بەئۆپۆزسیۆنبوون و ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی

ئۆپۆزسیۆنبوون، هەروەک سەرجەم چالاکییە سیاسییەکانى دیکە پێویستى بەپاراستن ودانپیادان ویاسا هەیە، گەر نا ئامانجەکانى خۆى بەدیناهینیت.

بەشی یەکەم

بەئۆپۆزسیۆنبوون و ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی

مێژووی (ئۆپۆزسیۆن )وەک پرۆسەیەکی سیاسی، لەگەڵ سەرهەڵدانی دەسەڵاتداری و حوکمرانی لە کۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا دەستی پێکرد. ئەویش وەک چەمکێکی سیاسی پەرەی سەند، دواتر لەپاڵ سستمی حزب و فەرەحزبیدا گەشەی کرد و دەستی پێکردوە، ئەگەر مێژوویەکی دیاری کراویشی نەبێت، یاخود وەک دەستەواژەیەک لەچەمکی سیاسەتدا پێناسەیەکی دەستە جەمعی بۆ نەکرابێت، بەڵام هەر خۆی وەک زاراوە و دەستەواژەیەک بە مانا سادەیەکەی واتە: هەڵوێستێکی ئاشکرا کردن و راشکاوانەو ئامۆژگاری و رەخنەسازی لە بەرامبەر کەسێکی دیکە، کە بیروباوەرو بۆچون و بریارو هەڵوێستەکانی یەکناگرێتەوە لەگەڵ ئەوەدا. ناکرێت باس لە دیموکراسییەت بکرێت، یاخود سستمی حکومرانی دیموکراتی بکرێت، بەبێ بونی “ئۆپۆزسیۆن “، کەواتە دەتوانین بڵێین “ئۆپۆزسیۆن”، بیرورایەکی جیاوازو رەخنە ئامێز لەخۆدەگرێت لە دژی بەرامبەرەکەی لە دەسەڵاتی حوکمرانیدا، بە واتا نارازی لەسەر بریارێک کە پێشتر درابێت و ڕووبەرووی ئەو بریارە ببێتەوە بە بریارێکی تر وئاراستەیەکی پێچەوانەوە، لەڕاستیدا بابەتی “ئۆپۆزسیۆن” خۆی بۆ خۆی، لەچەمکی سیاسەتدا هێشتا بەتەواوی شوێنی خۆی نەکردۆتەوە، توێژینەوەی بابەتییانەی بۆ نەکراوە لە ڕووی شێوەو بابەتیەوە، چونکە لە روی شێوەوە “ئۆپۆزسیۆن” تەنها وا تەماشا دەکرێت کەڕای پێچەوانەو لەهەڵوێستی دژ و بەرەنگاری و رەخنەوە رۆڵی خۆی دیاری بکات، هەرچی لە ڕووی بابەتییەوە ئەدای “ئۆپۆزسیۆن ” لە دەوڵەت و پێگەی سیاسی و رۆڵی لە دەسەڵات و سیستمی حوکمرانیدا، مانایەکی تری تێدا بەرجەستە دەبێتەوە. هەر بۆیە لە وتارێکی وەهادا یا بە وتار و نوسێنێک، ئامانجی تەواوی بۆ شیکاری ئەو بابەتە ناپێکێنرێت .

بەشێوەک لەشێوەکان دەکرێت بوترێت “ئۆپزسیون”، جۆرێکە یان شێوازێکە لە ئامۆژگاری، بۆ گۆرینی سیاسەتێکی هەڵە کە پێی وایە -واتە ئۆپۆزسیۆن- خۆی و بیروراو بۆچونەکانی راستەقینەتری پێ بێت، و خودی خۆی چارەسەرکەرە بۆ ئەو بابەتانەی کە لایەنی بەرامبەری هەیەتی، جابەرامبەرەکی لەدەسەڵاتدا بێت یاخود رکابەرێکی سیاسی بێت، کە ئەم – واتە ئۆپۆزسیۆن – لە کێبرکێ بۆ بەدەست هێنانی دەسەڵات دەیگرێتەبەر .

