ڕوو بەر و ژمارەی دانیشتوانێتی: 14,870 كم2، 1.201.542 سەر ژمارەی دانیشتوانێتی.
مێژووی دوورگەكە: لە زمانی ئەندەنووسی و مەلاویدا تەیموور واتە ڕۆژهەڵات، دواتر هەمان ناو تێكەڵە بە زمانەكانی پورتگالی و ئینگلیزی بووە، بەر لە هەزاران ساڵ لە دوورگەكانی تەیموور خەڵك ژیاون، لە مێژە لە دوورگەكەدا بازرگانی حەیزەران گەشەیكردوە، داری حەیزەران لە دوورگەكەوە بۆ هەموو كیشوەری ئاسیا گواستراوەتەوە.
لە سەدەی شازدەوە پورتوگالێكان پەیوەندی بازرگانیان لە تەك دوورگەكەدا دامەزراندو دواتر لە سەدەی حەڤدەو هەژدەدا دەستیان بە سەر بەشی ڕۆژهەڵاتی دوورگەكەدا گرت، لە هەمانكاتدا هۆڵەندێكان بەشی ڕۆئاوای دوورگەكەیان داگیركرد، پاشان بەپێی ڕێكەوتنامەی “لشبونە” دوورگەكە لە نێوانیاندا دابەشكرا.
ساڵی 1899 دوورگەكە بوو بەیەكێك لە كۆلۆنیاكانی وڵاتی پورتووگال، لە كاتی جەنگی جیهانی دووەمدا وڵاتی یابان تەیموری ڕۆژهەڵاتی داگیركرد، دوای جەنگ و جارێكیتر دوورگەكە كەوتەوە بنەدەستی پورتگالێكان، ساڵی 1975 پورتگالێكان بە یەكجاری دوورگەكەیان بەجێهێشت.
سەربەخۆیی تەیمووری ڕۆژهەڵات: دوای كشانەوەی داگیركەرە پورتووگالێكان خێرا جەنگی ناوخۆ هەڵئاسیاو لایەنی شۆرشگیری تەیموری ڕۆژهەڵات بانگی سەربەخۆیدا، لە ئەیلولی هەمانساڵدا ئەندەنوسیا بەشی ڕۆژهەڵاتی دوورگەكەی خستە ژێر ڕكێفی خۆیەوە، ساڵی 1976 ئەندەنووسیا تەیمووری ڕۆژهەڵاتی وەك هەرێمی بیست و حەوتی وڵاتەكەی بە جیهان ناساند، بەڵام نەتەوەیەكگرتۆكان داننیانەنا بەو باڵا دەستییەیی ئەندەنوسیادا.
دانیشتوانی دوورگەكە دژ بە دەسەڵاتی ئەندەنووسێكان ڕاپەرین و لەو نێوەندەدا نزیكەی 200000 كەس تیاچوون، لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوودا وڵاتەیەكگرتۆكانی ئەمریكاو هەندێك ڕێكخراوی ناحكوومی وڵاتی ئەندەنوسیایان بە پێشێلكردنی مافی مرۆڤ تاوانبار دەكرد.
ساڵی 1999 ئەندەنووسیا بۆ سەربەخۆیی تەیموری ڕۆژهەڵات پێشنیاری ڕاپرسیكرد، دواتر 78% دەنگدەران لەتەك سەربە خۆیی دوورگەكەدابوون، 22%دەنگدەرانیش لەگەڵا مانەوەی دوورگەكەدا بوون لە ژێر ڕكێفی جاكارتادا، بەمشێوەیە بەشی ڕۆئاوای دوورگەكانی ئەرخەبیل لە تەك جاكارتادا مانەوەو بەشە ڕۆژهەڵاتەكەی بوو بە وڵاتێكی خاوەن سەروەری، ئەو هێزانەی دژبەری سەربەخۆیبوون دەستیانكرد بە كاری توندوو تیژی، پەشێوی وڵاتی گرتەوە‌و نزیكەی 1000 كەس تیاچوون، زۆرێك لە ژێرخانی وڵات خاپووركران وسەد هەزاركەسیش ئاوارەی ئەندەنووسیا بوون.
