بەگرتنبەری ڕێبازی سەردەمیانەو پشتكردنە دیاردەیی چەكداری‌و شۆڕشی خوێناوی كە لە سەرەتای سەدەی ڕابوردوو مۆدێلێكی تازەبوو لەم شارەدا گیراوەتەبەر.
هەڵبەتە ئەم شێوازی كاركردنە لەسەرەتای درووست بوونیدا هاندانی ئینگلیزەكانی تیادابووە بۆ ئەوەی خەڵكی سلێمانی سەرقاڵی مۆدێلێكی تازەی سیاسەت بكات كە خۆیان بتوانن لەنزیكەوە چاودێری بكەن، خۆیان‌و وڵاتەكەش لەشەڕو ئاژاوەی گەورە بپارێزن، چونكە خەرجی هەر ڕۆژێكی شەڕكردن لەگەڵ خەڵكی شۆرشگیڕی ئەم شارە زۆر زەرەری لێداون‌و زۆركەوتووە لەسەر خەرجی‌و میزانیەی لە رۆزكی دوای جەنگی جیهانی یەكەم.
ئەمە جگە لەزڕاندن‌و لەكەداركردنی ناوبانگی سیاسەتی ئینگلیز لەناو كۆمەڵەی گەلان…باشترین ڕێكار بڵاوكردنەوەی بیری دامەزراندن‌و خەباتی مەدەنی بووە لە رێگەی كۆمەڵەو ڕێكخراوەكان.
ئەمە سەڕرای ئەوەی جۆرێك لەپەرتەوازەی لە بیروڕای خەڵكی دروستكرد‌ووە‌و بەشێك لەخەڵكی ئەم شارە لەگەڵ دژایەتی ئینگلیزەكان بوون‌وهەندێكیش ئینگلیزەكانیان بەفریادڕەس‌و بەشداری لە ئێراقی عەرەبی بەچارەنووس ساز داناوە …
بونی بیرورای جیاواز بەرهەمی كاری جیاوازی لێبۆتەوە‌و ئەمەش وایكردووە لەكوردستاندا نەتوانرێت ستراتیجێكی نیشتمانی‌ونەتەوەی دابنرێت، لەگەڵ ئەوەی هەركەسە خۆی‌و گروپ‌و دەستەكەی بە دڵسۆزی خاك‌و وڵات زانیووە، بەڵام نەبونی ستراتیج ئەوەیە لەپێشدا شۆڕش‌و دژایەتی كردنی ئینگلیز و ئێراق و پاشان وازهێنان و پشتگیری نەكردنی شۆڕش بەشێوەیەكی گشتی لەدوای ئەوە دامەزراندنی كۆمەڵە و ڕێكخراوەكان و داكۆكی بەشێوازی مەدەنی دەبینین، بەڵام لە دوای نیو سەدە لەخەباتی مەدەنی دیسانەوە ڕێكخراوی چەكداری درووست بۆتەوە، پەنایان بردۆتەوە بۆ شۆڕش و خەباتی چەكداری دژی دەسەڵات لە بەغداد.
درووستبوونی دیاردەی چەكداری و شۆرش دوای شۆڕشی شێخ مەحمود لای من شكستكی تێگەشتن و سیاسەت و بەشداری ئیدارەی كوردبووە لەبەغدا ئەمان ئەوەندەی شێخ مەحمودیان پێنەكراوە، چونكە شەڕی نێوانیان لە شۆرشی ئەیلولی سالانی شەست گەشتە ئەوەی لولەی تفەنگ بكەنە یەكتر و بەئاشكرا یەكتری ناشرینكەن و دیاردەی چەكداری زیاتر بڵاوكرایەوە لەناوخەڵكدا لەڕوكاری بەرهەمەوە نەیانتوانی بەقەدئەوەی شێخ مەحمود ڕێكەوتن‌و تێگەیشتن بكەن لەگەڵ زلهێزێكی وەكو بەریتانیا‌وحكومەتی ئێراقی، بەڵام هەرئەوانەی دوای شێخ مەحمود بەشداربوون لە ناشرینكردن‌و بێ بەهاكردنی ئەو دەسكەوتانەی شیخ مەحمود بەدەستی هێنا لەچەندین رێكەوتننامە لەگەڵ حكومەتی مەلیكی و ئینگلیزكان، كاتێك خەلكی لەناو كوردا بونە كەواسوورەی بەر لەشكری حكومەت. پاشان ئەو كاسانە نەیانتوانی گەشە بەو مافانە بدەن و داكۆكی لێبكەن و زیادی بكەن… حكومەتیی ئێراقی لەباری بردن…
بۆ ئەو مەبەستەی هەمانە دەبینین كە مێژووی دامەزراندنی یەكەم كۆمەڵە لە سلێمانی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵەكانی بیستی ئەم سەدەیە، ئەوەش ڕەنگدانەوەی ئەو كۆمەڵەو پارتانەبوو كە لە توركیای عوسمانی هاتبوونە ئاراوە، لەئەنجامی هەڵكردنی شەماڵی دیموكراسی كە لە ئەوروپاوە بەرەو شاری “ئەستەمبوڵ”هەڵی كردبوو.
ئەو كەسانەی لە توركیاوە گەڕابوونەوە بۆ سلێمانی ناودەبران بە(منەوەر)ئەم كەسانە زۆربەیان بیروڕای نوێیان لا گەڵاڵە ببوو ئەیانوویست لە شارەكەدا بڵاویكەنەوە‌و ئیش‌وكاری پێبكەن‌و شتێكی نوی بهێننەئاراوە، لەو كەسانە(مستەفا پاشای یاموڵكی، پیرەمێرد، ئەمین زەكی بەگ، تۆفیق وەهبی، ڕەفیق حلمی، حسین نازم…).
“شێخ لەتیفی شێخ مەحمود” لە یاداشتەكەیدا باس لەوە دەكات كە دوو پارت لە سلێمانی هەبوون لەو ڕۆژگارەدا، ئەوانیش بریتی بوون لە(پارتی نیشتمانی كوردی)كە مەبەست لەدەستەی منەوەرەكانە، گوایە داوای دامەزراندنی حكومەتێكی كوردیان كردوەكە پەیوەندیان لەگەڵ ئینگلیز باش بێ، ئەمانەش پێكهاتوون لەكۆمەلێك خەڵكی جیاواز لەپیشەوئیش‌وكاردا وەكو بازرگان‌و ژمارەیەك لەئەفسەر‌و منەوەری سەردەمی تورك‌و ئینگلیز كەپێشتر لەبواری سیاسەت‌و دوڵەتداری عوسمانلی فەرمانبەر بوون و ئیش و كاریانكردبوو.
دەستەی دووەم بریتیبون لە (پارتی ئیسلامی كوردی)كە مەبەستی تورك خواكانە‌و دژ بە ئینگلیزبوون و ئەیانویست لەگەڵ توركدا ڕێكەون، بەمەرجێك دان بەسەربەخۆیی كوردا بنێت، ئەندامانی ئەم پارتە لە پیاوانی ئاینی‌وعەشایەر‌و”شێخ مەحمود”وژمارەیەك لەكۆنە ئەفسەری كوردی نێو سوپای تورك پێكهاتبوون.
ململانێی نێوان ئەم دوو دەستەیە لە سلێمانی دا زۆر قوڵبۆتەوە تەنها لەبواری سیاسەتدا نەبووە بەڵكو لایەنی تری گرتۆتەوە.پێویستە ئەوەش بیڵێین جگەلەوەی كەسانی هەلپەرست‌و بەكرێگیراو‌و كاسەلێس لەدەوروبەری ئەوانەی خاوەن فكرەبو‌ون كۆبونەتەوە، تاكو بگەنە مەرامی تایبەتی خۆیان كە بە پێچەوانەی ئەو كەسانەبوون كەخوازیاری ئەوەبوون كوردستان ڕزگاركەن‌و ببنەخاوەنی حكومەت‌و دەسەڵاتی خۆماڵی.
واتە سەد ساڵ لەمەوبەر بەشێك لەخەڵكی ئەم شارە بەشێوەیەك وایان بەباش زانیووە خۆیان لەگەڵ ئینگلیزكان بگونجێنن، یاخود هەندێكی تر بە پێچەوانەوە وایان بەباش زانیووە لەگەڵ توركەكان ڕێكەون‌و هاوكاری وەرگرن بۆ درووستكردنی حكومەتێكی كوردی.
لەم بورادا هەندێ هەوڵدراوە بۆ درووستكردنی كۆمەڵەو ڕێكخراو بۆ خزمەتی كوردو كوردستان‌و شارەكە، لەوانە مەبەستیان داوای مافی ڕەوابووە، بەڵام ئینگلیزەكان‌و حكومەتی ئێراقی ڕێگایان پێ نەداون.
وەك”جەمعیەتی پێشكوتنی كوردان” كەهەر زوو لەلایەن سیخوڕەكانی ئینگلیزەوە ئاشكرا دەكرێ‌‌و لەباردەبرێ ئەم هەوڵەش لە” 7 كانوونی دووەمی ساڵی 1926″ دابووە.
سەرەڕای ئەو هەموو فشارە زۆرەی حكومەت خستوێتیە سەر شاری سلێمانی لە ساڵانی سیەكانی سەدەی ڕابووردوو، بەڵام هێشتا سلێمانی ناوەندێكی ڕكابەری جموجوڵی سیاسی بووە.
تەنانەت لە نێوان هەردوو جەنگی جیهانی واتە لە 1914 بۆ 1946 نزیكەی”10″كۆمەڵەو ڕێكخراوی سیاسی لەباشوری كوردستان هەبوون، كەناوەندی درووستبوونی زۆربەیان لەشاری سلێمانی بووە، تەنانەت زۆربەیان سنووری چالاكیان شاری سلێمانی بووە، تەنها كۆمەڵەی”هیوا، داركەر”نەبێت لەسەرتای دامەزراندنیان لە كەركوك هاتونەتە ئاراوە‌و پاشان سلێمانی گۆڕەپانی چالاكیان بووە.
لەم بوارەدا مامۆستا “ئەحمەد خواجە” ڕێكخراوە نهێنیەكان بە پێنج دەستە دائەنێ كە بەپرۆگرامەوە كەوتونەتەكار بۆ بەرهەڵستی ئینگلیزەكان و “جەمال عیرفان”سەرۆكایەتی كردوون كە ئەمانەش بریتی بوون لە ڕێكخراوەكانی (بەرزی وڵات، كوردستان، گزنگ، فیداكارانی كورد، وەتەن پەروەران)واتە كاری ڕێكخراوەیی‌و ژیانی سیاسی‌و پارتایەتی لەسلێمانی و باشوری كوردستان لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم‌و پاشان قۆناغێكی تازە‌وبیروڕای ئازادی و چەپگەرای لەدوای جەنگی جیهانی دووەم سەری هەڵداوە.
هەوڵئەدەین ئەو كۆمەڵە و پارت و ڕێكخراوانە بەپێی مێژووی درووست بوونیان یان كردنەوەی لقیان دەستنیشان بكەین و ئامانجمان دەرخستنی بیروڕا و مەبەستی دامەزراندنیان بخەینەڕوو وەك لە بەڵگەكاندا چۆن هاتووە ئاوا وەكو خۆی بینووسینەوە بەكورتكراوەیی، لەم بابەتەدا مەبەستم جوڵانەوەی مەدەنی و فكریە زیاتر نەك ناوبردن و پیاهەڵدان یاخود بەپێچەوانەوە.
1-كۆمەڵەی ئیتحاد‌و تەرەقی- لقی سلێمانی:
كۆمەڵەی ئیتحاد‌وتەرەقی لەسەردەمی خەلافەتی عوسمانی شۆڕشی مەشروتەیان بەرپاكردوو ئەم كۆمەڵەیە لقیان لەهەموو شارەكانی دەوڵەتی عوسمانی هەبووەو بەشێوەی ئۆپۆزسیۆن بوون. لقێكیان لەسلێمانی كردۆتەوە بەفەرمانێكی هەرێمی موسڵی كۆمەڵەی ئیتحاد‌وتەرەقی لە 20/12/1908 دەستەی دووەمی دەست بەكاربوون لە سلێمانی، بەڵام مۆرەكەی سلێمانی رۆژی 11/7/1908 لەسەرە، ئەم كۆمەڵەیە لە دەوڵەتدا توانیان كۆتایی بەدەسەڵاتی خەلافەت و دەوڵەتی عوسمانی بێنن و لە ساڵی 1909سوڵتان “عەبدولحەمید”یان لەسەركورسی دەسەڵات لابردوو ناچاریانكرد دەست لە كار بكێشێتەوە. لە دەستەی دامەزرێنەری ئەم كۆمەڵەیە “ئیسماعیل حەقی بابان”بووە لە ساڵی 1908 پۆستی وەزیری مەعەریفی لە دەوڵەتی عوسمانلی وەرگرتووە، لایەنگری ئەو سیاسەتەبووە كە دەبێت دەوڵەتی عوسمانی لەچوارچیوەی دەوڵەتی دەستوری بمێنێتەوە ریگەنەدرێت بزوتنەوە ناسیونالستەكان سەربەرزكەنەوە بەئاشكرا لە”رۆژی كورد”بیروڕای خۆی لەوبارەیەوە نوسیووە.