“ئۆپۆزسیۆن” جۆرشێوازی زۆرە و بەپێی سیستەمی حوکمرانی هەڵوێست و ئەدا و پێگەی ئۆپۆزسیۆن دەگۆرێت، بۆ نمونە لەسیستەمی حوکمرانی قەڵەمڕەوی و دکتاتۆریدا، ئۆپۆزسیۆن لەوانەیە خەباتی خۆی لە شێوازی “خەباتی چەکدارانەدا” وەک شۆرشگێرێک لە گۆرەپانی شۆڕشدا خۆی ببینێتەوە، یان بەشێوەیەک لەشێوەکان ڕووبەرووی توندوتیژی و سەرکوتکردنەوە ببێتەوە، دەکرێت ئەوە بۆ قۆناغ و ماوەیەک بێت تا ئەو دەسەڵاتە ستەمکارە حوکمڕان بێت، بەڵام لە قۆناغێکی دیکە و مێژوویەکی جیاوازدا، لەوانەیە هەرئەو ئۆپۆزسیۆنەی دوێنێ، ئەمرۆ ببێتە دەسەڵاتدارو حوکمران، هەرچی لە سیستەم و واقعێکی تردا دەسەڵاتی سیاسی دیموکراتی بێت و فەرە حزبی بێت ئەدای ئۆپۆزسیۆن دەگۆرێت بە دەستەو لایەنێکی رەخنەگر و دژ لە هەمان حوکمرانیدا، بێ ئەوەی ڕووبەرووی سەرکوتکردن و توندوتیژی بێتەوە، بەڵکو شێوازێکی ئاشتیانەو شارستانییانە مامەڵە لەگەڵ دەسەڵاتی حوکمرانیدا بکات، چونکە خۆی ئۆپۆزسیۆن بریتییە لە حزبێکی دیاری کراو،  یان گروپێک لە هەمان ژینگەی حوکمرانیدا دروست بووەو لە پرۆسەیەکی سیاسیدا، هەر خۆشی بەشداریکردووە لە پاڵ حزبەکانی دیکەی رکابەردا لە پرۆسەی هەڵبژاردنێکی دیموکراتیانەدا، ئەوە ڕاستییەکی حاشا هەڵنەگرە کاتێک ئۆپۆزسیۆن دروست دەبێت کە بەفلتەری پرۆسەی هەڵبژاردندا تێپەریوە .

