەگێڕێتەوە كە لە تەك ناوبراودا بۆ ئازەربایجانی كردووە. دواتریش لە سەردەمی “سوڵتان ڕۆستەم و ئەڵوەند میرزا”دا لە سەر ئیشەكەی بەردەوام بووە و ڕێزلێ گیرابووە. تا ساڵی 1491و دوا كۆچی یه‌عقوب بەگ بەدلیسی لە وەزیفەدا ماوەتەوە.
“ئاكار و خووڕەوشتی ئیدریسی بەدلیسی”
بە گوێرەی سەرچاوەكان، مەلا ئیدریسی بەدلیسی ڕەوشت و ئاكار پەسەند، دڵاوا و بەرچاو تێربووە، زار پاراو و دەم و لەفز شرین، بەرچاو تێرو بە بەزیی بووە، مەجلیس ئارا و قسە خۆش، خامەی موو قڵەشانە و وەستایانە بووە، زانا و زاكوونناس، لە خوا ترس و بەدین بووە، لە خراپە و چەپەڵی و ڕەفتاری دزێوانە پرینگاوەتەوە، گۆی بە فەرمانی دەوڵەت و قانوون پەرست بووە.
“دامەزراندنی دەوڵەتی سەفەوی”
دوای كوژرانی “عەلی سەفەوی” لە تەك ئاق قۆینلۆدا، ئەستێرەی بەختی بنەماڵەكەیان كەوتە كزی، چونكە شا ئیسماعیل ئاراستەی شەڕەكانی ڕوو كردە هەرێمەكانی باكووری ئاق قۆینلۆ، ساڵی 1501، شا ئیسماعیل جاڕی دەوڵەتی سەفەی دەدات و زۆر سەختگیرانە دەستی دابوو بە شیعەری، ئەویش دەیزانی لە تەك شادا دەرنابات، مەولانا لە ڕێگەی مەكە و مەدینەوە خۆیی دەگەیەنێتە ئەستانە، لە لایەن سوڵتان بایەزیدی دووەمەوە بە قەدر زانینێكی زۆرەوە پێشوازی لێكراوە، بە مووچەیەكی شایستە دادەمەزرێت، ناوبراو مۆرداری سوڵتان بایەزید بووە، تەنانەت لە شوێنی سوڵتانیش “فەرمانی ئیمزا كردووە”. ساڵی 1520، لە كتاوێكی سەربەخۆدا “هەشت بە هەشت” مێژووی عوسمانێكان لە هەشتا هەزار بەیتدا دەنووسێتەوە و دادەڕێژێت، دوای مردنی سوڵتان بایەزید دەبێت بە ڕاوێژكاری سوڵتان سەلیمی یەكەم، لە هێرشەكانی سوڵتان بۆ سەر میسر و ئێران ڕاوێژی پێكراوە و پۆستی ” قازی عەسكەری”پێ دراوە، مێژوو پێمان دەڵێت: دوای مردنی سوڵتان سەلیمی یەكەم بە ماوەیەكی كەم لە ساڵی 1520، لە ئەستانە كۆچی دوای دەكات لە نزیك گۆڕی ئەبوو ئەیوبی ئەنساری ئەسپەردەی خاك دەكرێت. لە پاش خۆی بیست دانراو بە جێدەهڵێت، لەوانە: رسالة الخزانیە كە یەكەم دانراوێتی، رسالە بەهاریە، مناڤر الصوم و الصید، رسالە فی النفس و سەلیم نامە كە لە دوا بەرهەمەكانێتی و گەلەك بەرهەمی دیكە.