لە سەرەتادا داوایان لە شیخ سەعیدی حەفید كردوە بچێتە ریزی ئەم كۆمەڵەیە و بێتە سەرۆكی لقی سلیمانی، بەڵام قبوڵی نەكردووە و رەزامەند نەبووە لەبەرئەوەی خۆی بەوەلا و دۆستی سولتان زاینیوە، چونكە مۆری رێگەپێدانی سوڵتانی لابووە وەك ئەو پەیوەندیەی هەیانبوو پێشتر لای نەنگ بووە، لەئێستادا پشتی تێكات كە گڵۆڵەی سوڵتان كەوتۆتە لێژی و دژی بێ و بچێتە ناو كۆمەڵەیەكەوە كە دژی سوڵتانن… بۆیە ئەوانەی دژی شیخ سەعید بوون بەفرسەتیان زانی چونە كۆمەڵەكەوە و لەوێوە بەرنگاری بونەوە.
دەم راستی ئەم كۆمەڵەیە ئاغا فتح اللەی چەلەبی بووە، ئەندانەمەكانیان بەزۆری بازرگانان‌و فەرمانبەران بوون. ئەندامانی ئەم كۆمەڵەیە لەسەرئاستی ناوخۆی سلیمانی ئەو كەسانەبوون كە یەكەمین هەوڵیان بۆ ئەوە بووە بەزۆری و بەتایبەتی كاریان لەسەر دژایەتی شێخ سەعیدی حەفید و بنەماڵەكەیان كردووە.
2-كۆمەڵەی سەربەخۆیی كوردستان (جمعیە أستقلال كردستان) :
مامۆستا ڕەفیق حیلمی لەیاداشتەكەیدا دەڵێ ئەم كۆمەڵەیە لەكاتی دوورخستنەوەی “شێخ مەحمود”دا پێكهاتووە بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆ شاییەی لەسلێمانی لەئەنجامی ئاوارەبوونی شێخدا پەیدابووە. شیخ لەتیفی حەفید هەلبژێراوە بەسەرۆكی كۆمەڵە.
3- جمعیەتی كردستان:
وەك سەرچاوە ئاماژەدەكەین بەڕۆژنامەی “بانگی كوردستان”ژمارە(1)ڕۆژی”2/ 8/1922” هەروەها ژمارە(118)ی ڕۆژنامەی “پێشكوتن” لە”27/7/1922″ دا هاتووە:
دامەزرێنەری ئەم ڕێكخراوە(مستەفا پاشای یاموڵكی)بووە، ئەو ڕاستیەی نەشاردۆتەوە كە “جەمعیەتی كوردستان”بەیارمەتی و ڕێگەپێدانی “بەریتانیا”لە سلێمانی پێكهێنراوە، یەكەم كۆمەڵەبووە لە كوردستانی باشور دامەزراوە ئیمتیازی ڕۆژنامەیەكیشیان وەرگرتوە بەناوی (بانگی كوردستان)لە ڕۆژی “21/7/ 1922″لە مزگەوتی”سەیدحەسەنی موفتی”كۆبونەوەكراوە و لە هەڵبژاردنێكی نهێنی دا “13”كەس بەنهێنی دەرچوون.
4- جەمعیەتی مودافەعەی وەتەن :
وەك ئەوەی ئاماژەی بۆ كراوە لە”ژیانەوە”ی ژمارە”17-16″لەڕۆژی 19/2/1925بە هاندانی بەریتانیا كۆمەڵەیەكی سیاسی ئاشكرا لە سلێمانی درووست بووە، بەمەبەستی بەرگریكردن‌و ڕێگرتن لەداخوازیەكانی توركیا لەولایەتی موسڵ، لەهەڵبژاردنێكی ئاشكرا “ئەحمەدبەگی توفیق بەگ”بە سەرۆكایەتی هەڵبژێرا‌وە و بەئەندامێتی 17 كەسایەتی شاری سلێمانی، لە پرۆگرامەكەیاندا بەئاشكرا داوای پارێزگاری سنووری نیشتمانی ئێراقیان كردووە، كە ویلایەتی موسڵ تەواوكەریەتی، بانگەواز و بەیاننامەیان بڵاوكردۆتەوە و داواكاری چونە پاڵ ئێراقیان كردووە.
داواكاریان لە خەڵكی شارو ناوچەكە كردووە گۆێڕایەڵیان بكەن، هەركەسێكیش ئەم بیروڕایەی نەبووایە بەسەرپێچی كار و خائن و دوژمنی نیشتمان لە قەڵەمیان داوە، ئەم كۆمەڵەیە دوای تەواوبونی كێشەی موسڵ هەڵوەشاوەتەوە و نەماوە. لەخۆیدا دامەزراندنی ئەم كۆمەڵەیە بە ڕێنمایی و هاندانی ئینگلیزەكان بووە.
ئەوەی جێگەی تێڕامانە ئەوەیە، ئەوەی لەگەڵ گروپێكی دیاریكراو نەبووایە بە پێچەوانەوە بیروڕای هەبوایە بەدوژمنی گەل ناویان بردووە كە بەداخەوە تاكو ئێستا ئەو بۆچونە هەر بەردەوامە لەناو كایەی حیزبی‌و سیاسیەكەدا.
5- جەمعیەتی پێشكەوتنی كوردان:
دوای هەڵوەشاندنەوەی جەمعیەتی مودافەعەی وەتەن لە ساڵی 1926 ئەم كۆمەڵەیە وەك كۆمەڵەیەكی سیاسی نهێنی لەپڕۆگرامەكەیاندا باسی “حقوقی مەشروعە”یانكردووە، ئامانجیان بەدیهێنانی مافی ڕەوای گەلی كوردبووە و سەرەڕای بڵاوكردنەوەی زانست و ڕوناكبیری. دەوڵەتی بەریتانیایان بەڕابەری خۆیان زانیووە، بەڵام هەر زوو ئاشكرابوون و نوسخەی پرۆگرامەكەیان دراوە بە موتەصەرف.
6- كۆمەڵەی زانستی كوردان:
ئەم كۆمەڵەیە رۆڵی بەرچاوی گێڕاوە لە خوێندەواركردنی خەڵكی كاسب و بەتەمەنەكان، توانیویانە خزمەتێكی زۆربكەن لە پەروەردە و فێركردنی خەڵكی ئەم شارە بەبێ جیاوازی تەمەن‌ورەگەزی، وەكو ئەوەی پیاوان‌وژنان، كوڕان و كچانیان فێری خوێندەواری كردووە، ئەمە سەرڕای ئەوەی خولی فێربوونی پیشەیی وەكو دارتاشی و بەرگدرویان كردۆتەوە و زۆربەی كاتی فێربونیان لەگەڵ دەرفەتی خەڵكی گونجاندووە وەكو ئەوەی ئیواران تاكو شەوان خولی فێربوونیان بۆخەڵكی كاسب و ئەهلی بازاڕكردۆتەوە.
وەك بەڵگەی دامەزراندنی لەڕۆژنامەی (ژیان)ی ژمارە(11)ڕۆژی یەكی نیسانی ساڵی”1926″ مژدەی پێكهێنانی “جمعیەتی زانستی كوردی”تیادایە بەمجۆرە ئاماژەی بۆ دەكات:
پرۆگرامی جەمعیە:
1- ناوی جەمعیەت (جمعیەتی زانستی كوردانە‌و مركزی لیوای سلیمانیە)
2- مقصد جەمعیەت: تعمیم و علم و معرفتە لە كوردستان بەپێ ی ئەم وسائتە:
- بەنشری غزتەو رساڵی موقتە
- بەترجمەو تالیف‌و كتیب نوسینەوە‌و سائرە.
- مكتب كردنەوە‌و اجرای تدریسات بە ڕۆژ‌و شەو
- بە صورەتی محازەرە اهالی تنویركردن
- بو اكمال تحصیل بۆ ممالك مترقیە قوتابی ناردن
- جمعیەت احوالی تاریخیە،جغرافیە، انتوغرافیەی كوردان بەصورەت مخصوصە تدقیق و محصولی مساعی نشر دەكا.
- جمعیەت بۆ تامینی محبت‌و موانست لە مابەینی اهالی‌و حكومەتداو بو تقویە روح اتاعت بە صورت مخصوصە‌و بە واستە‌و واعزان مخصوص پند‌ونصیحەت اجرا دەكات.
- جمعیەت بە هیچ صورەتێك لەگەڵ سیاسەتدا خەریك نابی.
تبلیخ حزرتی متصرف بۆ جنابی رمزی افندی حاجی فتاح، رفیق افندی محامی، فائق بگ معروف بگ.
اوا صورت تحریرات وزارت جلیلە داخلیە ژمارە (2571 ) رۆژی 24 شباتی 1926 لگل صورەتێكی ئەو پرۆغرامە كەوا تصدیق اعادە كراوەتەوە بە پێچراوەی نیچراوەی نێرا.بە پێی مغادی مساعدە فەرموراوە بۆ تاسیسی جمعیەتی زانستی بنائ علیە موافق أ‌و أمر‌و پرۆغرامە أتوانن مباشرت بفرمو ن ایتر احترام. متصرفی لوای سلێمانی
صورەتێكی بو: وزارت،معالی وەزیری داخلیە،سعادتما ب جنابی مفتشی أداری، جناب معاون مدیر پولیس.
هیئەتی أدارەی ام جمعیەتە لە شەوی 13 نیسان 926 لە دائرەی بلدیە اجتماعی كرد ئەمانە هەڵبژێران:
رئیس: أحمد بگی متصرف.
نائب: حاكم متفرد جمال بگ بابان.
اعزا: شێخ مصتفی قازی،حمەی اورحمان اغا، عزت بگ، وسمان پاشا، غفور اغا، رمزی افندی،محاسب فائق بگ مارف بگ،معتمد رفیق افندی محامی.
جێگەی خۆیەتی ئاماژە بەهەوڵی كۆمەڵەی زانستی كوردان‌و هەوڵی چەندكەسێك بكەین وەك ئەوەی لە هەفتەنامەی”ژیان”ی ژمارە 15رۆژی 6 مایسی 1926 ئاماژەیكردووە بە:
” أگاداری ـ جمعیتی زانستی لەروژی جمعەوە كە أكاتە 7 مایس926 بە كمال شرف دەرگای درسخانەی بۆ خویندەوارانی كوردان أكاتەوە. اوكسانەی ارزو ومیلی تحصیلیان هیە لەو تأریخەوە هەمو رۆژیك لە سعات 9 رۆژئاوایی یەوە هتا سعات 12 بو قید‌و قبول مراجعت بە مركز جمعیت كە “خانوی حمەامین بگە بكات… بەشەو تدریسات‌و درس ادری… اوكەسانەی ارزوی تدریس‌و فیربونیان هیە ابی عمریان لە هەژدە سال كمتر نەبی صاحب حسن اخلاق بی …”.
ئیش و كار و خزمەتگوزاری تری “جمعیتی زانستی”لە بواری ڕۆشنبیریی و پێویستی خەڵكی بۆ فێربوونی زمانی عەربی هەوڵی داوە لەو بوارەدا وانەی عەربی بڵێنەوە. وەك ئەوەی هاتووە لە ژمارە24 هەفتەنامەی “ژیان” لە نوسراوێكی بە ناونیشانی:
“اعلان ـ لەجمعیتی زانستی دا درسخانەیك اكریتەوە بۆ فێركردنی زمانی عربی هركس تالبە فیری ام زمانە بیت مراجعت بە مركز جمعیت بكات. معتمد جمعیت.”.