باسەکەمان لیرەوە دەست پێ دەکات، بە ئۆپۆزسیۆن بوون ، کەی ئۆپۆزسیۆن دروست دەبێت؟ بۆچی دروست دەبێت ؟ لە کوێدا ئەدای ئۆپۆزسیۆن دەست پێ دەکات و لە کوێدا تەواو دەبێت؟ بۆ وەڵامەکان لەوەوە دەست پێ دەکەین کە ئۆپۆزسیۆن  پرۆسەیەکی دیموکراتییە لە دەربرینی بیرورایەکی جیاواز و رەخنەگرانە و تەواوکەری پرنسیبی پرۆسەی دیموکراسیەتە، ئەویش هەر بەدەنگی خەڵکەو نوێنەری خەڵکن و هەڵبژێردراون، ناکرێت لە سیستەمی حوکمرانیدا، کاتێک دەسەڵاتێکی سیاسی بوونی هەبێت، لەوێدا ئۆپۆزسیۆن بوونی نەبێت ! ئەمە تێکستی بابەتەکەیە، لەدوای پرۆسەی هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی نوێنەرایەتی، ئاشکرایە زۆرینە و کەمینەیەک دەرئەنجامی هەڵبژاردنەکانی لێ دەکەوێتەوە، لەو ئەنجومەنەدا ئەکسیسی پرۆسەکە هەروا دەبێت، کە زۆرینەی رەها حکومەت دادمەزرێنێت، یاخود لە ئەنجامدا چەند حزبێک بۆ پێکهێنانی کوالیسیون “ائتلاف” لەگەڵ لایەنەکانی دیکە کەدەنگیان بەدەست هێناوە، “فراکسیونێک ” پێک دەهێنن و هاوبەش دەبن لە پێک هێنانی حکومەتدا، دەکرێت بە چەند کەمینەیەکی حزبی فراکسیونێک پێک بهێنن، دەکرێت زۆرینە لەگەڵ کەمینە و …هتد . بەڵام زۆرجار هەر کەمینەکان، خۆیان بۆ خۆیان، کوالیسیونێک پێک دەهێنن، جا ببنە ئۆپۆزسیۆن یان تەنها حزبێک خۆی بۆخۆی ببێتە ئۆپۆزسیۆن، هەردوو بارەکە رێی تێدەچێت، لێرەوە بریاردانی بە ئۆپۆزسیۆنبوون دەست پێ دەکات، کەواتە کەمینە، کە پێشتر بریاری لە بە ئۆپۆزسیۆنبوونی خۆی دابێت، دیارە پێشتر یەکلای کردۆتەوە کە دەبێت لەو خانەیە بێت بەرامبەر دەسەڵاتی زۆرینە لەناو ئەنجومەنەکەدا، پاشان دەسەڵاتی جێبەجێ کردن (السلطة التنفیذیة ) واتە حکومەت، ئەو کات ئەو رۆڵە دەبێنێت کە بەردەوام چاوی لە بریار و یاساکانی ناو ئەنجومەن و پاشان جێبەجێکردنی لە لایەن حکومەتەوەبێت، تا ئێرە چۆنیەتی بەئۆپۆزسیۆنبوونمان شیکردەوە، بەڵام بۆچی دروست دەبێت؟

