کورد کەوتە دەرەوەی مێژوو و نەخشەی دەوڵەتان ودروستکردنی دەوڵەتی کوردستان بووە بە کارێکی ئەستەم.
لەم روانگەیەوە نمونەی زۆرمان هەیە سەرکردە وسەرۆک خێڵەکان لەژێرکاریگەری ئایندا چۆن کاریان بۆ تورک و فارس و عارەب کردوە، لەباشور شێخ مەحمود وەک نمونەیەک باس دەکەین، شیخ مەحمود لەژێرکاریگەری ئایندا سەدان چەکداری کۆکردەوە وبردی بۆجیهاد بۆبەرگریکردن لەخەلیفەی ئیستانبوڵ وشەڕی شوعەیبیەی دژی ئینگلیز پێکرد لە ساڵی ١٩١٥دا ولەهەمان کاتدا دژی روسیش جیهادی کرد.
سەرەتا ئەم کارەی وەکو شۆڕشی نەتەوەی نەبوو وەک خزمەتێک بەخەلیفە بوو
لەکاتێکدا دەبووشێخ مەحمود پێش شەریف حوسین شۆڕش دژی خەلیفە بکات و پەیوەندی بەهاوپەیمانانە وە بکات لەبەردووخاڵ.
یەکەم: ساڵی ١٩٠٩ بنەماڵەی شێخ مەحمود لەلایەن والی موسڵە وە کۆمەڵکوژکران بەفیتی خەلیفەی ئەستەمبوڵ وخودی شێخ بەپەلە دەرچوو .
نازانرێت شێخ مەحمود چۆن ئەوکارەساتەی لەبیرکرد و چۆن دوای (٦-٧ )ساڵ کەوتەوە خزمەتی بکوژی مام وباوکی کە خەلیفەی موسڵمانان بوو، ئەمە ئەگەر بەکاریگەری ئاین نەبێت چۆن دەبێت بەرگری لەخەلیفەیەکی دۆڕاوی کورد کوژبکات؟ چۆن دەبێت دژی رانەپەڕێت وبانگی سەربەخۆی کوردستان بەگوێی خەلیفەدا نەدات.
لەبری ئەوەی بچێت شۆڕش دژی بکات بەرگری لەخەلیفە کرد ودژی ئینگلیزوروس شەڕی کرد ؟ بۆچی کورد لەم کاتەدا نەیتوانی سۆزی هاوپەیمانان بۆخۆی رابکێشێت وداوای سەربەخۆی بکات، کەباشترین دەرفەت بوو کورد خۆی لەعوسمانی وقاجاری رزگاربکات و سەربەخۆی بەدەست بهێنێت؟ لەکاتێکدا کەهێشتا(سایکسبیکۆ-١٩١٦)و دابەشکردنی کوردستان نەکرابووبەکردار.
بۆچی شەریف حوسێن زیرەکانە توانی لە دژی عوسمانی راپەڕێت وپێش ئینگلیز بکەوێت کە ئەوان رابەری کەعبەی ئیسلام بوون؟ بۆدەبێت کورد باجی خێڵەکی و ئاین و داماوی بدات؟ عەرەب توانی لەبری دەوڵەتێک چەندین دەوڵەتی لەسەرحسابی خەڵک دروست کرد وەک عێراق وسوریاوئەردەن، کەچی کورد لەم کاتە ناسکەدا بەرگری لەعوسمانی دۆڕاوکرد.
دووەم : دەبووشێخ لەبەرئازادی کوردستانیش نەبێت وەکو تۆڵەیەک بۆ بنەماڵەکەی خۆی دژی والی موسڵ وخەلیفەی ئەستەمبوڵ بویایە، یان شێخ مەحمود وەک کەسێکی خوینەوارونزیک لەکۆتای میرنیشنە کوردیەکان دەبووباش لەمێژووی عوسمانی وکردەوەکانیان شارەزابوایە.
سەرەڕای زوڵم وستەمی (٤٠٠)ساڵی عوسمانی لە کورد وروخاندنی سەرجەم میرنیشینە کوردیەکان لەساڵی (١٨٥٠) بەپێی ریکەوتنامەی ئەرزروومی دووەم.
ئەمەش هەڵەیەکی تری شێخ بووە کەهیچ لایەنێکی خراپی عوسمانیەکانی بەهەند وەرنەگرتووە وهەربەخەلیفەی موسڵمانانی زانیوە وکەموکورتی وتاوانەکانی عوسمانی دەرحەق بەکورد لەبیرکردووە لەژیرکاریگەری سۆزی ئاییندا.