لەساڵی1930دا “جەمعیەتی زانستی كوردان”لە قوتابخانەی “زانستی ئێواران”هەوڵیانداوە ژنان و كچان فێری خوێندەواری و ئیشی دەست بكەن، هەر لەناو ئەم بینایەدا، بەڵام شێوازی دووەم كە خەمخۆرانی شار وەك داهێنانێك كردویان كردنەوەی”مەكتەبی زانستی شەوان”بووە، خەڵكی بەشێوەیەكی گشتی تیایدا فێری خوێندن و نوسین بوون، بەتایبەتی ئەو كەسانەی بەڕۆژ خەریكی ئیش و كار و كاسپی بوون، یاخود تەمەنیان ڕێگەی نەداوە لەخوێندنگەكانی میری بەڕۆژ بخوێنن. لەساڵی1936 تاوەكو 1938 مامۆستا سالح قەفتان سەرۆكی كۆمەڵەكە و بەرێوەبەری قوتابخانەی زانستی بووە، بەڵام حكومەت كێشە و گیر و گرفتی بۆ كۆمەڵەی زانستی دروستكرد‌وە و لەكۆتایی ساڵی1938 لەسەر دەستی موتەسەرفی سلێمانی “مەجید یەعقوبی”كە كەسێكی بەڕگەز توركمان بوو ئەم مەكتەبە “قوتابخانە”یەشی لەگەڵ كۆمەڵەكەدا داخستووە.
7- كۆمەڵەی زەردەشتی:
لەسەر دامەزراندنی ئەم كۆمەڵەیە دوو بۆ چوونی جیاواز هەیە كە ئاماژەی بۆ دەكەین:ـ
یەكەم/ “مستەفا سائب”دەڵێ ئەندازیاربووم لە بەغدا گەڕامەوە سلێمانی ساڵی”1926” لەگەڵ چەند لاوێكی نیشتمانپەروەر كۆمەڵەیەكی نهێنیمان دامەزراند (كۆمەڵەی زەردەشتی)خۆم بوم بە موعتەمید.
دووەم/ “شێخ سەلام”ی شاعیر دەڵێ ئەم كۆمەڵەیە لەساڵی”1928” دامەزراوە و من بوومە موعتەمید.
دوای ئەوەی “شێخ مەحمود”بەدانانی ئەم كۆمەڵەیەی زانی داوای لێكردن ببێتە ئەندام لە كۆمەڵەكە، ئەوانیش كردیان بە سەرۆكی فەخری كۆمەڵەكە، مەڵبەندی سەرەكیان لە بەغدا بووە.
لقی لە سلێمانی و هەولێر هەبووە، ئامانجی سەرەكیان خود موختارێتی ئیدارەبووە، وایان بەباش زانیوە جم و جوڵ و چالاكی ڕێكخراوەكەیان بگوازنەوە بۆ شاری سنە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، بەنیازیش بوون ڕۆژنامەی زمان حاڵی كۆمەڵەكەیان لەشاری سنە چاپ بكەن بەناوی (سخن)، پەیوەندیەكی فراوانیان هەبووە لەگەڵ كوردەكانی بەشی ئێران و سوریا و لوبنان، ئەم كۆمەڵەیە لەساڵی”1929″ ئاشكراكراوە لەلایەن ئینگلیزەكانەوە. قەدەغەیانكردووە‌و كەوتونەتە دوورخستنەوەی ئەندامەكانیان.
8- لقی خۆی بوون لە سلێمانی :
ساڵی”1927″ لەهاوینە هەواری”بحمدون” لە لوبنان سەرانی چەند ڕێكخراوێك و چەند كەسایەتیەكی كورد و ئەرمەن كۆنگرەیەكیان بەست و ماوەی”45″ڕۆژی خایاند، لەئەنجامدا ڕێكخراوی خۆیبوون درووست بوو، كە ڕێكخراوێكی سیاسی گەورەبوو هەوڵی دا لەسەربنەمایەكی نەتەوایەتی خەبات بكات. دوو كەس لە دامەزرێنەری ڕێكخراوەكە خەڵكی شاری سلێمانی بون (كەریم شەلوم و كامیل حەسەن)كە یەكێكێان ئەفسەرێكی سوپای ئێراقی بووە لە بەغداوە بەڕێكەوتووە بەرەوئەوێ، خۆیبوون لەزۆر شوێن لقی هەبووە.
خۆیبوون لەشاری سلێمانی لقێكی هەبووە كەناوە نهێنیەكەی “شوعبەی فیدائی ژمارە یەك”بووە، ئەندامانی لق زیاتر لە هەژدە كەس بوون و نهێنی خۆیان هەبووە بۆ ئەوەی ئەندامەكان یەكتری بناسن.
9- كۆمەڵەی فیدای وەتەن (فدائی وگن) :
ئەم كومەڵەیە لەساڵی 1935 بەسەرۆكایەتی “حەمەی ئەوڕەحمان ئاغا” لەسلێمانی درووست بووە، تاكو ساڵی 1936 بەردەوام بووە.
10- كۆمەڵەی برایەتی”برایی”:
لە ڕۆژی10/ئازاری/1937 لەماڵی شێخ لەتیفی شێخ مەحمود دامەزراوە، لە‌وكاتەدا “شێخ مەحمود” لەبەغداد دەستبەسەربووە، بەڵام دەستەی دامەزرێنەر بەسەرۆكی فەخری دایانناوە. دروشمی ئەم كۆمەڵەیە لەناو بەیداخەكەدا بریتی بووە لە “دوو خەنجەری دەسك ماهی ڕاست‌وچەپ، گوڵە گەنمێك لە سەرەوە‌و گەڵا توتنیك لەخوارەوەی خەنجەرەكان”بووە، لەسەر بەیداخەكە “ئاڵا” كە نوسراوە كۆمەڵەی برایەتیی كوردستان.
هەڵبژاردنی ناوی برایەتی لەو ڕۆژگارەدا بۆ یەكخستنی چین‌و توێژەكانی ناو سلێمانی‌و كوردستان بوو. هەرچەندە چالاكیەكانی لەسنووری شاری سلێمانی دەرنەچووبێت. لەگەڵ ئەوەی دەڵێن حوزنی موكریانی پەیوەندی بەچەند ئەفسەرێكی هەولێری یەوە كردووە.
ئامانجی سەرەكی كۆمەڵەكە بریتی بووە لەكوردستانێكی سەربەخۆ‌و بەدیهێنانی مافەكانی كورد. كۆمەڵەیەكی نهێنی بوون، شێوازی ڕێكخستنیان بەشێوەی شانە و پۆل بووە. ئەم كۆمەڵەیە سەرۆكی بەردەوام و جێگیریان نەبووە، لە هەركۆبوونەوەیەكدا كەسێك بەڕێوەی برد‌ووە‌و ڕۆڵی سەرۆكی بینیوە. ئەمەش باشترین شێوازی دیموكراسیە. هەوڵیانداوە چەند كەسێكیان بگەنە ئینگلیزەكان‌و داواكاری كۆمەڵەكەیان بگەیەنن، بەڵام ئەمەش بێ سوود بووە، چونكە ئینگلیزەكان پێیان وتون ناتوانن هیچ بۆ كورد بكەن.
لەبواری چالاكیدا جاروبار بەیاننامەیان بڵاوكردۆتەوە بەشێوەی دەستنووس دژی حكومەت‌و هەر دیاردەیكی ناشرینی ناوشار، وەك بەیاننامە دژی بازرگانەكانی سلێمانی كە لە ساڵانی جەنگی جیهانی دووەم هەڵساون بەگران فرۆشتنی ئازوخەو كەلوپول.
هەروەها داواكاربوون لەخەڵكی كەناوی كوردی بۆ شوێنەكانیان بەكاربێنن‌و بەزمانی كوردی بنووسن نەك بەزمانی عەرەبی، هەورەها لەبواری كاری ڕوناكبیری‌و ڕۆشنبیریدا لە كۆتایی ساڵی چلەكاندا كتێبخانەی”ئازادی”یان لەبەردەركی سەرای سلێمانی دامەزراندووە.
لەم كتێبخانەیەدا سەرجەم ڕۆژنامەو گۆڤار‌و كتێبی ئەو سەردەمە دەستكەوتو‌وە، ڕۆشنبیران و نیشتمانپەروەران لێرەدا چاویان بەیەك كەوتووە. بەڵام لەساڵی 1945 خاوەنی كتێبخانە”مەحمود ئەحمەد”گیرا‌وكتێبخانەكەش داخراوە. هەوڵێكی تری ئەم كۆمەڵەیە هاوكاریكردن‌و ئازادكردنی “حەمەرەشیدخانی بانەو مەحمودخانی دزڵی و چەند كەسێكی تر‌و مەلا مستەفای بارزانی”بووە كە دەستبەسەربوون لە سلێمانی.
هەرئەندامێك مانگی”پەنجا”فلس ئابوونەی داوە، هۆكاری لاوازی‌وپوكانەوەی كۆمەڵەی برایەتی دەگەڕێتەوە بۆ گرتن‌و دوورخستنەوەی ئەندامەكانیان، هەروەها شكستی بزوتنەوەكەی شێخ مەحمود‌و دانیشتن‌و چاودێری كردنی بووە لە داریكەلی. دوركەوتنەوەی شێخ لەتیف و مەلا ئەسعەدی مەحوی بۆ كوردستانی ڕۆژهەلات. سەرەڕایی كوژانەوەی مۆمی حەوتەمی تەمەنی زۆربەی ئەندامەكانی چونە ڕیزەكانی ڕیكخستنێكی تازە ئەویش ریزەكانی “هیوا، كۆمەڵەی ژ.ك”.
11-كۆمەڵەی ئازادی كورد:
كۆمەڵەیەكی نهێنی بووە لە سلێمانی دامەزراوە، مامۆستایەكی قوتابخانەی ناوەندی بەناوی”مەحمودی ئازادی”دایمەزراندووە لەكاتی پرۆڤەكردنی شانۆگەریەك بەناوی “مەم‌وزین”كە پیرەمێرد دانەریبووە، لەسەربنەمای شاكاری”ئەحمەدی خانی”وتوێژ لەگەڵ خویندكارەكانی‌وچەند كەسێك دەكات‌و هەرلەویادا بڕیاری پێكەوەنانی كۆمەڵەكە دەكەن، لە نێوان مانگی تشرینی یەكەم‌و كانونی دووەمی ساڵی 1935 یەكەم كۆبونەوە لە ماڵی مامۆستامەحمود سازكراوە، مامۆستا خۆی لەبەرلێهاتووی‌وزیرەكی لە قسەكردن دەبێتە سەرۆكی كۆمەڵە.
ئەم ڕێكخراوە خاوەن دیدێكی كوردستانی بووە، ئامانجی ستراتیجی سەربەخۆی كوردستان‌و یەكخستنی كوردستان بووە، بەڵام وەك تاكتیكی ئەو سەردەمەی بە دیهێنانی مافی كلتوری كوردی‌و مافی خوێندن بەزمانی كوردی‌و بەڕەسمی كردنی زمانی كوردی بووە لە فەرمانگەكانی حكومەت. هەروەها داواكاری ئیدارەیەكی خۆجێیی كوردیان كردووە كەهەرچوار لیوەكە “مووسڵ، كەركوك، هەولێر، سلێمانی و خانەقین”بگرێتەوە، موتەسەریف و مودیری پۆلیس سەربەو ئیدارەیەبن و مەڵبەندی ئیدارەكەش لەكوردستان بێت.
سەرەڕای ئەوەی داوای چاككردنی باری بژێوی‌و گوزەرانی خەڵكی كوردستانیان كردووە، بەتایبەتی چاكردنی باری ژیانی جوتیاران و دابەشكردنی زەوی بەسەریاندا ، هەروەها داواكاری ئەوەی مافی گەلی كوردیش وەك عەرەب بێت لە ئێراقدا بە یەكسانی.
شێوەی چالاكی ئەم كۆمەڵەیە ڕۆشنبیری‌و هونەری بووە، لە دەسكەوتە مادیە كانییان یارمەتی مەكتەبی زانستی شەوانیانداوە. هەوڵیانداوە ئاگری نەورۆز بكەنەوە‌و پیرەمێرد جەژنی نەورۆزی ڕێكدەخست و ئەمان بیكەنە بۆنەیەكی نەتەوەیی‌وسیاسی، جگە لەوەی ئاگری نەورۆزیان لەگردی مامەیارە كردۆتەوە، ئەمان لەكۆڵانەكانی ناوشاریش ئاگریان كردۆتەوە وەك بەرهەڵستیەكی موتەسەریف “مەجید یەعقوبی”كە فەرمانی قەدەغەكردنی ئاگركردنەوەی كردبوو.
ئەم كۆمەڵەیە بۆنەكانیان دەقۆستەوە‌و بەشێوەیەكی فراوان بەشداردەبوون تیایدا، وەك ئەوەی تەرمی “مستەفاپاشای یاموڵكی”هێنرایەوە بۆ سلێمانی ئەندامانی ئەم كۆمەڵەیە كردیانە خۆپیشاندانێكی گەورە.