ساڵی 1999نەتەوەیەكگرتۆكان هێزێكی فرەڕەگەزی لە دوورگەكە جێگیركردو، هەمان ساڵ وڵاتی ئەندەنووسیا دەستبەرداری دوورگەكەبوو، ساڵی 2001 دەستورێكی نوێ بۆ وڵات نووسرایەوە، ساڵی 2002 شازدە پارتی ڕامیاری ڕكاربەری یەكتریان دەكرد لە پێناو هەشتا وهەشت كورسی پەرلەماندا. سەر ئەنجام ڕۆژی 20/ 5/ 2002 لە ڕێگای ڕاپرسیەوە دوورگەكە لە وڵاتی ئەندەنووسیا جیابووەوە.
ئابووری دوورگەكە: سەرباری كشتوكاڵ و هەناردەی میوە و سەوزەوات، ماسی گرنگترین پیشەسازی ناوخۆییە، بەڵام سەرچاوە سروشتێكانی وەك نەوت و غاز كە لە كەناراوەكانی دوورگەكەدا كەڵەكەبوون تا ئێستا دەستیان بۆنەبراوە، بە زۆرەمڵی ئوسترالیا لە هەندێ جێگا نەوت دەردەهێنێت بەڵام پشكی شێر 83% بۆ ئوسترالیایە وتەنها 17% دەدات بە تەیمووری ڕۆژهەڵات.
خوێندەواری: لە نێوان پێگەیشتوان و ژناندا ڕێژەی نەخوێندەواری لە ئاستێكی بەرزدایە، لە كۆتایی دەسەڵاتی پورتگالبَكاندا ڕێژەكە 90% بوو، بەڵام ساڵی 2006 ژمارەی ئەو زارۆكانەی پەیوەندیان بە قوتابخانەوە نەكردبوو 10% بۆ 30% بوو، هاوكات زانكۆیەكی نیشتمانی لە وڵاتدا هەیە.
جیاوازی ئاینی: گرنگترین شوێنەوار كە پورتووگالێكان لە دوورگەكەدا بەجێیانهێشت ئاینی كاسۆلیكی بوو، كاسۆلیكی بە تەنها ئاین نەبوو بەڵكۆ هۆكارێكی ناكۆكی نێوان تەیموورێكان و وڵاتی ئەندەنووسیابوو.
لە ماوەی پەنجا ساڵی ڕابردوودا گەورەترین چالاكی مژدەدەرەكان لە دوورگەكانی ئەندەنووسیادابوو بە تایبەت لە تەیمووری ڕۆژهەڵاتدا، لە كاتێكدا دوورگەكانیتری ئەندەنوسیادا ژمارەی فەلەكان 50% تێپەڕینەدەكرد، بەڵام لە دوورگەكانی تەیموور زیاد لە90% دانیشتوانیان پێكدەهێنا.
یەكێك لەو هۆكارانەی كە ڕۆڵی لە جیابوونەوەی تەیمووری ڕۆژهەڵات و وڵاتی ئەندەنووسیادا بینی ئاینبوو، ئەندەنوسێكان زۆربەیان موسڵمانن بەڵام تەیموورێكان 97% مەسیحی و كاسۆلیك مەزهەبن، لە كاتێكدا ژمارەی موسڵمان لەو دوورگەیە لە 1% تێناپەڕێت، پاش سەربەخۆیی دوورگەكە، لە باشوری ڕۆژهەڵاتی ئاسیادا تەیمووری ڕۆژهەڵات و فلیپین دوو وڵاتن سەر بە ئاینزای كاسۆلیكن.
لە ماوەی چارەكە سەدەیەكدا وڵاتە زلهێزەكان لە بەرانبەر ئالەنگارێكانی تەیمووری ڕۆژهەڵات بێدەنگبوون، بەڵام ڤاتیكان هەمیشە جەختی لە نا شەرعی دەسەڵاتی ئەندەنووسێكان دەكردەوە بە سەر دوورگەكەدا، لە سەردانی پاپاو وتارەكەیدا لە دیلی “پایتەختی وڵات” ڕۆژی 12/10/ 1989 بە ئاشكرا ئەو هەڵوێستە دەبینرا، هاوكات لە هەردوو دەیەیی هەشتاكان و نەوەدەكاندا بالێۆزی ئەندەنووسیا لە ڤاتیكان هیچ كارێكی دیپلۆماسی ڕادەستنەكرا.