ئەمە سەرەرای ئەوەی لە دوای پاشەکشەی هێزه‌كانی ئینگلیز له‌كه‌ركوك کەچوونه دوزخورماتوو لەمانگی مایسی ١٩١٨دا پێش ئه‌وه شێخ مه‌حمود نامه‌یه‌كی نارد بۆ (وڵسن)، عوسمانی‌یه‌كان له‌رێگه‌ی (عبدالله یعقوب ) ه‌وه به‌وه‌یان زانی فه‌رمانی گرتنی شێخ یان به‌نهێنی ده‌ركرد، بۆیه ناردیان به دوای شێخ مه‌حمود دا كاتێک شێخ گه‌یشته كه‌ركوك گرتیان و حوكمی له‌سێداره‌دانیان سه‌پاند به‌سه‌ریدا، به‌ڵام به‌هۆی هودنه‌ی (mondrus)و گه‌ڕانه‌وه‌ی (عه‌لی ئیحسان) بۆ ویلایه‌تی موسڵ شێخ ئازاد كراو گه‌ڕایه‌وه سلێمانی.(٢٣) ئەمەش وەفای خەلیفە بوو بۆشێخ مەحمود کە بەناوی جیهادەوە شەڕی بۆکردن.
دواتریش کە شێخ مەحمود هاتەسەر رێگا راستەکە کە (کوردبوون ناسنامەیە نەک ئیسلام بوون) ودەستی کردەوە بەشۆڕش دژی ئیگلیز و داوای دەوڵەتی کوردی و مافی رەوای کوردی کرد و توانی ناوچەیەکی زۆربخاتە ژێردەستی خۆیەوە.
پاشان حکومەتی یەکەم ودووەمی دروست کرد، بەڵام ئەمە زۆر درەنگ بوو، چونکە دوای ساڵی ١٩١٩بوو کارلەکارترازا بوو جەنگ کۆتای هاتبوو هاوپەیمانان لەسەردابەشکردنی میراتی عوسمانی وقاجاری بەتایبەتی کوردستان رێکەوتبوون، شتێک نەمابوو بۆ گفتوگۆکردن ودەرفەتیش بۆکورد نەمابوو تاخۆی بسەپێنیت ، لەبەرئەوەی کورد ناکۆک وپەرت بوون، هەروەها تائەو کاتە زۆربەی خێڵەکان وجەنەڕاڵەکانی کورد لەخزمەتی سوپای تورکەلاوەکان وعوسمانی دا بوون و دژی هاوپەیمانان بوون.
تەنانەت کاتێک شێخ مەحمودیش شۆڕشەکەی دەست پێکرد نەیتوانی هەموخێڵەکانی کورد لەدەوری خۆی کۆبکاتەوە، لەهەمانکاتدا لەژێڕکاریگەری ئایندا هەڵەی گەورە وزەقی کرد دژی ئینگلیزبوو وبەرگری لەخەلیفەکرد.
هەروەها ئەم هەڵانەش نەبوون بەپەند بۆکورد دوای روخانی خەلیفەی ئەستەمبوڵ کورد لەباکور زۆر نەزانانە لەژێر کاریگەری ئاین ومەزهەبی و وئیسلامدا هاوکاری ئەتاتورکی کرد و لەشەڕەکانی قوبرس ویۆنان وگالی بولی وگەلێ شوێنی تر بوونە قەڵغانی سەرکەوتنی شۆڕشی ئەتاتورک.
لەم کاتەدا کەتورک لەکەناری نەمان دابوو هۆزوشێخ وسەرکردەکانی کورد بەدەنگ بانگەوازی جهیادی ئەتاتورکەوە چوون، ئەتاتورک زۆرباش کوردی ناسیوە کەچۆن لەژێرکاریگەری ئایندا سۆزیان دەجوڵێنێت.
هەربۆیە مستەفا کەمال لەسەرەتای هەڵگەڕانەوەکەی لەسوڵتان رووی لەکوردستان کرد و لەوی پێگەیەکی بۆخۆی دروست کرد وفیڵبازانە سودی لەسادەی ونەفامی سەرۆک خیڵ وعەشیرەتەکانی کورد وەرگرت.