چالاكیەكی بەرچاوی سیاسی ئەوەبووە بۆ سەركۆنەكرن و دژیاتی پەیمانی “سەعدئاباد”بووە، كە ئەم پەیمانە لەساڵی1937مۆركراوە، ئەوكات ئەندامانی ئەم كۆمەڵەیە چەندین بەیانامەیان بەقەد دیوارەكانی سلێمانیەوە هەڵواسی، نەك كوچەو كۆڵان و بازاڕ تەنانەت بەدیواری سەراوە هەڵیان واسی‌و لە هەمانكاتا‌و لەیەك شەودا توانیان لەشارەكانی تری وەك “كەركوك، هەولێر، هەڵەبجە”بڵاویبكەنەوە بە هەمان شێوە. ئەمەش بۆ خۆی نیشانەی فراوانی ڕێكخستن‌وچالاكی ئەم كۆمەڵەیەبووە، بەڵام لەساڵی 1938وە ئەم كۆمەڵەیە ناوی نەماو چالاكیەكانی كزبوون و ئەندامەكانی چونە ناو ئەو كۆمەڵەو ڕێكخراوانەی كەدواتر دروستكراوە.
12- كۆمەڵەی داركەر ـ لقی سلیمانی:
لەبەرئەوەی لەساڵانی سیەكان جگە لەشاری كەركوك لەسلێمانی‌و ئەم ناوچەیە قۆناخی خوێندنی ئامادەیی نەبووە، بۆ تەواوكردنی قۆناغی خوێندن دەبوایە قوتابیانی سلێمانی و كوردستان ڕوویان بكردایەتە كەركوك یان بەغدا، لەنیوەی یەكەمی ساڵی1937 یەكەم كۆبوونەوەی ڕێكخراوەكە كراوە لە كەركوك، لەكۆبونەوەیەكدا ناونراوە “كۆمەڵەی داركەر”ناوەكە لەڕێكخراوی “كاربۆناری”ئیتالی‌وە وەرگیراوە، كە ماناكەی خەڵوزفرۆشی یان ڕەژووكەری گەیاندووە. ئەوەی جێگەی ئاماژەیە ئەم كۆمەڵەیە تەنها گەنجان‌و قوتابیانی لە ڕیزەكانی خۆیدا وەرگرتووە.
لەكاتی بوون بە ئەندام دەبوایە سوێند بە”خوا‌و قورئانی پیرۆز‌و خەنجەری كوردی‌و دڵسۆزی بۆ گەلی كوردو ئامادەیی فیداكاری لەپێناو نیشتمانی كوردستانی گەورە بخۆن”.
كاری ڕێكخستنی كۆمەڵە بەشێوەی نهێنی‌و شانەی پێنج كەسی بووە، توانیویانە لەشارو شارۆچكەكانی تری كوردستان لق بكەنەوە ئەویش لەڕێگەی ئەو قوتابیانەی ئەندام بوون لەكاتی گەڕانەوەیان بۆ شوێنی خۆیان پاش وەرگرتنی پشوو یان كۆتایی ساڵی خوێندن لەشوێنی نیشتەجێبوونی خۆیان ئەو بیروڕایانەیان بڵاوكردۆتەوە و ڕێكخستنیان درووست كردووە.
ئامانجی ئەم كۆمەڵەیە ڕزگاركردنی پارچەكانی كوردستان‌و یەكخستنەوەیان‌و پێكەوەنانی قەوارەیەكی سەربەخۆبووە بۆ كوردستان. پاش نۆ مانگ لەساڵی 1938 یەكەم كۆنفرانسی خۆیان بەستووە، لەو كاتەدا قوتابیان‌و خویندكاران تێكڕا گەڕابوونەوە بۆ كەركوك بۆ ئەنجامدانی تاقیكردنەوەی كۆتایی ساڵ، لەكۆنفرانسەكەدا “دلدار”ی شاعیر وەك سەرۆكی كۆمەڵەكە پێشنیاری كرد “داركەر بگۆڕرێت بۆ پارتێكی سیاسی فراوانتربكرێت‌و چەندین كەسایەتی ئەو سەردەمە ڕابكێشنە ناو كۆمەڵەكە”.
بەم شێوەیە لەئەنجامدا سەركردایەتیەكەی درایە دەست مامۆستا”ڕەفیق حیلمی”كەمامۆستا‌و كەسایەتیەكی ناسراوی ئەو سەردەمەبوو، بەتایبەتی لەناو قوتابیان‌وخوێندكاراندا ناسراوبوو، ناوی كۆمەڵەكە لەداركەرەوە گۆڕاوە بۆ “هیوا”ئەم ناوەش بۆ ڕێزلێنانی كۆمەڵەی “هێڤی”بوو، كە لە ئەستەمبووڵ دامەزرابوو كە تیایدا مامۆستا ڕەفیق حلمی ئەندام بوو لەو كۆمەڵەیە “هێڤی”.
13- كۆمەڵەی هیوا ـ لقی سلێمانی:
كۆمەڵە یاخود پارتی هیوا درێژكراوەی كۆمەڵەی “داركەر”بووە، لەبەرئەوەی مامۆستا ڕەفیق حیلمی كەسێكی بە ئەزموون بوو لە بواری ڕۆشنبیری‌و سیاسەت و شۆڕش بەشداری تەواوی هەبووە، توانیویەتی پەیوەندی بە كۆمەڵێك كەسایەتی ناوداری كوردستانەوە بكات و پارتەكەی فراوان بكات.
ئەم كۆمەڵەیە هەموو چین و توێژێكی گرتۆتەوە‌و بەجۆرێكی وا توانیویەتی لەساڵی 1939-1943 ببێتە بەهێزترین ڕێكخراوی سەر گۆڕەپانی كوردستان، لەزۆربەی شارو شارۆچكەكانی كوردستان لقی كردۆتەوە‌و ئەندامی هەبووە.
لقی سلێمانی لەساڵی1939 لەماڵی”جەلالی ئەمین بەگ” دامەزراوە، ئەوەی جێگەی ئاماژەیە لەساڵی 2001 بۆ چەند جاریك سەردانی بەرێزیانم كردووە چەندین زانیاری گرنگی مێژووی لە سینەدابوو، كاتی خۆی لەو ئەفسەرانەبووە بەشداری لەسوپای كۆماری مهاباد و شۆڕشی بارزان كردووە.
لەگەڵ ئەوەی سلێمانی ناوەندی سەرەكی و شوێنی دامەزراندنی ئەم پارتە نەبووە، بەڵام ناوەندێكی گرنگی جموجوڵی ئەم بزاوتەبووە لقێكی چالاكیان هەبووە.
ئامانجی یەكخستنی پارچەكانی كوردستان و دامەزراندنی قەوارەیەكی سەربەخۆی كوردی بووە. داكۆكی لەبیری نەتەوەیی كردووە، پەیمانی ئەندامبوون بریتی بووە لە “سوێندخواردن بەقورئان‌و بەخەنجەری كوردی‌و وەفاداری بۆ نیشتمان‌و گیانفدایی”. قوتابی قۆناغی ناوەندیش كراوەتە ئەندام‌و ناوبراون بە “بێچووە شێرانی هیوا”، بەڵكو لەكوردستانی ڕۆژهەڵات هیوا ڕۆلێكی بەرچاوی هەبووە لەدرووست بوونی كۆمەڵەی “ژ.ك”.
ئەندامانی هیوا بۆ ناسینەوەی یەكتری لەناوخەڵكدا دەستەسڕی سپیان گرتووە بەدەستەوە، هەوڵیانداوە لە بۆنە نیشتمانیەكان‌و ڕۆژە ناهەموارەكاندا چالاكیان هەبێت، ئەم ڕۆژانەیان بەهەلزانیوە‌و دەرفەتیان قۆستۆتەوە بۆ بڵاوكردنەوەی بەیاننامەو هەڵواسینی بەدیوارەكانی شاردا، ئەمجۆرەكارانە یەكێك بووە لە چالاكیەكانیان، جگە لەمە بڵاوكراوەیەكی دەستنووسیان هەبووە بەناوی”ئازادی”یەوە.
ئەندامانی ئەم حیزبە لەناوخەڵكی دا بەهیوایی ناوبراون. پاشان دوو باڵی سەرەكی لەكۆمەڵەی هیوادا سەریهەڵداوە، یەكەمیان باڵێكی نەتەوەیی میانڕەو كە باوەڕی بە پشتگیری‌و هاوكاریی بەریتانیابووە بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی كورد، باڵی دووەمی چەپڕەوی كۆمەنیستیانەبوو ئەمانە باوەڕیان بە بەریتانیا نەبووە، بەڵكو دەیان ووت پێویستە پشت بە یەكێتی سۆڤیەت ببەسترێت بۆ كۆمەك‌و هاوكاری.
ئەم پارتە بەهەموو شێوەیەك یارمەتی بارزانی دا لەهەڵگیرسانی شۆڕشەكەی، ئەوەی جێگەی ئاماژەیە ئەم پارتە كۆتایی هات و لەساڵی 1944 كۆنفرانسی خۆی بەست‌و تیایدا هیوا دوو باڵەكەی لێكترازا‌و جیابوونەوە، باڵە چەپەكەی چونە ناو ڕیزەكانی”یەكێتی تێكۆشین”و هەندێكیان بونە ئەندامی (حشع)پارتی كۆمۆنیست و هەنێكی تریان پارتی كۆمۆنیستی كوردیان درووستكرد.
ئەندامانی باڵە ڕاستەكەی ماوەیەك بەناوی هیواوە كاریانكرد، بەڵام دواتر بەشێك لەئەندامانی چوونە ڕیزەكانی كۆمەڵەی “ژ.ك”ژمارەیەكی كەمیشیان بەناوی “ڕێی ڕاست”كۆمەڵەیەكیان درووستكرد، بەڵام سەرۆكی كۆمەڵەكە “ڕەفیق حیلمی”دەستی لە كاركێشایەوە واتە لەساڵی1945 ئەم پارتە نەماو ئەندامەكانی پەرتەوازەبوون و توشی لێكترازان و هەڵوەشانەوە‌و دابەشكاری بوون بەسەر(حشع، پدك، كۆمەڵەی هاوار، ڕێی راست).
14- لقی “ژ.ك” لە سلێمانی:
لە شاری مهابادی ڕۆژهەلاتی كوردستان لە 16/ئاب/1942 كۆمەڵەی “ژ.ك” دامەزراوە، لە پەیمانی”سێ سنوور “كەلەناوچەی مەرگەوەڕ بەسترا بڕیاردرا كە”ژ.ك”بە پێی بارودۆخ لقی لەناوچەكانی سلێمانی، ڕەواندوز، شەقڵاوە بكاتەوە‌و پارتی هیواش لق لە”قەسری شیرین،كرمانشاە” بكاتەوە.
سەبارەت بەدامەزراندنی لقی “ژ.ك”لە باشووری كوردستان”سلێمانی”سەركردایەتی”ژ.ك”لە ڕۆژهەڵاتەوە نامەیان بۆ چەند كەسایەتییەك ناردووە بەمەبەستی بەشداری و هاتنە ناو كۆمەڵەكەیان، پێدەچێت بۆ ئەو كەسایەتییانەیان ناردبێ تاكو ئەوكاتە لە هیچ پارت و كۆمەڵەیەكی تردا ئەندام نەبووبێتن.
لە ئەیلولی ساڵی1944 ئەندامانی سلێمانی كۆبونەوەیەكیان سازكرد‌و دامەزراندنی لقی باشوری كوردستان “سلێمانی”كۆمەڵەی “ژ.ك”یان ڕاگەیەند و بەشێوەی نهێنی كاری خۆیانكردووە، بڵاوكراوەی “دەنگی ڕاستی”یان بەشێوەی نهێنی بڵاوكردۆتەوە، لەسلێمانی ئەندامی ژن یان هەبووە، لە زاخۆ وە تا وەكو بەغدا كۆمیتەی سەربەو لقەیان دامەزاندوەو ئەندامیان وەرگرتووە. واتە سنووری چالاكیان تاكو ئەو ئاستە فراوان بووە.
ئەو كەسانەی بونەتە ئەندام پێویست بووە حەوت جار سوێند بە قورئان بخوات كە خیانەت لە “ژ.ك” وكوردستان نەكات و واز لە “ژ.ك”نەهێنێت. لەبەرئەوەی ئەم كۆمەڵەیە بیروڕای نەتەوەیی هەبوو بە شێوەیەكی خێرا‌و بەرچاو گەشەی كردووە.
