میدیەكان خاوەن شارستانیەتێكی گەورەن، بۆ نمونە گۆڕە بەردینەكانی وەك (فەقرەقا)ی نزیك مهاباد، ئەشكەوتی (گارنی)لە سەڵماس و كونە پردێ (ئێوان فەرفادْ )لە نزیك ماكۆ، دوكان داود لە سەرپێڵ زەهاو.(١) ئەشكەوتی (قزقاپان )و (نەوێ )لە كارەكانی مادەكانن.(٢) سەرەڕای گردە شوێنەوارەكانی زێوێ و حەسەنلو و نوش- گیان وسیالك و گۆران و گەنج دەرەو حەسار وگودین وكوبا.(٣) سەرەرای كارە دەستیەكانی هونەری میدیاكان وەكو قاپ و كەلوپەلی زیوین كە وێنەی ئاژەڵ و گیانداریان لەسەرە، لەگەڵ ئەمانەشدا زانایان شارستانیەتی ئەخمینی بە درێژەپێدەری شارستانیەتی میدیا دادەنێن و زۆرجار بە شارستانیەتی (میدی – ئەخمینی)ناویدەبەن، لە راستی دا میدیەكان بناغەی شارستانیەتێكی مەزنیان لە كوردستان دانا لەسەر هونەری گەلانی پێش خۆیان وەك گوتی و ماننا و ئورارتوو. (٤) دوای ئەوەی هێز و توانای میدیاكان گەیشتە پلەی ئیمپراتۆریەت بوونە خاوەن زمانێك كە بەزمانی میدی ناسراوە وەك زمانی فەڕمی دەوڵەتەكە، ئەو زمانەی ئاڤێستای پێ نوسراوە زمانی میدی بووە، پێشتریش نوسینی وێژەو نامەیان هەبووە كە دواتر بووە بناغەی دروست بوونی زمانی كوردی.(٥) ئاینی زەردەشت وەك ئاینێكی سەرەكی وڵاتی میدیا و ئاڤێستا وەك پەرتوكی پیرۆز مامەڵەیان لەگەڵدا كراوە.(٦)
یەکێک لەشاکارەکانی شارستانیەتی سەردەمی میدیەکان دروست کردنی شاری هەمەدانی پایتەختی میدیەکانە کەهەرلەسەردەمی خێڵ ومیرنیشیندا دروستیانکردووە.
هەمەدانی ئێستا هەربەوناوەوەیەولەناوەراستی شارەکەدا قەڵاو پاشماوەی شاری کۆنی هەمەدان وکۆشکی پاشایەتی میدیەکان ماوە.
مێژووی دروستبوونی هەمەدان دەگەڕیتەوە بۆکۆتای هەزارەی دووەمی پێش زاین وەک لەسەرچاوە ئاشوریەکاندا باسی کرواوە بەتایبەتی تیگلاتپلاسەری یەکەم (١١٧٠-١١١٧پ.ز)(٧) زۆربەی سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن هەمەدان پێش دروست بوونی دەوڵەتی میدیا وەک شارێکی میدی ناوەندێکی شارستانی دیاربووە بەتایبەتی سەدەی نۆی پ.ز.(٨) و ناوەندێکی گرنگی چالاکی سەربازی ورامیاری میدیەکان بووە بۆماوەیەکی زۆر تاهاتنی دیاکۆی دامەزرینەری دەوڵەتی مادودووبارەکردنەوەی بەپایتەخت، لێرەشەوە رۆڵی گرنگ وناوبانگی هەمەدان زیاتردەبێت ودەبێتە پایتەختێکی بەهێزو رکابەری ئاشوریەکان.(٩) دوای ئەوەی دیاکۆ هەستا بەیەکخستنی خێڵە میدیەکان لە چوارچێوەیەکی یەکێتی نەتەوەیدا یەکەم کاری گرنگ کە ئەنجامیدا دروستکردنی کۆشکی پاشایەتی میدیابوو لەهەمەدانی پایتەخت کە لە جوانیدا بێوێنە بووەو تەواو جیاوازو سەرسورهێنەربووە و بە قەڵاوشورای گرنگی رەنگاورەنگ دەورەدراوە، بەقەڵای (حەفت حەسار) ناسراوە.