لەسەرەتاوە بەناوی داکۆکی لەئیسلامەوە زۆربەیانی بۆلای خۆی راکێشا لەکۆنگرەی ویلایەتەکانی رۆژهەڵات لەساڵی ١٩١٩بەسترا (٥٤) نوێنەرلەپێنج ویلایەتی کوردستانەوە بەشداربوون، ئەمەش بۆئەتاتورک سەرکەوتنێکی گەورەبوو، چونکە سەرۆک خیڵەکان لەشکرێکی گەورەیان بۆ شەڕدژی ئەرمەن وگورجستان ویۆنان نارد، دوای سەرکەوتنی تورک ساڵی ١٩٢٢ئەتاتورک وتی ئەووڵاتەی دروستمان کردووە تەنیا وڵاتی تورکە.(٢٤) بۆیە بەجبەوجلی مەلاییەوە سەردانی شارە کوردیەکانی وەکوئەرزروم وسیواس دەکات و وتاری گرنگ دەدات و داوای جیهاد دەکات دژی داگیرکران وسۆزی ئاینی کورد بەلای خۆیدا رادەکێشێت وهەزاران سەربازی موجاهیدی کورد دەبات بۆجەنگ لەبەرەی یۆنان وئیتالی وجەنگی یەکلاکەرەوەی پێکردن وسەرکەوتنی بەدەست هێناو هاوپەیمانانی ناچارکرد مامەڵە لەگەڵ ئەتاتورکدا بکەن وەک نوێنەری تورک نەک لەگەڵ خەلیفەدا دانیشن، بەوەش لەژێرکاریگەری ئایندا کوردی کردە بەردە بازو بەسەریاندا خۆی گەیاندە دەستەڵات و تورکی لەمردن رزگارکرد.
پاشان لە دوای دامەزراندی کۆماری تورکیا لەساڵی ١٩٢٣، ئەتاتورک لەبەڵێن و برایەتی وموسڵمان بوونی پەشیمان بۆیەوە و کەوتە کوشتن وکۆمەڵکوژی کورد، دوای ئەوەی سەرکردەکانی کورد وەک شێج سەعیدی پیران دواترکۆمەڵەی خۆیبون و ئیحسان نوری پاشا وشیخ رەزای دەرسیم هەستیان بەومەترسیەکرد کەوتنە شۆڕش و دامەزراندنی هێزی چەکداری تا مافی خۆیان وەک کورد بەدەست بهێنن، بەڵام ئەتاتورک بەتوندی بەرپەچی دانەوە ولەناوی بردن.
ئەم جارە بە گەلانی هاوپەیمانی ئەوروپای ووت کورد کۆنەپەرستن وئەیانەوێت خەلافەتی عوسمانی دروست بکەنەوە، بەوەش بەئاین دوو نیشانی خۆی پێکا.
یەکەم: سەرەتا لەژێر عەمامەوجلی مەلایەتیدا نیوەی کوردی هەڵخەڵەتاند بەناوی جیهادەوە ودوای کەوتن لەکاتێکدا کەمال مستەفا بۆفیڵ ئاینی بەکارهێناو لەبنەجەدا جولەکەیەکی ماسۆنی خەڵکی سالۆنیک بوو،هەروەک ئاردۆگان کەماسۆنیەکەبەناوی ئیخوانەوە کوردی موسڵمان لەخشتە دەبات بۆمەرامەکانی خۆی.
دووەم: کاتێک ئەتاتورک سەرکەوت وتی کورد ئیسلامە و کۆنەپەرستە پێویستە کورد وئیسلام لەناوبدرێن، بێگومان وایشی کرد و چەکی کیماویشی دژی کورد بەکارهێنا لەسالی ١٩٣٧لە دەرسیم، کەسیش لەجیهانی ئیسلامی ورتەی لێوەنەهات، ئەوکات کورد موسڵمانی و بوون و تورک عیلمانی و دژەدین.
ئەوەی لەوکاتەدا بوون بەپاڵپشتی ئەتاتورک هەرهۆزوخیڵ وشێخەکان نەبوون بگرە لەوەش جەرگ بڕتر خوێنەوەوار وجەنەراڵەکان بوون وەک عەبدوڵڵا جەودەت کەخزمەتی باشی تورکی کرد لەریزی ئیتحادو تەرەقیدا.
هەروەها حەمەئەمین زەکی بەگ کە ساڵی ١٩٠٣ تا تەممووزی ١٩٢٤ لە لەشکری عوسمانیدا چەند جۆر پلەی بڕیووە، لەگەڵ گەڕانەوەشی بۆ ئێراق لە ١٩٢٥/٢/٢ تاکو ١٩٢٥/٧/١٥ فەرمانی دووەم پشکنەر فەرماندەی فێرگەی سەربازی ئێراقی بووە. (٢٥) کەچی دوای ئەوهەموو روداوە دڵتەزێنانە ولەباربردنی دەوڵەتی کوردی ئێستا کە لە تورکیا ئیسلامی سیاسی دەستەڵاتی هەیە کورد بەکافروکۆمۆنیست دژە ئیسلام دادەنێت، لەگەڵ ئەوەشدا دەیان ملیۆن کورد لەژێرکاریگەری ئایندا پاڵپشتی ئاردۆگانی جێگری ئەتاتورکی عیلمانی ئەکات کە ئامانجی سراتیجی تورک و تۆرانیزم سڕینەوەی نەخشەوناسنامەوشارستانی و کلتوری کوردە نەک هەرلە باکور بەڵکو لەگشت بستەخاکێکی کوردستانی گەورەدا.