“بارودۆخی سنووری عوسمانی و سەفەوێكان”
ساڵی 1501، شا ئیسماعیل جاڕی دەوڵەتی سەفەوی دەدات، سەرباری تێڕوانینە تووندئاژۆكانی لە مەڕ شیعەگەری ڕقی سەختی لە هەمبەر كوردان بووە، بەڵام بەشێكی میرا كوردان، وەلاتێ خۆ لە هیرشا شا ئیسماعیل پاراست بوون، نە خاسمە دەڤەڕی وان كو چیاییی بوون. ساڵی 1507، شا سمایل، لەشكرەكا مەزن بۆ فەتحا كوردستانێ ڕەوانە كر لە هەمانساڵدا میر شەرەفی بەدلیسی پەیوەندی بە شا ئیسماعیلەوە دەكات، قەصدا وی پەیوەندییان دناڤبەرا كوردان و سەفەوییاندا ئاڤا بكەت ئەو دبێژێت: میرا كوردان دخوازن بكەڤنە ژیر فەرمانا شاهی و مورشیدی تەواوی شاە ببینن. ساڵی 1508، شا ئیسماعیل شاری ئامەدی داگیر كرد و “محمد ئیستاجلو”ی وەك حاكمی ئەوشارە ناساند. ساڵی 1509، بە مەبەستی مل كەچبوون و گوێڕایەڵی بۆ فەرمانەكانی شا كۆمەڵێك میرا كوردان سەرەدانا شاهی كرن، لە پێشتهاتەكی سەیردا بە فەرمانی شا حەمی میرا كوردان لە زیندانی ئێخستن. لە جێگای ئەوان قزڵباشەكانی كرد بە فەر مانڕەوا. ئەگەرچی پێشتر ڕەوشا سنورێ هەردوو ئیمپراتۆرییەت ئارام نەبوو، هاوكات بە هۆی سەختی ناوچەكانی میرە كوردەكانەوە ئەوان سەربەخۆ كاروباریان ڕایدەكرد و نەیان دەتوانی گوێڕایەڵ و مالكەچی شا بن، قزڵباشەكانیش زەبریان لە كوردان وەشاندبوو. لەمكاتەدا “ئیدریسی بە دلیسی” بڕیار دەدات بۆ خۆی گەشتی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی میرا كوردان بكات، ئەوان لە سەر بەردەوامی بەرخودان و خەباتا دژی شا هانبدات، بەرایی كارەی دیدەنی و سەردانیكردنی كوردێن برا دۆستی بوو، چونكو ئەوان لە بەراهیی شەڕێدا بوون، پێشتر بە ئالیكار كوردانی سۆران، بابان و موكری و ئەنجامی هەڤگرتنێ شییان لە شكرەكا پێنج هەزار كەسی قزڵباش بە سەرۆكایەتی شاسمایل بشكێنن، دواتر حەمی میرا كوردان چاكی خۆیان وەلادا كردوو كەوتنە ڕاوەدونان و دورخستنەوەی قزڵباشەكان. پاشئەوەی شا سمایل دەست بە سەر بەغدادا دەگرێت، سنووری هەردوو ئیمپراتۆرییەت لە یەك نزدیك دەبنەوە، بەریەككوتنی هەرتك دەوڵەت لە هەر كاتێكی تر بە خاتری كۆمەڵێك هۆكار نزیكتربووە، لەی سەردەمە وەملاوە نێوانی شاسمایل و میرا كوردان ئاڵۆزی و پەشێوی تێدەكەوێت و چەندینجار پێكدادان و ڕوو بە ڕوو بونەوە ڕوودەدات.
“ڕۆڵی مەلا ئیدریسی بەدلیسی له یەكخستی میرا كورداندا”
لەم قۆناغەدا؛ ئەركە قورسەكەی مەلا ئیدریس دەست پێ دەكات لە كۆكردنەوە و پشتگیری میرو میرنشینە كوردێكان، وەك هاوپەیمان پاڵپشت بۆ ئیمبراتۆریای عوسمانی، دوای ئەوەی لەلایەن سوڵتانەوە ڕادەسپێرێت بۆ تەواوكردنی ئەركەكەی، مەلا ئیدریس، لە میرە كوردەكان نزدیك دەبێتەوە، دەیهەوێت ڕاستەوخۆ مەرامی سوڵتانیان لە مشت نێ، پێشتر میرا كوردان باوەڕی تەواویان بە مەلا ئیدریس هەبووە، تەنانەت بۆ زۆر كار ڕاوێژو پرسیان پێ كردووە، یەكەمین كاری “ئیدریسی بەدلیسی” ناردنا نامەو قاسیدان بوو بۆ دەڤەری برادۆست، زڕزاو شنۆ. سەرئەنجام دوای چەندین گفتوو گۆ و ڕاگۆڕینەوە هەرتك لا پێكدێن لە سەر ئەم بنەمایانە:-
1. پارێزگاری كردن لە سەربەخۆیی میرنشینە كوردەكان.