واتە حەوت دیواری هەبووەوهەردیوارێک بەرەنگێک رازاوەتەوە کۆشکەکەش لەهەزار ژوور پێکهاتووەو چەندین شوێنی گەورەوگرنگی هەبووە بۆهەڵگرتن وپاراستنی خۆراک وپێویستیەکانی دەوڵەت، هەروەها کۆشکەکەی لەهاوشێوەی بورجی بابل بووە لەگەورەی وگرنگیدا.(١٠) هێرۆدۆتس دەڵێت(( دیاری کردنی شوینێ بۆکۆشکی پاشایەتی لەهەمەدان بە راوێژ بووە دواجار بڕیار درا لە سەردروستکردنی کۆشکێکی گەورەی شاهانە لەهەمەدان)).
هەروەها بەم شێوەیەش باس لەکۆشکی پاشایەتی هەمەدان دەکات: ((شاری هەمەدان شارێکی گەورەبوو، دیاکۆ کۆشکێکی گەورەی تێدا دروستکرد ولەچواردەوری کۆشکەکەش ماڵی خەڵک هەبوون، دیاکۆ ئەوشارەی وەک پایتەخت ناساند وسەرجەم نوێنەروراوێژکارەکانی دیاکۆ لەوێداکۆ دەبوونەوە، چاویان بەیەک دەکەوت. هەربۆیە شوێنی هەمەدان مانای شوێنی یەکتربینین، یان چاوپێکەوتن دەگەیەنێت دیوارەکانی ئەوشارە درێژ وپان وفراوان بوون، بازنەیەکی پتەوی بەدەوری کۆشک و شاردا پێکدەهینا، ئەندازیاریەکی هونەری گەورەی تێدا بەکارهێنراوە و بۆهەردیوارێک چەندین قولەی سەربازی وچاودێری دروستکراوە، بە مەبەستی بەرگری وهێڵی پاراستنی شارەکە. دیوارەکان یەک لەدوای یەک دروستکراون، ئەمەش لەسەر بەرزاییەک یان گردێک هەڵکەوتوبوو، سەرجەم دیوارەکان بەدیمەنی کاری هونەروشێوازی ئەندازیاری رازاوەبوون. ژمارەی دیاوارەکان حەوتبوون، لەناوەڕاستیدا کۆشکی پاشایەتی ( رۆیال پالاس) هەڵکەوتبوو، لەگەڵ گەنجینەیەکی گەورەدا کەسەرجەمیان بەهونەری جوانکاری بەشیوازێکی جوان رازێنرابوونەوە، هەروەها دیوارەکانی دەرەوەی تاقیان هەبووە و وتاقداربوون بۆشووێنی شەڕ، هەروەها بەئاگروئاگردان رازاوەبوون وەک ئەوانەی ئەسینا وابوون.
دیواری یەکەم رەنگی سپی بوو، دووەم دیوار رەنگی رەشبوو، سێیەم دیوار رەنگی سور(قورمزی)چوارەم دیوار رەنگی شین بوو، پێنجەم دیوار رەنگی پرتەقاڵی بوو، دوو دیوارەکەی تریش بەرەنگی سلڤەر وئاڵتونی رەنگ کرابوون، لەگەڵ ئەوەشدا هەموو ئەمانە بەرەنگی رەنگاورەنگ وکاری هونەری وێنەکێشان نەخشێنرابون. ئەم دوودیوارەش بە دوا دیواری دەرەوەی شارەکە دادەنرێت، چونکە قولەی سەربازیان هەبووە. هەمووئەم قایمکاری لێزانینەش دەگەڕێتەوە بۆ بەهێزی دیاکۆ، کۆشکەکەشی لەبازنەی ناوەڕاستی شارەکەبووە، واتە دیواری یەکەم کەرەنگی سپی بوو لەدەوری کۆشکی پاشایەتی بووە. پاشان خەڵک ودانیشتوان بەدەوری کۆشکی پاشایەتیدا بلاوبوونەتەوە، دوای تەواوکردنی کۆشکەکە لەم شارەدا ئاهەنگی گەورە رێکخراوە، دیاکۆ وەک فەرمانڕەوایەکی دادپەروەر کاروباری بەڕێ دەکردو لەخۆی نەگۆڕا، هەمووئەمانە بەهێزی لایەنی یاسای وکارگێڕی ودەستەڵاداری سەردەمی دیاکۆدەردەخەن.(١١).