ئەگەر بەورتر لەروداوەمیژوویەکان بکۆڵینەوەئەوەمان بۆدەردەکەوێت گەلی کورد لەهەمووبەشەکانی داتاچەند لەژێرکاریگەری ئاین ومەزهەبدابووەوکاریگەری ئاین و مەزهەب لەسەرتاکی کوردوپرۆسەی رامیاری کورد ودروست نەبوونی دەوڵەتی کوردستان تاچی رادەیەک بۆتە بەربەست وپەرتبوونی کورد وبەکارهێنانی کورد دژی کورد لەلایەن داگیرکەران وبەکارهێنانی کورد بۆبەرژەوەندی تورک وعارەب و فارس.
پەراوێز وسەرچاوەکانی بەشی ٤،٣،٢،١.
(١) رشاد میران : رەوشی ئاینی و نەتەوەی لە كوردستاندا, چ2, 2000 , ل20 .
(٢)Michael Cook: ABRIEF HISTORY OF THE HUMAN RACE,NEW YORK, LONDON,2003,P136.
(٣) گه باقر : عصور ماقبل تأریخ فی وادی الرافدین، علی چو‌و التنقیبات اڵاپریە فی كوردستان العراق، قسم الاول .گۆڤاری كۆری زانیاری كورد،بەرگی یەكەم ،1974،بغداد،ص584-618.
(٤).Yuval Noah Harary: Sapiens Abrief History of Humankind,London,2014,p217 .
(٥) Richard Frye; The Heritage Of Persia, Mazda Publishers, costa Mesa,California,1993,p220-223.
Aprelimin ary notes on the Jarmo flint and obsipinn in dustry .By mrs. Linda.s.- braidmood P105 -107.
(٨) شوان عوسمان : سەرچاوەی پێشوو , ل 92 .
(٩)هەمان سەرچاوە , ل 93 .
(١٠)هەمان سەرچاوە , ل 94 .
(١١) Richard Frye; The Heritage Of Persia,p220-223.
ئارتور كریستێنسین : ئێرانی سەردەمی ساسانیەكان،وە،سەلاحەدین ئاشتی،بنكەی ژین ،سلێمانی،2006،ل36.
(١٣). شوان عوسمان, ل 108 .
(١٤)-شوان عوسمان :ل 217 .
(١٥) Charles Philips, Raana Bokhary ,Riad.N, Mohammad.S: ,he Illustrated Encyclopedia of Islam,p30.
(١٦) رەفیق سابیر:ئیمپراتۆریای لم،چ٣،٢٠١٤،غەزەلنوس،سلێمانی،ل٤٠-٤٢.
(١٧) گارق فتحی سلگان الدلیمی : أبو مسلم الخراسانی (١٠٠-١٣٩ھـ/٧١٨-٧٥٥م) دراسـە تاریخـیە تحلیلیە ، جامعە الموصل / كلیە التربیە، ص١١٦-١١٧.
(١٨) حەسەن ئەرفەع: کوردەکان، و،حامید گەهەری،سوید،١٩٩٤،ل١٣-٢١.
(١٩) ج.کوردۆ: هیرشی خاچهەڵگەراوان بۆسەررۆژهەڵاتی ناوەراست لەروانگەیەکی کوردیەوە،چ١،چاپخانەی ئاپیک،سوید،١٩٩٦،ل١١-١٤-٣٢-٣٤.
(٢٠) فاتیح عەبدوڵڵا شوانی :کاریگەری ئاینی ومەزهەبی لەسەرکورد،گۆڤاری متمانە.ژ(٦) ،٢٠٠٥،ل٢٣-٢٨.
(٢١) جەلیلی جەلیل: کوردەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، وە.، کاوس قەفتان، بەغداد، ١٩٨٧، ل١٣٣.
(٢٢) محەمەد حەمە باقی :شۆڕشی شێخ عوبێدوڵڵای نەهری (1880) لەبەڵگەنامەی قاجاری دا: ، چ١، هەولێر، 2000، 46.
(٢٣) فاتیح عەبدوڵڵا شوانی: پارێزگای کەرکوک لە ساڵانی ١٩٥٧-١٩٧٧، چ١،سلێمانی،ل٣٢-٣٣.
(٢٤)رەفیق سابیر:ئیمپراتۆریای لم،چ٣،٢٠١٤،غەزەلنوس،سلێمانی،ل١٩٨