پاش هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵەی هیوا زۆربەی ئەندامانی هیوا هاتنە ڕیزی “ژ.ك”وە. لەمهاباتەوە مۆرێكی هەڵكەنراوی فەرمی نێراوە بۆ لقی باشور بۆ ڕایكردنی ئیشوكارەكانیان. هەروەها پەیوەندی بەردەوام هەبووە لە نێوان سلێمانی و مهاباد‌و گۆڤاری “نیشتمان”كە بڵاوكراوەیەكی فەرمی “ژ.ك”بووەو گەشتۆتە دەست ئەندامانی باشور.
لقی سلێمانی لە دامەزراندنی كۆماری مهاباد ئامادەیی خۆی پشانداوە بەهاوكاری‌و كۆمەككردن. وەكو ناردنی خەڵكی چەكدار‌و مامۆستا‌و دكتۆر‌و برین پێچ، بەڵام وەڵام دراونەتەوە كە تەنها دكتۆر‌و برین پێچەكانیان پێویستە، بەڵام پاش لەباربردن و نەمانی كۆماری مهاباد ئەم پارتەش لەباشوور بەرەوكزی چووە، هەربۆیە لقی سلێمانی لەساڵی1947 لە كەركووك كۆنفرانسی خۆی بەستووە و نوێنەری كۆمیتەو لقەكانی تری تیادابەشداربووە، بڕیاریانداوە هیچ جۆرە پارتێك درووست نەكەن بۆ پەرشوبڵاونەبونەوەی ئەندامان و خەڵكی بەشداربووی سیاسی ئەم ڕێكخستنە لەكوردستاندا، بۆ ئەومەبەستە بڕیاردەدەن ئەندامانیان بچنە ڕیزەكانی پارتی دیموكراتی كوردو پارتی كۆمۆنیستی ئێراق. واتە خۆیان هەڵوەشاندەوە، بەڵام لەم دانیشتنەدا بەشداربووان ڕێك نەكەوتوون بچنە ناو كام لایەنیان، بەڵام پاشتر كۆبونەوەیەك دەكەن و ئەم كەیسە دەخەنە دەنگدانەوە 6 كەس دەنگ دەدەن بچنە ناو پارتی كۆمنیست، هەروەها 6 كەس دەنگ دەدەن بچنە ناو پارتی دیموكراتی كورد. لە ئەنجامدا بە دەنگی كەسێكی تر كۆتای بەوەدێ كەتێكڕای ئەندامان بچنە ناو پارتی دیموكراتی كورد، بەڵام بەوشێوەیە نابێ‌‌و سەیرلەوەدایە بە پێچەوانەوە دەنگە یەكلاكەروەكە بۆ چوونە ناو پارتی دیموكراتی كورد خۆی‌و ئەندامانی كفری كە نزیكی خۆی بوون دەچنە ناو پارتی كۆمۆنیستی ئێراقە‌وە.
15- كۆمەڵەی زەردەواڵە:
كۆمەڵەیەكی نهێنی بووەو لەساڵی1945 دامەزراوە‌و ئەندامانی ئەم كۆمەڵەیە ویستوویانە وەك زەردەواڵە بەحكومەت و كاربەدەستانەوە بدەن، واتە دژی حكومەت بوون و حكومەتیان لەسلێمانی تەنگەتاو‌و سەغڵەت كردووە‌و پێ ئەچێت كاری كوشتنی پیاوی حكومەتیان ئەنجام دابێت. هەربەو ناوی زەردەواڵەوە پەخشنامەیان هەبووە پانزە ڕۆژ جارێك بڵاویانكردۆتەوە‌و لەڕێگەی پۆستەوە گەیاندویانە تە دەرەوەی سلێمانی بەناوی “دەنگی كۆمەڵەی زەردەواڵە”.
ئەو بڵاوكراوەیە جگە لەهەواڵی سلێمانی، شیعری گاڵتەوگەپ‌و كاریكاتێریشی تیادا بڵاوكردۆتەوە بە مەبەستی خۆیان. چەندین بەیاننامەیان دژی حكومەت بڵاوكردۆتەوە. ئامانجیان هەوڵی بەدەستهێنانی مافی لامەركەزی بووە بۆ كورد.
16- لقی پارتی شۆڕش :
حیزبێكی چەپڕەوی كوردی بووە، لە لایەن ژمارەیەك لەكەسایەتی ڕۆشنبیر‌وسیاسەتمەداری چەپڕەوەوە پێكهێنراوە، ئامانجیان خودموختاری كارگێڕی بووە لەباشووری كوردستان‌و ناساندنی دۆزی كورد بە جیهانی دەرەوە. هەروەها درووستكردنی پەیوەندی لەگەڵ حیزبەكانی تر بە تایەبەتی “حشع”. دروشمی دژی ئیستعمار‌و سەروەری و سەربەخۆی بۆ ئێراقیان هەڵگرتووە، وێڕای بوژاندنەوەی زمان و ئەدەب و كەلەپوری كوردی… پرۆژەی چاكسازی گشتگیریانەیان لەسەرجەم بوارەكانی ئابووری كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و سیاسی لە كوردستاندا هەبووە.
پارتی كۆمۆنیستی كوردستانی ئێراق “شۆڕش”لە شاری هەولێر لەساڵی 1945ڕیكخراوی “وحدە النچال”لەگەڵ باڵەكەی فەهد یەكیان نەگرتەوە، بەڵام یەكێتی تێكۆشین لەگەڵ فەهد نەگەشتنە ئەنجام‌و لقەكەی حزبی شیوعی كوردستانیان هەڵوەشاندەوە، ڕێكخراوێكی نوێیان پیكەوەنا بەناوی “حیزبی شیوعی كوردستانی ئێراق”و ئەم ڕێكخراوە لە سلێمانی ئەندامی چالاك‌و لقیان هەبووە. ئەوەی جێگەی ئاماژەیە كۆمەیتە یان ناوچەی حیزبی شیوعی لە سلێمانی زۆرچالاك بوەو ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی خەڵكی سلێمانی بووە لەسەر بیروباوەڕی كوردایەتی چەند جار توشی ململانێ و كێ بڕكێ و جیابونەوە بونەتەوە لەگەڵ كۆمیتەی ناوەندی و سەروخۆیان.
17- حیزبی رزگاری كورد:
لە ساڵی 1945 ئەم حیزبە لە ئەنجامی یەكگرتنەوەی حیزبەكانی تری وەكو “ژ.ك، هیوا، ڕێی ڕاست، ئازادی” هاتە مەیدانەوە. بەرنامە‌و ئامانجی مافی ڕەوای گەلی كوردبووە، هەر لەیكگرتنی كوردستانی گەورە‌و چەسپاندنی ئۆتۆنۆمی بۆ كوردی ئێراق، لابردنی هەموو زوڵم و چەوسانەوەیەك لەسەر كورد. ئەم حیزبە كەسایەتیە نیشتمانی و نەتەوەیی و پێشكەوتنخوازی لەدەوری خۆی كۆكردۆتەوە. لقی كردۆتەوە لە ناوچەكانی كوردستان و خەڵكی زۆر پەیوەندیان پێوەكردوون.
لەم شارەدا كتێبخانەیەكیان هەبووە بە ناوی كتێبخانەی “ڕوناكی”كە كاریگەری هەبووە لەسەر چالاكیە سیاسی و ڕۆشنبیریەكان و پەخشكردنی زمانحاڵی حیزب.
دوواجار هەردوو حیزبی”شۆڕش و رزگاری”لە مانگی ئابی1946 ئەم دوو حیزبە كۆنگرەی خۆیان بەست‌و تیایدا بڕیاری خۆ هەڵوەشاندنەوەیانداو ئەندامەكانیان دابەش بوون بەسەرحشع و پ.د.ك. كە زۆربەی ئەندامانی سلێمانیان چوونە ڕیزی پارتی دیموكراتی كورد.
18- كۆمەڵەی ڕێی ڕاست:
ئەم كۆمەڵەیە دوای هەڵوەشانەوەی حیزبی هیوا لە سلێمانی دامەزراوە لەلایەن كۆمەڵێك لە لاوان و گەنجان و ڕۆشنبیرانی شار لەهەردوو ڕەگەزی نێرو مێ و كۆنە ئەندامانی هیوا. لەگەڵ هەندێك لەو قوتابیانەی شار كە لە بەغدا خوێندویانە. كۆمەڵەكە هەڵگری بیرورای چەپگەری بووە، ئەم كۆمەڵەیە گۆڤارێكی تایبەت بەخۆیان هەبووە بەناوی (تروسكە)، ئەم كۆمەڵەیە تەمەنی كورت بووە ڕەنگە هەر ساڵی 1945 خایاند بێت.
19- كۆمەڵەی هاوار:
كۆمەڵەیەكی نهێنی بووەو لەناوشاری سلێمانی درووست بووە، مامۆستا “عبدالستار تاهیرشریف”دەڵێت : ساڵی دامەزراندنی لەناوەڕاستی ساڵی1945 بووە، ئەم كۆمەڵەیە گۆڤارێكی بڵاوكراوەی بەشێوەی دەستنووسی بەناوی(پشكۆ)وە هەبووە. ئەم كۆمەڵەیە بڕیاری هەڵوەشاندەوەی خۆی داوە لەساڵی 1946و چوونەتە ناو ڕیزەكانی پارتی ڕزگاری خوازی نیشتمانی “حیزبی تحرر”.
لەبەر یەكهەڵوەشانەوەی پارتی هیواو پەرتەوازەبوونی ئەندامەكانی چەند كۆمەڵەو ڕێكخراوێكی تر هاتونەتە ئاراوە.بەوتەی بەڕێز”كەمال مەزهەر”ساڵی1945 ئەم كۆمەڵەیە پێكهاتووە‌و بڵاوكراوەیەكیان هەبووەو ئەندامانی كۆمەڵە دژی بەریتانیەكان بوون، یەكێك لەچالاكیەكانیان شكاندنی سینەمای گەڕۆك بوو لەسلێمانی. كە فلیمی سەركەوتنی سوپای بەریتانیای پشان داوە‌و بانگەشەی سەركەوتنی لەجەنگی جیهانی دووەم كردووە، لە ڕوكاری بیروباوەڕەوە كۆمەڵەیەكی چەپڕەو بوون.
هەروەها لەشوێنێكی تر ئاماژەكراوە بەوەی كاریانكردووە بۆ ڕاگرتنی هێرشی سوپا بۆ سەر بارزانیەكان و ڕاگرتنی شەڕو چارەسەكردنی كێشەی بارزانیەكان، هەوڵی پتەوكردنی برایەتی‌و هاریكاری نێوان كوردو عەرەبیان داوە، لەسەربنەمای بوژاندنەوەی ژیانی دیموكراسی‌و پاراستنی ئازادیەكان كاریانكردووە.
20- لقی پارتی رزگاری كورد :
ئەم پارتە نوێنەرایەتی بەرەیەكی فراوانی یەكگرتووی نیشتمان پەروەرانی كوردستانی كردووە، لە شوباتی ساڵی 1945 دامەزراوە، ئەندامانی كۆمەڵەی هیواو كۆمەڵەی ڕێی ڕاست ڕۆڵیان لە پێكهێنانی ئەم پارتە هەبووە.
ئەم پارتە بڵاوكراوەیەكی هەبووە كە زمانحاڵی پارتەكەبووە بە ناوی “ڕزگاری”كە بەشێوەی چاپكرا‌و‌و ڕێكوپێك بڵاوكراوەتەوە، ئامانجی نزیكی بۆ سەربەخۆیی و خۆبەڕێوەبردنی كوردستانی ئێراق بووە، ئامانجی دوور‌و ستراتیجیان بۆ یەكخستنەوەی پارچەكانی كوردستان و پێكەوەنانی قەوارەیەكی كوردی سەربەخۆبووە. هەوڵی درووستكردنی پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتانی دیموكراسی و پارتەكانی كوردستاندا داوە.
ئەم پارتە لقی لەشارو شارۆچكەكانی كوردستان “سلێمانی، هەولێر، كەركوك، ڕەواندز، ئامێدی، زاخۆ” هەبووە. تاكو مانگی ئابی ساڵی 1946 چالاكی هەبووە، بەڵام هەردوو پارتی ڕزگاری و شۆڕش بڕیاریانداوە خۆیان هەڵوەشێننەوە‌و ئامادەكاری بۆ پارتێكی یەكگرتووی نەتەوەی كوردی بكەن. ئەویش پێكهێنانی “پارتی دیموكراتی كورد”بووە. ئەوەی شایەنی باسە زۆربەی ئەندامانی پارتی شۆڕش دوای هەڵوەشانەوەی پارتەكەیان چوونەتە ڕیزەكانی پارتی كۆمۆنیستی ئێراق و ئەندامانی پارتی ڕزگاری چونە ناو ڕیزەكانی “پارتی دیموكراتی كورد”لە ڕۆژی16ی ئابی1946 لەبەغدا یەكەم كۆنگرەی خۆیان بەست‌وپارتی تازەیان ڕاگەیاند. پاش چەندین گۆڕانكاری و ململانێی ناوخۆ ناوی گۆڕا بۆ “پارتی دیموكراتی كوردستان”.