بەگوێرەی سەرچاوەئاشوریەکان بۆیەکەم جار ناوی هەمەدان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ( ١١٠٠پ.ز)وەک تیكلات بلاصری یەکەم باسی دەکات بەشێوەی (ئامدانا) یان بە(ئایدانا- هانكمتانا ).(١٢). لەسەردەمی ئاشوری نوێدا بە( ابدانانی ) ( Abadani ) و ( Kur bit ab – Dani).(١٣) لای سەرجۆنی دووەمی ئاشور بە (Agbatana) ( Bit – Daiaakku ) ( اكبتانا ) ( بیت – دیاكو ) هاتووە.(١٤) لای بابلی نوێ بە (Agamatanu) ولای ئارامیەکان بە(Hegmataneh، Akhmetha)(١٥) و لای هێرۆدۆتس بە( اكباتان – أكباتانا )، لەخمینیدا بە ( هكمتانا )(١٦) لەزمانی میدیا دا بەشێوەی ( هانك متانا ).(١٧). ناوی هەمەدان ناوێکی میدیەوگەلانی تربە کاریان هێناوە وەک شارێکی میدی، بۆنمونە لای ئاشوریەکان ( ێ‌مدانه) ( امادانا) بەکارهێناوە بەمانای شوێنی نیشتەجێ مێدیەکان دێت.(١٨) و(Hangmatana) بەردەوام بووە بە (اكبتانا)ی پاتەختی میدی ودواتربووە بە(هەمەدان).(١٩) ناوی هەمەدان(اكباتانا)ی کۆن بەچەندین مانای جیاوازهاتووە بەشوێنی کۆبوونەوەو شوێنی دانیشتن وبازاڕوبەیەک گەیشتنی رێگاکان، هەروەک چۆن زۆرترین کۆبوونەوەورێکەوتنی رامیاری تێدا ئەنجام دراوە، بەتایبەتی کۆبوونەوەکانی هۆزەمیدیەکان وهیزەکانی ناوچەکە.(٢٠).
هەروەها هەمەدان ناوەندیکی گرنگی شاروناوچەکانی تربووە بۆبازرگانی، دواتر گەشەی کردووە بووەتە رێگای گواستنەوەی نێوان رۆژهەڵات ورۆژئاوا.(٢١) ئەم شارە چەندین رێگای سەرەکی وبازرگانی ئەچنەوەسەر. ئەمەش گرنگی خۆی هەبووە وەک رێگاکانی باکوری رۆژهەڵاتی قەزوین وباختریاتا وناوەندی ئاسیا وباشوری هیند.(٢٢) ئەم شارە بەدرێژای سەردەمی میدیەکان وەک شارستانێتێکی گرنگ هەمولایەنەکانی پێشکەوتنی تێدابەدی دەکرێت. پاشاکانیان ویستی گەشەکردنی شارستانیەت ودەرکەوتنی پایتەختەکەیان هەبووە وەک ناوەندێکی بەهێزی رامیاری.