2. داننانی دەوڵەتی عوسمانی بە پیادەكردن و گواستنەوەی حوكم، بە شێوەی بۆ ماوەیی لە نێو میرنشینەكانا “لە بابەوە بۆ كوڕ”
3. لە كاتی جەنگەكانی ئەستانەدا لە سەر میرنشینە كوردەكانە یارمەتی سوپای عوسمانی بدەن، لە بەرانبەر یشدا ئەستانە میرنشینە كوردەكان بپارێزێت لە هەر هەڕەشەو دەست درێژییەكی دەرەكی.
4. میرنشینە كوردەكان ساڵانە باج و خەراج بدەن بە دەوڵەتی عوسمانی.
لە هەمبەر ئەمكارەدا، ئیدریسی بە دلیسی بیست هەزار ئاڵتونی دۆقەی پێ ڕەوا دیتراوە، پێنج سەد خەڵاتی سورمە و حەڤدە ئاڵا بۆ میراكوردانیش دیاری كراوە. وەختایەك لە 23/ تەباخا/ 1514، جەنگی چاڵدیران لە نێوان سەفەوی و عوسمانێكاندا هەڵگیرسا و كو ب شكستنەكا مەزنا سەفویان دوماهی هات و پایتەخا خو “تەبرێز” كەت، جارێكیتر قزڵباشەكان لە كوردستان دوورخرانەوە، كوردا لە دەستهەلاتا سەفەویان ئازادبوو. ئەم پەیماننامەیە تاوەكو ناوە ڕاستی سەدەی نۆزدەهەم كاری پێ كراوە وەك دەرێن: ساری مه‌فعول بووە.
“مەلا ئیدریس پاڵەوان بوو یان ناپاك”
كارێكی زیدە بە قیمەت و پڕبایەخە ئەگەر كوردا حەمی كاروخەباتێ خۆ بخاتە بەر لێكۆڵینەوە و توێژینەوەوە، تا ڕەش و سپی، پاك و پیس لە یەك هەڵاوێردێ، هاوشێوەی گەڵانی ئەورووپا كە سێ سەد و پەنجا دەزگای ئەكادیمیان داناوە بۆ توێژینە وە لە ئەفسانە، دیرۆك و … هتد. مەخابن كورد لەم بوارەدا زۆر دەست كورتە و هیچی نییە، بەداخەوە. شەرەفنامە بەمشێوەیە كارەكانی بەدلیسی هەڵدەسەنگێنێت: سیاسەتی عوسمانی بە تەواوی پێچەوانەی سیاسەتی سەفەوی بوو، بە واسیتەی “مەلا ئیدریسی بەدلیسی”بە سەر كوردستاندا تەتبیق كرا، هەدەفی ئیتحاد و تەعمیم كردنی بنەمایەكی باشبوو، ئەستانە بە هۆكاری دامەزراندنی هەندێ حكوومەتی محەلییەوە گەلی كوردی بە تەواوی لە خۆی ڕازیكرد، دواتر دەنووسێت: خۆڵاسە بە هیممەت و دیرایەتی مەولانا وەلاتی كوردستان بۆ عوسمانی ساغ بوەوە، دواتر دەست كرا بە تەشكیلاتی ئیداری و ڕێكخستنی كاروباری ئەو وڵاتە كە لە تەرەف سوڵتانەوە بە مناسب بینراو فەرمانی بۆ هات. “ئەمین زەكی بەگ”لە پەسنی مەولانا ئیدریسی بەدلیسیدا دەنووسێت: ئەم جۆرە تەشكیلاتە شوێنەواری زیرەكی و بیرتیژی مەولانا بوو، زۆر موافیق بوو لەگەڵ ئیحتیجات و ئیجابیاتی محەلی، وڵاتێكی سەختی وەك كوردستان ئەهالیەكەشی شەڕكەر، بە جۆرێكیتر بەڕێوە نەدەبرا، ئەو چل و شەش میرنشینە كە پێشتر هەبوون بەشی زۆریان بەشێوەیەكی قانوونی هێڵدرانەوە، دوای تەواوكردنی تەشكیلات و ئیدارات بەدلیسی بە دەستی خۆی و بە ناوی سوڵتان سەلیمەوە تەپڵ و بە یداخی بە ئومەرای كوردان دا، ئەمانە نیشانەی ڕەسمییەی ئیمارات بوو، لە كۆتایی نووسینەكەیدا محەمەد ئەمین دەڵێت: لە دوا سەرفەریدا شا بەدلیسی بۆ ئێران و میسر بردو هاوسەفەری بوو.