21- پارتی دیموكراتی كورد : لقی سلێمانی:
ئەو بارەدۆخەی هاتەئاراوە بۆ دامەزراندنی كۆماری كوردستان بووە هۆكاری بوژانەوەی هەستی نەتەوایەتی، لەلایەكی تر بیرۆكەی یەكخستنەوەی پارتەكانی تری باشووری كوردستان و بیرۆكەی دامەزراندنی پارتێكی تر لە كوردستانی ئێراق. ڕۆشنبیرانی سلێمانی ڕۆڵی كاریگەریان هەبووە لە دامەزراندنی ئەم پارتە‌و لەدەسەتەی دامەزراندنی بوون، سلێمانی بووەو وێستگەی یەكەم بۆ دانانی بەردی بناغەی ئەم پارتە.
وەك ئەوەی “همزە عەبدوڵا”لە ساڵی1946 گەشتۆتە سلێمانی و وتووێژی كردووە لەگەڵ پارتەكانی شۆڕش و ڕزگاری و حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران، پدك لە دامەزراندنیەوە تاكو ساڵی 1958 سێ كۆنگرەی ئەنجامداوە لەم كۆنگرانەدا ڕۆڵی سیاسیەكان و كەسایەتیەكانی سلێمانی بەئاشكرا دیاربووە.
وەك ئەوەی لەكۆنگرەی یەكەم “شێخ لەتیفی شێخ مەحمود”جێگری یەكەمی “پدك”بووە. لەڕووی چۆنایەتیەوە ئەو كەسایەتیانەی بەشداربوون لەسەرئاستی سلێمانی بەتواناتربوون لەسەر ئاستی كوردستان. بەجۆرێك پێشكەتووتربوون لەكاروباری حیزبی‌و نوسراوو نوسین، هەتاكو ئێستا لە نێو فەرهەنگی ڕۆشنبیری و سیاسی كوردیدا بەگرنگ دانراوە.
تەنانەت لیژنەی سلێمانی شوێنی چالاكی ئەم پارتەبووە، سلێمانی ناوەندێكی گرنگی ئەم پارتەبووە لە ماوەیەكدا زمانحاڵی حیزبەكەش “ڕزگاری”لە سلێمانی بووە.
پارتی تووشی ئەزمەی بێ سەرۆكی بووەو بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان كۆنگرەی دووەمیان بەستووە لەساڵی1951، بەڵام پارتی لەم كۆنگرەیەدا نەی توانیووە كێشەكانی چارەسەربكات، لەئەنجامدا دووكەرت بوون و بەشێكیان بڕیاری پێكهێنانی “بەرەی پێشكەوتوی پارتی دیموكراتی كورد ـ ئێراق”دا. ڕۆژنامەیەكیان بەناوی “ڕزگاری”بە زمانی كوردی و عەرەبی دەركرد.
ئەم بەرەیە سلێمانیان كردە بارەگای سەرەكی خۆیان و زۆربەی ئەندامەكانیشی خەڵكی سلێمانی بوون. ئەم بەرەیە ڕۆڵی هەبوو لە پێشخستن و برەودان بەكاری سیاسی.
لەبەرامبەر ئەماندا مەكتەبی سیاسی بڵاوكراوەی “ڕێگای نوێ”دەركرد‌و بەتوندی هێرشی كردۆتە سەریان، پاش چەندین هەوڵ‌و كۆشش بۆ یكگرتنەوەیان دراوە لەساڵی1956 بەرەی پێشكەوتووی دیموكراتی كورد خۆیان هەڵوەشاندەوە و چوونەوە ناو ڕیزەكانی پدك. لەگەڵ یەكگرتنەوادا چەندین كەسایەتی چەپڕەو هاتنە ناویان.
ئەم ڕووداوانەش وایكرد ناوی”پدك”بگۆڕرێت بۆ “پارتی دیموكراتی یەكگرتوویی كوردستان”پارتی پێی نایە قۆناغێكی نوێوە و لیژنەی نوێی درووستكرد جگە لەسكرتێر “ئیبراهیم ئەحمەد”سێ كەسیان لەكۆی 10 كەس خەڵكی سلێمانی بوون.
لە ساڵی1957 ئەندامانی لیژنەی سلێمانی “حشع”هاتنە ناو ڕیزەكانی پدك وە. بەمەش سیاسەتمەداران و ڕۆشنبیرانی خەڵكی سلێمانی لە ناو سەركردایەتی پارتی زیادی كردووە لە كۆی 14 ئەندام 6 ئەندامیان خەڵكی سلێمانی بوون. لە بورای ڕۆشنبیریدا كتێبخانەی ڕووناكی كەپێشتر بڵاوكراوەی حیزبی ڕزگاری بوو لەم ساڵانەدا بۆتە بڵاوكراوەی پارتی، ئەم پارتە لەوساڵانەدا هاندەری چەندین خۆپیشاندان و مانگرتن بوون لەم شارەدا.
22- جماعە الاخوان المسلمین ـ كۆمەڵەی برایانی موسڵمان لقی سلیمانی:
هەڵبەتە میللەتی كورد بەشێوەیەكی گشتی موسڵمان بووەو ڕەوتی ئیسلامی سیاسی بەشێوەی جۆراوجۆر لەدوای جەنگی جیهانی دووەم سەری هەڵداوە، بەڵام حكومەتی مەلیكی لەڕێگەی وەزارەتی ئەوقافەوە چاوی خستۆتە سەرمینەبەر‌و حوجرەی مزگەوتەكان كە نابێت وتار‌و بیری سیاسی ئیسلامی تیادا بڵاوبكرێتەوە، بەڵام لە ساڵی1946 “كۆمەڵەی ئادابی ئیسلامی”دامەزراوە كە لە پاشاندا بۆتە سەرچاوەی بڵاوبونەوەی بیری ئیخوان لە كوردستان و ئێراق. سەرۆكی كۆمەڵەكە لە 6/1/1947 نامەیەكی ئاڕاستەی مەلاو زانایانی ئاینی كوردستان و بەتایبەتی خەڵكی سلێمانی “مەلاحسێن پیسكەندی”كردووە، كەداوای كردنەوەی لقی كۆمەڵەكەی لێكردووە لەسلێمانی. پاشان لەنامەی دووەمدا سەرۆكی كۆمەڵە “شێخ ئەمجەدزەهاوی”ئاگاداری “مەلاحسێن پیسكەندی”دەكاتەوە كەوەزارەتی ناوخۆ ڕەزامەندی داوە بە نووسراوی ژمارە 11846 لە26/8/1947 بە كردنەوەی لقی كۆمەڵەی ئادابی ئیسلامی لە سلێمانی. هەربەوبۆنەیەوە داوا دەكات دەستەی كارگێڕی لق هەڵبژێرن‌و لە ئەنجامەكەی ئاگاداری بكەنەوە…
ئەوەی جێگەی ئاماژەیە هەر زۆر زوو ئەندامانی ئەم كۆمەڵەیە گەشەی كردووە‌و لەهەموو چین و توێژەكانی خەڵكی شار پێكهاتوون. ئەم كۆمەڵەیە بەڕێژەیەكی كەم بیری ئیخوانی هەڵگرتبوو تا وەكو ئەو كاتەی سەواف‌و هاوكارانی كەوتونەتە چالاكی لەم كۆمەڵەیەدا‌و پاشان “كۆمەڵەی برایەتی ئیسلامی”لە ساڵی 1949 دامەزراوە كە دیوێكی ئیخوان بووە.
سەواف سكرتێری كۆمەڵەكە بووەو مامۆستای زانكۆبوو لەكۆلیژی شەریعە، لەگەڵ ئەوەی وتاربێژێكی لێهاتوو بووە.سەبارەت بەگەشتنی بانگەوازی ئیخوان بوو سلێمانی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1946 لەڕێگەی فەرمانبەرێكی ئاماری سلێمانی “نیزامەدین عەبدولحەمید”ئەویش لەڕێگەی ناساندنی بانگەوازی ئیخوان بۆ كۆمەڵێك لە مەلاو زانایانی ئاینی.
ئەوەی جێگەی ئاماژەیە ئیخوانەكانی كەركوك لەساڵی1952 هەوڵی ئەوەیانداوە كاروچالاكی زۆر بخەنە سلێمانی‌و دوو كتێبخانەیان كردۆتەوە، بەڵام پاش چەند سەعاتێك لەلایەن چەپەكانەوە كتێبخانەكان سوتێنراوون. كە ئەمەش ئاماژەیە بۆ یەكترقبوڵ نەكردن و دژایەتی كردن بەتایبەتی لەلایەن كەسانی هەڵگری بیروباوەڕی چەپڕەوی توندڕەو.
لەساڵی 1954 بەدواوە كاری ئیخوان بەفەرمی قەدەغەكراوە‌و كۆمەڵەی برایەتی ئیسلامی هەڵوەشاوەتەوە. واتە لە سەرەتای ساڵانی پەنجا كاریگەریان خستۆتە سەرچەندین مامۆستا و قوتابی ئاینی. تاكو ساڵانی شەستەكان كاركردنیان بەشێوەی ڕێكخراوەی نەبووە، بەڵكو بەشێوەی نهێنی بووە. لە بانگەوازیاندا جەختیان لەسەر بیرو بۆچونەكانی جەمالەدینی ئەفغانی و محمد عبدە و حەسەن بەنا كردووە.
لە دوای شۆڕشی ساڵی 1958 قۆناغیكی نوێ لەژیانی سیاسی و ئابووری لە ئێراقدا هاتۆتە ئاراوە‌و لەو سەروبەندەدا لەسلێمانی كۆمەڵەیەكی ئاینی بەناوی پیاوانی ئاینی ئازاد “جمعیە رجال الدین الاحرار فی السلیمانیە”دامەزراوە.
لەم ساڵانەدا ململانێ‌ودژایەتی نێوان بیروڕای ئیسلامی‌وحشع لە پەرەسەندن‌و لوتكەدابووە، دژی یەكتری تەنانەت خۆپیشاندان و توندو تیژیان ئەنجامدوە بەرامبەر بەیەكتری.
ئەوەی جێگەی ئاماژەیە ئیخوانەكان هیچ كات بەدەم كێشەو مافی ڕەوای گەلی كوردەوە نەبوون ئەمەش زیاتر وایكردووە دژایەتی بكرێن، هەر ئەو هۆكارەش بووە لە قۆناغی دواتر بەرەو لاوازی چوون.
لەڕۆژی4/4/1971 بەفەرمی كاری ئیخوانەكان لەسەرتاپای ئێراق وەستێنراوە. ئەوەی جێگەی ئاماژەیە بەنهێنی وەك هەوڵی تاكەكەسی كاری بانگخوازیان كردووە، پاشان چەند كەسێك و كۆمەڵێكیان هەوڵیانداوە لەسەردەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكگرتووی ئیسلامیان دروستكردووە.
23 ـ بزاڤی ئاشتیخوازان:
پاش كۆتای هاتنی جەنگی جیهانی دووەم “1939-1945″كۆنگرەی “براغ” لە ساڵی 1949 بەسترا‌و ئەم كۆنگرەیە ڕێكخرابوو لەلایەن كۆمەڵێك لە ڕۆشنبیرانی جیهان، پاشان لەساڵی 1950 لە “وارشۆ”ی پایتەختی پۆلەندا كۆنگرەی دووەم بەسترا. بڕیاری پێكهێنانی “ئەنجومەنی ئاشتیخوازانی جیهانی”درا. لەم ساڵە بەدواوە ئەم بزاڤە لە ئێراقدا بڵاوبۆتەوە لەهەمان ساڵدا لیژنەیەك بە سەرۆكایەتی “محمد مهدی جواهیری”پێكهێنراوە، بە مەبەستی بزاڤی ئاشتیخوازی ئێراقی.