سەرەڕای خزمەتکردنی زۆری شارەکە هەوڵیان داوە وەکو لایەنی سەربازیش بەهێز دەرکەوێت وەکو مانایەک بۆنەمری وناویان هەربمینیتەوە.(٢٣) بۆیەکەم جارلەلایەن (دی مۆرگان)ەوە پشکنین بۆگردی (هەگمەتاین-هەمەدان)کراوە لەساڵی ١٨٩٦، دوای ساڵی ١٩١٣دەستەیەکی شوێنەواررناسی بەسەرۆکایەتی (تشارلز فوسی) کاری تیداکراوە. پاشان بۆماوەیەکی زۆر کاری تێدانەکراوە تاساڵی ١٩٦٩بەهۆی ئەوەی شارە نوێەکە لەسەرشوێنەوارەکە دروستکراوبوو، دواتر ئەوەش راگیرا تا ساڵی ١٩٨٣لە پاشاندا دەستیان بەکارکردەوە لەساڵی ٢٠٠٧ هەتائەمرۆش بەردەوامەو چاوەڕێی دەرئەنجامی زیاتردەکرێت.(٢٤) لەگەڵ ئەوکارانەشدا هەست بەکەمتەرخەمی دەوڵەتی ئێران دەکرێت لەوکارەدا، چونکە ناسنامەی میدی وکوردستانەو هەوڵی لەناوبردنی دەدات وەک چۆن لەشاریکی کوردیە کردیانە فارسی وبەتەواوەتی بەفارسکراوە. لەئەنجامدا جگە لەپاشماوەی شاری کۆنی هەمەدان وکۆشکی پاشایەتی چەندین شتی تری تێدادۆزراوەتە کەبۆسەردەمی جیااز وگرنگتریان سەردەمێکە بەناوی هەگمەتان، هەروەها دۆزینەوەی پەیکەری شێرێک کە لەدرەوازەی شارو بەردەم کۆشکی پاشایەتی دانراوە، بەڵام بەداخەوە زۆری شکاوە.(٢٥) هەروەها دۆزینەوەی تابلۆیەکی زێڕ نوسراو بەخەتی میخی سومەری کەجێی سەرسورمان ولێکدانەوەی زیاترە.(٢٦).
سەرچاوەکان:
(١)حبیب الله تابانی: هاو نەتەوەی قەومی كورد و ماد، بەرگی١، چ١ ، ل242.
(٢)عبدالرقیب یوسف : شوێنەوارەكانی نەوێ لە شاخی سورێن ، ل 15-38.
(٣)Calmeyer,P، MesopotamaandIran.p340.
(٤)فاتح عبداللە محمد : العلاقات السیاسیە و العسكریە بین الاشوریین و المیدیین، جامعە السلیمانیە ، 2008 ، ص 107.
(٥)بەهزاد خۆشحالی:فیلۆلۆجیای زمانی كوردی ومێژووی كوردستان ،چ1، 2008،ل238.
(٦) دیاكۆنۆف: مێژووی ماد لەزنجیرەی كامبرج،وە،عوبید سورخانی ،2013،ل120-121.
(٧)Grason , A . K. Assyrian Rulers of the Early First Millennim B . C .Vol ( I ) landan ROO 2 . P37.
(٨) Grishman R.,Iran .P . 90.
(٩) Huart, Clement. Ancient Persian and Civilization Iranian . 1972 . p.29٩).
(١٠) Custis,J, p62-63 31.
(١٢)Herodotus; The Persian Wars,George Rawlinson ,1942,First Book , p56-57.
(١٣) Parpola, Simo, Neo – Assyrian Toponoms, 1970 , p 2.
(١٤) فاتح عبداللە محمد : ص ٢٠٩.
(١٥) Yaghoub Mohammad: Preliminary Report of the16th Season of Excavations at Tepe Hegmataneh; Hamedan , University of Tehran, Tehran,: 21/ 07/ 2012 )p1-3.
(١٦)Clement.Huarti Ancint porsia and civilization, p 29.
(١٧) دیاكونوف ، میدیا ، ص719.
(١٨) ادریس محمد حسن ، ص 30 .
(١٩).E.Herzfeld.p23.
(٢٠)دیاكونوف ، میدیا ، ص 260.
(٢١).E.Herzfeld.p23.
(٢٢) سامی سعید واخرون: ایران والاناچول، ص 93-94.
(٢٣)Fisher,W,B,.”EarlyManIran”,TheCambridgehistoryofIran,Vol(I),Part(2),Cambridge, 1968,p399.
(٢٤)Yaghoub Mohammads: Tepe Hegmataneh, p1-3.
(٢٥) كریشمن: ایران ازاغارتا اسلام: ص 121 .
(٢٦) سامی سعید واخرون: ص 95 .