لە نێوان ساڵانی 1975 – 1999 كەنیسەی كاسۆلیكی سەرچاوەی ڕەخنەگرتن بووە لە دەسەڵاتی ئەندەنووسێكان، لە نێو قەشەكانی تەیمووری ڕۆژهەڵاتدا ساڵی 1996 قەشە كالرلوس زمیتچ بیلو و خۆزیە ڕامۆس هورتا خەڵاتی نۆبلیان وەرگرت بە خاتری ئەو هەوڵانەی لە پێناو كۆتایی هێنان بە ناكۆكی لە نێوان تەیمووری ڕۆهەڵات و ئەندەنوسیادا دایان.
پێتەركاری مێژوونووس بەمشێوەیە باسی ڕۆڵی كەنیسە لە تەیمووری ڕۆژهەڵاتدا دەكات، لە تەك دەسەڵاتی ئەندەنووسێكاندا كەنیسە تاكە دامەزراوە بووە توانای پەیوەندی گرتنی لە تەك جیهانی دەرەوەدا هەبووە، تەنانەت تەیموورێكان لەگەڵ ئەو قەشانەدا مامەڵەیان دەكرد كە لە گۆشت و خوێنی خۆیانبوون، نەك ئەوانەی وڵاتی ئەندەنووسیا دایانی دەمەزراند، بۆ گلەییو گازندەش سكاڵایان نەدەبردە بەر پۆلیسی دوورگەكە، بەڵكو بۆ كەنیسە ناوخۆیەكانیان دەچوون.
ساڵی 1994 كاتێك جۆن بێلگەری پەیامنێر سەردانی تەیمووری ڕۆژهەڵاتی كرد بە خاكی خاچ ناویبرد، ئەو نووسێوێتی ڕوو لە هەر كۆێیەك دەكەیت خاچە، خاچی ڕەش و درێژ لە گشت جێگایەك هەستی پێدەكرێت، لە بەرزایەكان، لە دوڵ و نشێوو، شەقام و دیوارەكانیش بێبەشنین لە خاچ.
ساڵی 1975 كاتێك پورتوگالێكان دوورگەكەیان بە جێهێشت تەنها 100 كەنیسە بوونی هەبوو، بەڵام ساڵی 1999 كە ئەندەنووسێكان پاشەكشەیانكرد بەلای كەمەوە 800 كەنیسە لە دوورگەكەدا بونیاد نرابوو.
هەندێك سەرچاووە ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە هەڵمەتی خاچپەرستی پورتگالێكان لە ماوەی چوار سەدەدا ئامانجی خۆیی نەپێكاوە، چونكە تەنها 30% دانیشتوان كران بە فەلە، بەڵام لە ماوەی دەسەڵاتی ئەندە نووسێكاندا بە هاوكاری وپاڵپشتی ڕۆژئاوا زۆرێك لە بتپەرستە گوندنشین و چیا نشینەكان كران بە مەسیحی. لە ئێستادا زیاتر 90% دانیشتوانی دوورگەكە فەلەن. بە مشێوەیە خێزانی مەسیحێكان نەیاننهێشێت ڕۆڵەیەكیان زیاتر لە سێ دەیە لە كۆشی مۆسلماناندا گەورەبێت و پێبگات، بە كۆمەكی ڤاتیكان و زلهێزەكان ئەو ڕۆڵەیەیان گەڕاندەوە باوەشی خێزانی گەورەی مەسیحی و لە چنگ وڵاتێكی گەورەی وەك ئەندەنووسیا دەریانهێنا.
دولە تیمور الشرقیە – موچوع
https://mawdoo3.com/
تیمور الشرقیە – المعرفە
www.maefa.org
الكنیسە والسیاسە فی “تیمور أرچ الصلبان” – ارشیف اسلام
archive.islamonline.ne
تیمور الشرقیە – ویكیبیدیا
ar.wikipedia.org › wiki