لەسلێمانی گۆرانی شاعیر و دیلان و… بەشداربوون لەم بزوتنەوەیە، لەسەرەتای پەنجاكاندا كۆمیتەی ئاشتیخوازی سلێمانی دامەزراوە لەچەندین كەسایەتی ڕۆشنبیر و شاعیر‌و تەنانەت ژنانیش بونەتە ئەندام تیایدا وەكو “زەكیەخۆشناو، خانم زوهدی‌و مەلیحە زوهدی”سەرەڕای لیژنەی سەرەكی چەندین لیژنەی تایبەت بەگەڕەكەكان و چین و توێژەكان دامەزراوە لە سلێمانی. لەكۆنگرەی تایبەتی ئاشتیخوازانی جیهان بەشداربوون و خاوەنی وتە و قسەی خۆیان بوون. وەك بەشداری بوونی “حمەصالح دیلان”وەك نوینەری سلێمانی لەكۆنگرەی “ڤینا”لە ساڵی1953. هەروەها كۆنگرەی ئاشتیخوازانی ئێراق لە ساڵی1954 بە نوێنەرایەتی “گۆران و ئیبراهیم ئەحمەد و نەژادی عەزیزئاغا”بووە.
ئەم بزاڤە لەسلێمانیدا پەرەی سەندووە بۆتە هۆكارێكی نزیكبوونەوەی پارتە سەرەكیەكانی ئەوكاتە “پدك،حشع”گۆڕەپانی سیاسی سلێمانی. لەسلێمانی چەندین چالاكی و ڤیستڤاڵی جۆراوجۆریان كردووە بە ئامانجی ئاشتیخوازانە. هەروەها كۆكردنەوەی ئیمزا دژی شەڕی كۆریا لەساڵی 1953، بەڵام حكومەتی ئێراقی بەڕێكخراوێكی ناڕەوای دانان و هەندێك لەئەندامەكانی گرتن و زیندانیكردن وەكو گۆران و محمەدی مەلاكریم…
24 ـ كۆمەڵەی ئازادی و ژیانەوە و یەكێتی كورد “كاژیك “
دامەزرێنەری ئەم كۆمەڵەیە لەو باوەڕەدابوون ئەو كۆمەڵەو حیزبانەی لە كوردستاندابوون خاوەنی بناغەی نەتەوەیی ڕەسەن نەبوون، نامیلكەی “كاژیكنامە”یان بڵاوكردۆتەوە، كە پەیڕەو‌و پرۆگرامی كاژیكی تیادابووە. دروشمی “كوردستان بۆ كورد، یەكسانی بۆ گەل”یان بەرزكردۆتەوە. لە ساڵی 1959 بریاری كۆنگرەیان داوە.
داواكاری و پیادەكردنی سیستمی خۆجێی و فیدراڵیان بەسڕكردنی نەتەوەی كورد داناوە. كاژیك خاوەنی ڕێكخستن و پەیكەری تایبەتی خۆی بووە وەكو ئۆرگانی “سەركردایەتی، لیژنەكان، لقەكان، ناوچەكان، شانەكان”. ڕێكخستنەكانی كاژیك بەشداری شۆڕشی ئەیلولیان كردووە‌و لایەنگری پارتی بوون، بە تایبەتی باڵی بارزانی، لەگەڵ باڵی مەكتەبی سیاسی كۆك و رێك نەبوون.
پاشان بەشێك لە ئەندام و هاوبیرانی كاژیك بەشداربوون لەدرووستبوونی “پاسۆك”كە بەشداری چەكداری و ژیانی پێشمەرگایەتی خۆیان بوون لە ساڵانی دوای نسكۆ تاكو ڕاپەرین، پارتی سەربەخۆیی دیموكراسی كوردستان “پاسۆك”یەكەم كۆنفرانسی حیزب لە سلێمانی كراوە‌و پاشان یەكەم مەفەرزەی پاسۆك لەشاری سلێمانیەوە ڕوودەكەنە شاخ و خەباتی چەكداری دەستپێدەكەن بەسەركردایەتی مامۆستا “جەلالی حاجی حسین”ناسراو بە “جەلالی حسەكەلۆش”، ملازم شوان، فەرهاد خەفاف، مامۆستا سمكۆ “فەرهادی سدیق مەلا سەعید” ئەم مەفرەزەیە لەمانگی 5 ساڵی1977. لە شاخ بنكەو بارەگای تایبەت بەخۆیان هەبووەو لەسەر بنەماو فەلەسەفە و ستراتیجی خۆیان كاریانكردووە بەڕاشكاوانە جەختیان لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی كردووە.
چالاكی شاخیان لەلایەن پێشمەرگەكانیانەوە ئەنجام ئەداو لە ناوشاردا هاوبیران و ڕێكخستنەكانیان كاریان كردوە بۆ بڵاوكردنەوەی پەیەماكەیان و هوشیاركردنەوەی خەڵكی.
خاوەنی گۆڤاری”ئاڵای سووری كوردایەتی”بوون. ئەم گۆڤارە ئۆرگانی ناوەندی هێزی پێشمەرگەی پاسۆك یەكەم ژمارەی لەمانگی شوباتی ساڵی 1981 بڵاوكردۆتەوە بەدروشمی”پێش ئەوەی هەرشتێ بین…دەبێ‌كوردبین”. لەدوای وەستانی ئەم گۆڤارە ئۆرگانی ناوەندی پاسۆك بڵاوكراوەی “سەربەخۆیی”دەركردوە بەدروشمی “كوردستان تەنها موڵكی كوردە” پاشان بونە خاوەنی گۆڤاری “خوێندكاری كورد”لە دەرەوەی كوردستان.
پێشمەرگەكانیان بەشداری شەڕی دژ بەڕژێمی بەعسیان كردووە‌وزۆرجار هاوكاری مەفرەزە‌و پێشمەرگەی لایەنەكانی تری كوردستانیان كردووە لەشەڕەكانیان دژی سوپای ئیراق و جاش و بەعسیەكان, پەیوەندیان لەگەڵ وڵاتانی دەروە هەبووە بەتایبەتی لەوڵاتە عەرەبەیەكاندا لەگەڵ وڵاتی لیبیا. لەدوایی ڕاپەرین لەمانگی ئەیلولی ساڵی 1991 یەكەمین كۆنگرەی خۆیان بەستووە. پاشان “حسك و پاسۆك”یەكیانگرت و بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانیانكرد بەناوی “یەكگرتن”، بەڵام ڕێژەی%7 ی دەنگی هەڵبژاردنیان بەدەست نەهێنا‌و سەرككەوتوونەبوون، پاشان لەگەڵ “پارتی گەل”كە ئەمانیش ڕێژەی دەنگی پێوستی هەڵبژاردنیان نەهێنا‌ویەكیان گرت‌و بۆ ماوەی ساڵێك پێكەوە هەرسێكیان بەردەوامبوون “پاسۆك،حسك،پارتی گەل” واتە “یەكگرتن”كە ناوێكی تازەی ئەو سێ لایەنەبوو.
لەپێش وادەی بەستنی كۆنگرەی11، پارتی دیموكراتی كوردستان لەمانگی ئابی 1993 ئەو سێ لایەنە “یەكگرتن”و پارتی كۆنگرەی یەكگرتنەوەیان ئەنجامداو بۆ ماوەیەك “پارتی دیموكراتی كوردستان- یەكگرتن” دەنوسراو پاشان پارتی وشەی یەكگرتنەكەیان لابرد. ئەم كۆنگرەیە ئەوبڕگەیەی لە پرۆگرامی پارتی لابرد”الحزب ینتفع من النڤریە الماركسیە اللینینیە”.
هەندێك كەسایەتی لەیەكگرتنەوە چوونە ناو یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌وپاشان حەمەی حاجی مەحمود لە پارتی هاتەدەرێ‌‌و حیزبی”حسك”حیزبی سۆشیالستی كوردستانی بنیاتنایەوە.
ئەوەی جێگەی ئاماژەیە ئەوە لەمێژووی پارتی دیموكرات كوردستان دووەم جارە زاراوەی سیاسی “یەكگرتن” بلكێندرێت بە پارتیەوە‌و پاشان لێی بكەنەوە‌و بەكاری نەهێنن واتە ئەو یەكگرتنەوە‌و ڕێكە‌وتن نامانە لە لای ئەم پارتەیە جێگەی پرسیارە؟ لە كاتی بەكارهێنانی هەر زاراوەیەك لەرێكەوتنداو لەپاشاندا نامێنی.
بەم شێوەیە ئەو پارت‌و ڕێكخراوانەی لەسەربنەمای نەتەوەیی‌و هاوبیرانی كاژیك‌و پاسۆك كاریان دەكرد نەگەشتنە ئامانج و بنەما فەلەسەفیەكەشیان نەچەسپاند لەخودی خۆیاندا‌و توانەوە لەبۆتەقەی ئەو حیزبانەی كە لەسەرەتاوە لەگەڵیاندا نەبوون و هاوڕانەبوون. گەر لەسەرەتاوە مەلایی و جەلالی بوونایە ڕەنگە بۆ بزوتنەوەی ڕزگاری خوازی كوردی باشتربووایە. یاخود گەر شەهیدەكانیان زیندوو بوونایە ئەو هەڵوێستانەیان ئەبوو كە ئەمان نواندیان.
25- كۆمەڵەی ماركسی لینینی”رەنجدەرانی” كوردستان:
ئەوەی زانراوە لەسەرەتاوە مام جەلال سكرتێری كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان بووە، كە سەرەتاكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانی سەرهەڵدانی جیابوونەوەی باڵی مەكتەبی سیاسی لەپارتی دیموكراتی كوردستان، لەوسەردەمەدا مام جەلال ئایدۆلۆجیای ماویزم و پرنسیپەكانی سۆسیالیزمی چین كاری تێكردبوو.
لەرۆژی 10/6/1970كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان بەشێوەی نهێنی دروستبووە‌و وەكو بیرو باوەڕ و ئایدۆلژیا ڕێكخستنی خۆیكردووە لەناو پارتی دیموكراتی كوردستان و لە دەرەوەی پارتی و ناو كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان، بەتایبەتی لە سنووری سلێمانی كە ناوەندی كۆمەڵە بەزۆری خەڵكی سلێمانی بوون، لە ساڵی 1970وە تاكو1975 مام جەلال سكرتێری كۆمەڵە بووە.
بیرۆكەی دامەزراندنی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەلایەن مام جەلالەوە دەستی پێكردووە. بە نامە ڕاوێژی لەگەڵ زۆركەسایەتیدا كردووە، بەنامە و تووێژی لەگەڵ كردوون كەڕێكخراوێكی نیشتمانی فراوانبێت و كۆمەڵە داینەمۆی بێت. لە مارتی 1975 كۆبونەوەیان كردووە‌و پێشنیاری دەستپیكردنەوەی شۆڕشیان كردووە. لە دیمەشق لەڕیستۆرانتێك لەگەڕەكی “أبورمانە”یەكەم كۆبونەوەی دەستەی دامەزرینەری یەكیتی كراوە، كە مام جەلال بەیانی دامەزراندنەكەی نوسیووە‌و چاپ و بڵاوكراوەتەوە جگە لەكوردستان لەوڵاتانی لوبنان‌وسوریاومصر.هەرئەوبڵاوكراوەیە لە 1/6/1975لە ئەوروپا بەچەندین زمانی جیاواز بڵاوكراوەتەوە، كە ئەو ڕۆژە كرایە ڕۆژی دامەزراندنی یەكێتی.
لەدەستەی دامەزراندنی یەكیتی نیشتمانی كوردستان دوو كەسیان خەڵكی سلێمانی بوون كە “د.كەمال فوئاد‌و نەوشیروان مستەفا”كە بنەمای یەكیتی نیشتمانی كوردستان پێكهاتبوو لە “كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، بزوتنەوەی سۆسیالستی كوردستان،هێڵی گشتی ی.ن.ك”كە زۆربەی زۆری ڕێكخستن و ئەندامانی كۆمەڵە ئاگاداری ڕێكخستنەكانی ترنەبوون و پەیوەندی‌وكاری ڕێكخەرییان لەلایەن مام جەلالەوە كراوە لە هەندەرانەوە.
كەئەم گروپانە سێ ئایدیاوڕێكخراوی جیاوازبوون.سەركردەكانیان هەریەكەی لە شوێنێك نیشتەجێبوون لە كوردستان و دەرەوەی كوردستان.ئەوەی جێگەی ئاماژەیە كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان “كۆمەڵە”رێكخراوێكی ماركسی لینینی بووە، هەموو هاوڵاتیەكی كوردستان بۆی هەبووە ببێتە ئەندام پاش بەسەربردنی ماوەی پاڵاوتن.