پێشتر ئاماژەمان بەودا کە ئۆپۆزسیۆن لە ئەنجومەندا بریاری خۆی داوە کە ئەو رۆڵە ببینێت، کە چاودێر و رەخنە گر و دژ بێت لە بەرمبەر هەردوو دەسەڵاتەکە، تەنانەت بەرامبەر دەسەڵاتی دادوەریش، لە هەموو بارێکدا ئۆپۆزسیۆن زۆرجار خۆی مەڵاس دەدات، یان لە بۆسەدایە بۆ ئاراستەکردنی رەخنەو دیاریکردنی کەموکورتیەکانی بەرامبەرەکەی، یاخود گەیاندنی رەخنەوگازندەو داواکاریەکانی شەقام و ناو خەڵک و تەنانەت دەزگا حکومی ناحکومیەکانیش، دەبێت وەک پردی نێوان خەڵک بۆ ئەنجومەنی نوێنەران، ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە زۆرینەی ناو پەرلەمان و حکومەت دابڕابێتن لە خەڵک، بەڵکو چی حکومەت یاخود زۆرینەی ناو پەرلەمانیش، بەهەمان شێوە لەناو خەڵکەوەیەو ئەجندای کارو بەرنامەکانی لە ناو خەڵکەوە هیناوە، جێبەجێیان دەکات لە پێناوی بەرژەوەندی گشتی دا. لە هەمان کاتدا ئۆپۆزسیۆنیش وەک نوێنەری ناو خەڵک و دەستەو چینێک لەبەرگی حزبیدا، کاتێک رەخنەگر و دژە، هەڵبەتە ئەویش بە پاساوی بەرژەوەندی گشتی و نیشتمانییەوە ئەو هەڵوێستەی هەڵبژاردوە، دەرئەنجام هەردوولایان (زۆرینەی حوکمڕان و دەسەڵات و کەمینەی ئۆپۆزسیۆن)، بەرژەوەندی گشتی و نیشتمانییان بەبەرچاو گرتوە، تەنها رکابەری یەکترن، ئەو خاڵانەی هاوبەشی نێوان هەردوولایانە، کە (ئیدیعا)ی دەکەن، لێرەوە (ئەدا)ی ئۆپۆزسیۆن دەست پێدەکات لە ناو پەرلەماندا، هەر بۆیە دەکرێت ئەم جۆرە ئۆپۆزسیۆنە  بە ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی ناوبهێنرێت وبناسرێت، ئەدای کاری ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەمانەوە دەست پێ دەکات، بە وردبینی و چاودێریکردنی ئەو یاساو بریارانەی ناو پەرلەمان و پاشان بریارو رێنمایەکانی حکومەت، پیادەکردنیان و پێداچونەوە و بەراوردکردنی لەگەڵ یاسا بنەرەتیەکان، جا لە دەستوردا ئەگەر هەبێت یاخود یاسا عورفیەکانی کە نوسرابێتنەوە یان پێشتر یاسایان لەسەر تەشریع کرابێت، یان دەرچوبێت،یاخود چاودێری لە ئەدای وەزیفی حکومەت و دەسەڵاتی دادوەری ودەست نیشان کردنی کەموکورتی و لادانی یاسایی “خروقات القانونیة” کە ڕوویدابێت یا ڕووبدات، ئۆپۆزسیۆن زۆرجار لەپێش بریاردان لە یاسایەک لە یاساکاندا، دەکرێت پێشبینی دەرئەنجامی نەرێنی لەسەر ئەو یاساو بریارانە بکات، پاشانیش ئەلتەرناتیڤی پێبێت، هۆکاری رەخنە و دژایەتی بۆ ئەو یاسایانە دەخاتە بەرچاو پەرلەمان، هەروەها دەشێت زۆرینەی پەرلەمان و حکومەتیش، زۆرجار کاریگەری رەخنەو پێشنیرەکانی ئۆپۆزسیۆنی پێ باش بێت و بەبەرجاوی بگرێت کە بزانرێت ئەوە رێگەی راستەو لە بەرژەوەندی گشتیدایە، هەر بۆیە ئۆپۆزسیۆن ئەجندا و کاری بەرنامەی خۆی پێیە، کە دەبێتە هەوێنی ئەدای کارکردنی وەک ئۆپۆزسیۆنێکی پەلەمانی.