جەمیل ڕۆژ بەیانیش لە بارەی ئیدریسی بە دلیسیەوە دەنووسێت: سەرانی ئەو ڕۆژگارە تەنها خێوی ڕم و خەنجەر بوون، بەدلیسی شارەزا لە ئەدەبیاتی توركی، عەرەبی و فارسیدا، هاوكات شارەزایی مۆزێك و زماندا هەبووە، بەڵام سەردارانی كورد رازینەبوون، یەكێك لە خۆیان ڕابەر و پێشەوایان بێت، بەدلیسیش زۆر چاك لەو بارودۆخە حاڵی بووە، بۆیە هەرگیز داوای ئەو پۆستەی بۆخۆی نەكردووە، چونكە یەكێك لە داواكارێكانی سوڵتان، دیاركردن و هەڵبژاردنی میری میران بووە لە لایەن گەورەو سەردارانی كوردەوە، بە داخەوە لەو خاڵەدا نەگەیشتوون بەئاكام. ناچار لە كۆتاییدا غەوارەیەك ئەو جێگایەیی پڕكردۆتەوە. لەم بوارەدا “حەكیمەدین ئیدریس” گشت تاقیكردنەوەیەكی لە سەر میرە كوردەكان كردووە، دیارە دواتر بێ ئومێد بووە، مەلا ئیدریس وەك لە دەرباری سوڵتان خیانەتی لە كورد نەكردووە، لە مەجلیسی كورداندا نەوێراوە قسەیەكیش بە سوڵتان بڵێت، چون دەیزانی بۆ سبحەینێ میرێكی چەپاوخۆر بۆ خۆنزیكردنەوە قسەكە دەگەیەنێتەوە بە سوڵتان.
مەلا ئیدریس سیاسەتمەدارێكی كارامەو بە توانا بووە، میرەكانی قەرەقۆینلو و ئاق قۆینلو سوودیان لە بیرتیژی ئەو وەرگرتووە، دوای هاتنی شا ئیسماعیل و گیرسانەوەی لە ئەستانە، سوڵتان سەلیم دەیكات بە ڕاوێژكاری خۆی، لە مەر نزیكخستنەوەی میرا كوردان و ئەستانە گەرەكی بووە كورد فێری سیاسەت ببێت و بتوانێت خۆی بەڕێوەبەرێت، بە زەینی كراوە مامەڵە لەگەڵ ڕووداو و پێشهاتەكاندا بكات، بەرژەوەندی دوور مەودای میللەتەكە لە بەرچاو بگرێت. لە كۆتایشدا بۆ ئەوەی پەرت نەبن و بەیەكگرتووی بمێنەوە كەسی دیكەی بۆ هێناون كردویەتی بە سەردارو گەورەیان.
هەندێك پێیان وایە؛ ئەگەر ئەو ڕێككەوتنەیش نەبوایە عوسمانێكان كوردستانیان داگیر دەكرد، چون ئیمبراتۆیایەكی زەبەلاح و بە هێز بوون، هەروەسا كەسانێك دەنگ بڵیند دەكەنەوە هاوار دەكەن و دەڵێن: خاڵەكانی ڕێككەوتنامەكە بە شێوەیەك بووە، عوسمانێكان توانیوانە بە شێوەك ڕاڤە و شیكاری بۆ بكەن، لە مەسڵحەت و بەرژەوەندیان تەواو بووبێت، ئەم بۆچونانە بابەتێكی دیكەن و دەكرێت كۆڵیاران وتوێژەران بیدەنە بەر نەشتەری شیكردنەوە لە بەر ڕۆشنایی ڕۆژگاری خۆیدا، نەك ئێستا ڕاسێكان هەڵهێنجنێن و بیخەنە ڕوو. لە كۆتاییدا دەپرسم ئیدریسی بەدلیسی خیانەتكاربوو و یان خەباتكار؟