وەكو ئەوەی لە كۆنگرەی دووەمدا پەیكەری رێكخستنی بەم شێوەیە داڕێژراوە كەبەكورتی ئاماژەی بۆ دەكەم: شانە كەلە 3-5 ئەندام پیكدێت، شانەی سەرەكی كەچەند شانەیەك لەخۆدەگرێت، پۆل كە چەند شانەیەكی سەرەكی لە خۆدەگرێت، كەرت بەرپرسە لەچەندین پۆل، دەتوانێت ئەندام وەربگرێت، رێكخراو كەسەرجەم ریكخستنەكانە لەناوچەیەكی دیاریكراو. كۆمیتەی سەركردایەتی بەرزترین دەسەلاتە لە كۆمەڵە لەچالاكی سیاسی، ریكخراوەیی، پێشمەرگایەتی ناوەندی كۆمەڵە بەرپرسیارە لە جێ بەجێكردنی بڕیارەكانی سەركردایەتی كۆمەڵە و رابەرایەتی دەكات. سكرتێر لێپرسراوی یەكەمی كۆمیتەی سەركردایەتیە‌و بەرپرسە لە بەرێوەبەردنی كۆمەڵە.
لەئەیلولی 1975 هەندێك لەڕێكخستنەكانی كۆمەڵە ئاشكرابوون‌ودەستگیركراون، كە شێوازی ڕێكخستنی هەرێمیان درووستكردووە لەسەر ئاستی پارێزگا. ڕێكخستنەكانیان لەسەر بنەمای شانەی بچوك و بەشێوەی هێشووی واتەچەند شانەیەك پێكەوە، لە كۆمیتە و لیژنەی باڵاو سەركردایەتی ناوخۆ ڕێكخراوبوون لە ئۆرگانی ناوەندی. ئەندامی كۆمەڵە كۆبونەوەی ڕێكخستن و ئابونەی ئەندامانە و ڕاپۆرتیان داوە بەسەرو خۆیان.
یەكیتی لەبەیاننامەی یەكەمیدا داوای “سەلماندنی مافی گەلی كورد لەئۆتۆنۆمی ڕاستەقینە لەچوار چێوەی كۆمارێكی ئێراقی دیمكراتی سەربەخۆ”. ڕێكحستنەكانی كۆمەڵە لە ساڵی1976دەستەی چەكداری پێكدەهێنن و هەرێمی سلێمانی بەشداریەكی بەرچاوی هەبوو لە هەڵگیرسانەوەی شۆڕشی نوێ، ڕێكخستنەكان خۆیان دەگەیەننە شاخ بەسەركردایەتی كاك ئارام “شاسوارجەلال”. ڕێكخستنەكانی تری ناو یەكێتی بەهەمان شێوە لق و كۆمیتەیان هەبووە، بەڵام زۆر كاریگەریان نەبووە وەكو ڕێكخستنەكانی كۆمەڵە لەناو شاری سلیمانیدا.
سەبارەت بە خەباتی چەكداری و چۆنیەتی پێكهێنانی هێزی پێشمەرگە‌و چالاكی پێشمەرگە كاك ئارام بیروڕاو بۆچونی جیاوازی هەبووە لەگەڵ سەركردەكانی تری ناو كۆمەڵەو یەكێتی.
هەمیشە ناكۆكی‌و ململانێ هەبووە لەسەر بیرو بۆچوون و كاری چەكداری و درووستكردنی مەفرەزەكانی پێشمەرگە و دیاریكردنی ئەركی پێشمەرگە لە قۆناغەكەدا.
هەروەك ئەوەی كاكە عادل م “هەڵكەوت”بۆی گیڕاومەتەوە كە لەڕێكخستنەكانی كۆمەڵ و مەفەرزە سەرەتاییەكانی یەكێتی بوو دەیوت تیڕوانین و لێكدانەوەی جیاوازی هەبووە لە شێوازی سەركردایەتی كردنی شۆڕشی نوێ، وای داناوە كە سەركردایەتی كردن ئەبێت لەناو خەڵك و ڕێكخستن و پیشمەرگە دا بێت. سەركردایەتی وەكو كوێخا و براگەورە نەبێت لە دورەوە فەرمانبكات و خۆپارێزبێت. هەروەها سەرنجی هەبوو لەڕێگەی ئەنجامدانی كاری ڕێكخستنەكانی ناوشار.
لە ڕووی ڕێكخستنەوە كۆمەڵە ڕێكخستن و جەماوەری خۆی جیاوازبوو لەگروپەكانی تری “سۆشیالست و هێلی گشتی”، چونكە كۆمەڵە چەندین ساڵ بوو پەروەردەو ڕێكخستنی خۆی بەشێوەی نهێنی هەبوو. پێكهێنانی كاركردن لەنیمچە بەرەیەكی فراوان هەموویانی كۆكردبۆوە لەیەكێتی نیشتمانی كوردستان.
یەكێتی زمنحاڵی هەبووە كەڕۆژنامەی “الشرارە”لە سوریا چاپكراوە بەتیراژی 2000دانە بەزمانی عەرەبی، ناونیشانەكەی لەوتەیەكی ماوتسی تۆنگ “ومن الشرارە یندلع االهیب”وەرگیراوە. بەزمانی كوردی ڕۆژنامەی “ڕێبازی نوێ”یان بڵاوكردۆتەوە، یەكەمین ژمارەی لە كانوونی دووەمی 1976 لە لوبنان چاپكراوە. هەروەها لقی ئەوروپای یەكێتی ناوبەناو “الاتحاد”لە ڕۆژی1/6/1976 بڵاوكردۆتەوە، لە پاشدا چەندین بڵاوكراوەی تریان هەبووە.
كادرەكانی كۆمەڵە لەناو شاردا تایپی بڵاوكراوەكانیان كردوەو پاشان ئەم كارەیان گواستۆتەوە بۆ شاخ. یەكەمین بڵاوكراوەیان لە نوسینی كاك ئارام بووە لە شاخ. ئەوەی جێگەی ئاماژەیەو پەیوەستە بە كرۆكی بابەتەكەی ئێمەوە ئەوەیە كەشاری سلێمانی ناوەندی جموجوڵی ڕێكخستنەكانی كۆمەڵەو یەكێتی نیشتمانی كوردستان بووە لەساڵانی حەفتاو هەشتاكان.
لەم شارەدا كۆمەڵە دۆست و لایەنگر‌و ئەندامی زۆریان هەبووە، پشتیوانی‌و بەشداری خەباتی چەكداریان كردووە، لاوانی شار بەشداری شانەی چەكداری و پێشمەرگایەتی و خەباتیان كردوەو كاری گیان فیدایی و شەهیدیان داوە.
خەڵكێكی زۆریش لە ئەندامان و دۆستان و نیشتمان پەروەران زیندانی بەعسیان چێشت و زیندانی كران جابەشێوەی كۆمەڵ و تاكەكەسی، یاخود بەشێوەی گیرانی خێزانی وەكو گیران و دەسبەسەركردنی كەسوكاری پێشمەرگە لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە.
ئەمە سەرەڕای ماڵوێرانی و زەرەرو زیانی گیانی و مادی زۆربەی ئەوكەسانەی بەشداربوون لەم شۆڕشە. جائەندام بوبێتن یان دۆست و لایەنگری شۆرش. یاخود لەبەر هەڵوێستی مەردایەتیان و كوردایەتیان كە ئامادەنەبوون ببنە چاوساغی بەعس و جاشێتی و بەعسێتیان قبوڵ نەبووە. هەندێك لەوانەی بەشداربوون لەخەبات و بەرخۆدانی ساڵانی حەفتا و هەشتاكان و تاكو ڕاپەڕین بەبیرو باوەڕو دڵسۆزیەوە كاریان كردووە لە حكومەتی هەرێم لەدیاردە ناشرینەكانی دوای ڕاپەڕین بەشدارنەبوون و بگرە پاشە كشەیان كرد لە مەیدانەكە و دوركەتنەوە.
قوتابیان و خویندكاران ڕۆڵی بەرچاویان هەبوو لە گەشەكردنی ئەم ڕێكخستانانە هەر بۆیە لە26/4/ 1976 یەكێتی خویندكارانی كوردستان دروستدەكرێت لە لایەن شەهید ئارام و شەهید شامیل.
چەندین قوتابی‌وخویندكار بەشداری شۆڕشیانكردووە‌و چەندین قوتابی چونە بەرپەتی سێدارەو زۆریشیان تاڵاوی لێدان و گیران و زیندانیان چێشت. چەندین قوتابی نەیانتوانی پرۆسەی خوێندن تەواوكەن بەهۆكاری بەشداریان لەم ڕێكخستنانە و بەهۆی زیندانی یاخود چونە شاخ، كەئەمانەش هۆكاری ئەوەبوون كە لەخوێندن دوركەوتنەوە.
لە ئەیلولی ساڵی1977 لەگوندی گوڕبازی قەرەداغ ڕۆژنامەی “ئاڵای شۆرش”ی دەركرد كەتیایدا خەباتی چینایەتی‌و نیشتمانی لە دیدگای ماركسیەتەوە شرۆڤەی جیهانی تیاداكردووە.
ئەوەی جێگەی ئاماژەیە لەسالانی1983وە ڕەوت و ڕێكخستنێكی تایبەت و تاكو ئاستێكیش نهێنی كاریاندەكرد لەناو یەكێتی‌و دروستبوون بەناوی ئاڵای شۆڕشەوە كە لەوتوێژی ساڵی1984وسالانی دواتر بەئاشكرا دەركەوتن لەساڵی1987 ئەمانە پەرتەوازەكران و گیران، یاخود بەزۆرە ملێ و ناچاری هاتنەوە‌و خۆیان دابەدەست ڕژێمەوە.
دەتوانین بڵێم لەناوسەركردەكانی كۆمەڵە كاك ئارام توانیبووی كاریگەری پەروەردەیی و فیكری لەسەر هەندێك لە پێشمەرگە‌وڕێكخستنەكانی كۆمەڵەو ئەوكەسانەی لەژیانیاندا چاویان پێكەوتووەبە جێبهێڵێت. كە لەئیستدا 42 ساڵ تێپەڕبووە بەسەر شەهیدبوونی بەدەستی جاش و خۆفرۆشی ئەوساو خانەنشینی پلە باڵای حكومەتی هەرێمی كوردستانی ئێستا. لەڕۆژی 31 كانونی دووەمی ساڵی 1978 لە گوندی تەنگی سەر لەقەرەداغ شەهیدیان كرد.
هەڵبەتە پێش شەهیدبونی چەند برادەرێكی وەكو كاك”عادل ـ هەلكەوت” لەگوندی (گڵەزەردە)سەردانیان كردبوو تكایان لێكردبوو كە لەم ناوچەیە نەمێنێتەوە‌و بگێڕێتەوە سەر سنوور یاخود لەگەڵ ئەمانە بگەڕێتەوە بۆ ناوچەی شارباژێڕ، یاخود ئەوان بمێنەوە لە گەڵیدا، بەڵام ڕەتی كردبۆوە وتبووی دەبێت لەناو خەڵكدا بمێنینەوە‌و لەم سنوورەش كاربكەین وەكو سەركردایەتی. ئێوەش بچن بەلای كارەكانی خۆتان.
دەبینین كۆنگرەی فەرمی زۆر دواكەوتووە گەر بلێن زۆربەی ئەو كادرانەی بەشداربوون لە دروستبوونی كۆمەڵە تاكو ئەو ساڵە شەهید و زیندانی بوون بەشداری ئەم كۆنگرانە نەبوون. وەكو ئەوەی لە مانگی ئایاری ساڵی 1981 یەكەمین كۆنفرانس لەمالیمۆس بەبەشداری 185 ئەندام بووە، كەنوێنەری 8000 ئەندام و لایەنگربووە، كۆنگرەی دووەمی لەساڵی 1982 لە ناوزەنگ بە بەشداری 232 ئەندام بەستراوە، كۆنگرەی سێیەمی لەساڵی 1984 لەمێرگەپان بەبەشداری287 ئەندام بەستراوە. ئەوەی جێگەی پرسیارە ئەوەیە لەو سێ كۆنگرەیەدا نەوشیروان مستەفا وەكو سكرتێری كۆمەڵە هەڵبژێراوەتەوە. ئەوەی من بۆ دەركەتووە لەبەرێزیان خۆی باوەڕی بەكۆمەڵە نەبووە، بەڵكو بۆ كۆكردنەوە‌و كۆنترۆڵكردنی ئەو لاوە خوێن گەرمانەبووە كە كۆمەڵەبوون، كۆمەڵە چەندین پەخشنامە‌و بڵاوكراوەیی هەبووە بەشێوەی نهێنی.
سكرتێری كۆمەڵەی ڕەنجدەرانی كوردستان، لە كۆنگرەی دووەمی یەكیتی نیشتمانی كوردستان لەدوای ڕاپەڕین بانگەشەی هەڵوەشانەوەی كۆمەڵەی ڕەنجدەرانی ڕاگەیاند لەناو یەكێتی نیشتمانی كوردستان. بێ گوێدانە خواستی ئەندامان و كادرانی كۆمەڵە.