بەشی دووەم 

بە ماددەی دەستوری و یاسایی کردنی ئۆپۆزسیۆن

ئەگەر لەبەشی یەکەمدا کورتەیەک لە پێناس وڕاو بۆچوونەکان لەسەر چەمکی ئۆپۆزسیۆن و ئەدای ئۆپۆزسیۆن لەپەرلەمانمان باس کردبێت، هەروەها باسمان لە بە ئۆپۆزسیۆنبوون کرد. بەڵام لێرەوە باس لەڕووی یاسایی بوون و یان چاکترە بوترێت بەیاسایی کردن یان ناساندنی بە دەقێک لە ڕووی ماددەی دەستوری و یاساییەوە، بۆ رۆڵ و ئەرک و پیگەی ئۆپۆزسیۆن لەپەرلەماندا بکەین. لەسەرەتاوە بە کورتی پیناسێکی پەرلەمان  (دەستەیەکی یاسادانانە نوێنەرایەتی دەسەڵاتی یاسا دانان دەکات لە دەوڵەتدا کە ئەرکی سەرەکی داڕشتنەوە، یان دانانی یاسایە ولە بنەرەتدا ممارسەی سەرجەم دەسەڵاتەکانی یاسادانان دەکات، بە پێی پرنسیبی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان، ئەمەش لە چەند کەسانێک پێک دێن کە بەنوێنەران ناودەبرێن و بەراستەوخۆ  و بە دەنگدانی نهێنی، لە پرۆسەیەکی دیموکراتیدا لەلایەن گەل و خەڵکانەوە هەڵدەبژێردرێن )، کەواتە ئەندامانی پەرلەمان پێکهاتوون لەو کەسانە یان سەربەخۆ خۆیان کاندیدکردوە لە ناو چین توێژە جیاوازەکانی کۆمەڵگا، یان لە رێگەی چەند حزبێکەوە چی ئەندامی ئەو حزبە بن، یاخود لە لایەن حزبێکەوە دەست نیشان دەکرێت، کاندیدیان دەکەن بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان، ئەو حزبانە پێگەیەکی جەماوەری خۆیان هەیە، یان متمانەی چین و توێژێکی دیاریکراویان بەدەست هێناوە، بەڵام لە دوا هەڵبژاردن، کاتێک رێژەی دەنگەکانیان لە ئاست خواستی جەماوەری خۆیاندا نابینەوە، دەزانن ناتوانن لە پەرلەماندا بە رێژەی دیاری کراو کاریگەریان لەسەر ئەو یاساو رێساو بریارانەدا هەبێت کە لە پەرلەماندا دەردەچن، ناچار بریاری ئەوە دەدەن ببنە ئۆپزسیون و بەشداری لە پێکهێنانی حکومەت و دەسەڵاتی جێبەجێکردندا نەکەن، ئەو حزبانە بە پێی یاسا دروستبوون، پابەندی یاساکانی پێکهێنانی حزبین و لە پەرلەمانیشدا، ئەگەر کەمینە بن یا زۆرینە دوبارە پابەندی یاسا و پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمان دەبن بێ جیاوازی لە نێوانیاندا. حزبەکان وەک کیانێکی سیاسی (Political entity ) لە ناو پەرلەماندا مامەڵەیان لە گەڵدا دەکرێت، پێشتریش ئاماژەم پێدا کەهەموویان بەرامبەر یاسا، یەکسانن ودەقە یاسایەکان پابەندیان دەکات لە هەڵسوکەوتیان بێ جیاوازی لە نێوانیاندا، بەڵام ئەو کاتەی هەر حزبێک بریاری ئۆپۆزسیۆنی خۆی دەدات لە پەرلەماندا، دوبارە دەبێت دەقێکی یاسایی هەبێت لە دیاریکردنی ئەرک و ماف و پێگە و ئەدای ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەماندا، کە ئەمە ناوەرۆکی باسەکەمانە، ئەو دەقە یاسایە ئەگەر تەنها لەپەیرەوی ناوخۆی پەرلەماندا هەبێت، ئەوکات یاسایەکی کەم پێز دەبێت، لەبەر ئەوەی ئەو دەقە یاساییە تەنها ئاماژەیەک دەبێت بەبوونی ئۆپۆزسیۆن، ناتوانێت ئەرک و ماف و ئەداو پێگەو هەڵسوکەوتەکانی تێدا رەچاو بکرێت، بەڵکو پێویستی بە داڕشتنەوەی لائحەیەکی یاسایی، کە تەشریع بکرێت و هەڵوێستی ئۆپۆزسیۆن هەر لەسەرەتای دەست بەکاربوونیەوە، تا ماف و ئەرک و پێگەکانی تێدا دیاری کرابێت، ئاشکراشە بۆ داڕشتنەوەو نوسینەوەی یاسایەک لەو شێوەیە، دەبێت لە دەستوردا بە دەقی ماددەیەکی یاسایی وچەند برگەیەک ئاماژە بە ئۆپۆزسیۆن درابێت، خۆ ئەگەر دەستورێکی نوسراویش نەبێت، ئەوە پەرلەمان دەتوانێت یاسای ئۆپۆزسیۆن بنوسێتەوە، و دەنگی لەسەر بدرێت، تا دەستور دەنوسرێتەوە، پاشان دەستور ببێتە سەرچاوە و پاڵپشتی ئەو یاسایە، کەواتە دانپێدانانێکی یاسایی بۆ ئۆپۆزسیۆن، خۆی بۆخۆی شەرعیەتێکی رێکخستنی یاسایی دەهێنێتە ئاراوە، وەک بەدیهێنانێکی نمونەیی بۆ دەوڵەتێکی دیموکراسی، بگرە زەرورەتێکە لە پێناو بونیاتنانی کۆمەڵگایەکی تەندروست، بە گرێدانەوەی بە سیاسەتەوە .

بەرپرسیارێتییەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئەخلاقی ئەکەوێتە ئەستۆی ئۆپۆزسیۆن، لەئەدای جێبەجێکرنی ئەرکەکانیدا، جگە لەوەی رۆڵی گەیاندنی دەنگی نارەزاییەکانی خەڵکە، بۆ ناو هۆڵی پەرلەمان، لە هەمان کاتدا ئەرکی چاودێرێکی راستەقینە دەبێت، بەسەر یاساکانی ناو پەرلەمان و پاشان جێبەجێ کردنی لە لایەن حکومەت و دام و دەزگاکانی دەوڵەوتەوە، کەواتە چەمکی سیاسی ئۆپۆزسیۆن لەو شێوە تەقلیدییە کە تەنها دەنگێکی نارازی بێت، دێتە دەرەوە بە دوو ئاراستە رێچکە دەگرێت:

ئاستى یەکەمیان لەسەر ئاستی حکومەت: ئۆپۆزسیۆن لەپێگەی خۆیەوە وەک حزبێک، یا چەند حزبێکی کەمینە، پیکهاتوون، لە دەرئەنجامی هەڵبژاردنە گشتیەکاندا دەنگیان بەدەست هێناوە، بەو پێیە لە ڕووی پرنسیبەوە، دادەبڕێت لەدەسەڵاتی جێبەجێکرن (السلطة التنفیذیة) و بەشدار نابێت لەو دەسەڵاتەدا، بەڵکو چاودێرێکی ئەکتیڤ دەبێت.

ئاستی دووەمیان پەرلەمانییە: ئۆپۆزسیۆن بە واتا نوێنەران لەپەرلەمان، ئەوانەی بەشێوەیەکی رێکخراو لە چوارچێوەی (کەمینە) لە ناو ئەنجومەنی نوێنەران (پەرلەمان)دا، هەمیشە دەنگ دژی حکومەت دەدەن، وەک بەدەست هێنانی متمانە یا خود تێپەراندن و (مصادقة)ی یاساکان و گازندەو رەخنەیان ئاراستە دەکاتەوە، ئەوە ئەرکیشە و مافی ئۆپۆزسیونە کە ئەو رۆڵەی هەبێت و بیگێڕێت بەر، بەلام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە ئیتر ئۆپۆزسیۆن  دەست کراوە بێت، بەڵکو ئەگەر یاسایەک هەبوو بە پێی دەستور پێناسەی ئۆپۆزسیۆنی کردبێت و ئەرک و ماف و ئەداو پێگەی دەستوری تێدا دیاری کرابوو، هەڵبەتە ئەوکات دەکەوێتە بەر بەرپرسیارێتی یاسایی، ئەگەر هەڵەیەک بکات پێچەوانەی دەقە یاسایەکان بێت،  ئەگەر نا بێ سەروبەرەیی لە ئەدای ئۆپۆزسیۆندا دروست دەبێت و متمانەی گرێدراوی نێوان حکومەت وهاوڵاتی نامێنێت، بە ئاراستەی نەرێنی لەسەر کۆمەڵگادا ڕەنگ دەداتەوەو بەرجەستە دەبێت .

کەواتە چۆنیەتی لە ممارسەکردنی ئۆپۆزسیۆن لە پێناو بەدەست هێنانی مافە دەستوریەکانی کە رێگە پێدراوە، لە دیاریکردنی پێگەی خۆی و لە جێبەجێکردنی دیموکراسیەتدا، کە لە دەستوردا دیاری دەکرێت، دەبێتە زامنی مانەوەی و دەستەبەرکردنی ئەو مافانە لە کاری پەرلەمانی و ژینگەی سیاسی لە دەوڵەتدا.